GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYÖRLER) VE İLGİLİ DONATIMI

A. Spivakovsky ve V. Dyachkov GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYÖRLER) VE İLGİLİ DONATIMI Çeviren Ali Münir CERİT Mak. Y. Müh. 2. BASKI ANKARA 1984

BÖLÜM XI KEPÇELİ, KEFELİ VE DÖNER TEPSÎLİ YÜKSELTİCİLER (Bucket, Arm, and SwingTray Elevators) Yükselticiler (elevatörler), dökme ve birim yükleri düşey ya da dik eğimli (yataydan 70 den fazla) doğrultuda yükseltmeğe yararlar. Yükseltilecek malzemenin yapısı, yükselticinin tasarımında önemli bir rol oynar. Dökme malzeme için çeşitli türlerde kepçeli yükselticiler, birim yükler için de kefeli ve döner tablalı yükselticiler kullanılır. A. KEPÇELİ YÜKSELTİCİLER 1. Genel Tanıtma ve Amaç: Bir kepçeli yükletici (Şekil. 147) şu parçalardan meydana geıır: ı sonsuz çekme elemanı, buna sağlamca bağlanmış 2 kepçeleri, çekme elemanının çevrelerinde döndüğü 3 üst (döndürme) ve 4 alt (gerdirme) kasnakları (çekme elemanının türüne bağlı olarak zincir dişlileri de olabilirler). Yükselticinin hareketli parçası ve döndürme düzeneği 5 üst bölümü (kafa), 6 ara bölmeleri ve 7 alt bölümünden (taban) oluşan kapalı bir sac mahfazası içerisine alınmıştır. Mahfazanın ara bölmeleri, yükselticinin her iki şeridini (gidiş ve dönüş) i çine alabildiği gibi her şerit ayrı bir mahfaza içinde de olabilir. 8 adam delikleri, çalışma sırasında, yükselticinin belli düzeçlerde denetlenmesini sağlarlar. Kepçeli çekme elemanı hareketi 9 çalıştırma biriminden alır ve 10 gerdirme düzeneği tarafından önceden gergin duruma getirilmiştir. Dökme malzeme yükselticinin alt ucundaki (tabandaki) besleme oluğundan ve kepçelerin kazıma etkisinden yararlanılarak yüklenir, üst kasnağa (zincir dişlisine) kadar yükseltilir ve burada boşaltma oluğuna dökülür. Çalıştırma birimi hareketli parçanın geri hareketini önleyen 11 tutma frenini içerir. Yükseltici mahfazasında 12 kılavuzları vardır. Kepçeii yükselticiler çeşitli türlerde pudra, taneli ve parça malların (çimento, kum, toprak, turba, kömür, soda, refrakter, kimyasal maddeler, tahıl, un,vb.) taşınmasına elverişlidirler. Yapı malzemelerinin taşınmasında, kimya endüstrisi fabrikalarında, dökümhanelerde, refrakter malzemesinin yapımında, metalürji fabrikalarında, besin endüstrisinde, un fabrikalarında, tahıl silolarında yalnızca yükselticiler kullanılır. Az yer kaplaması, yükleri önemli bir yüksekliğe kaldırma yeteneği (50 m ye kadar) ve 5 m^/sa den 160 m^/sa e kadar değişen kapasite yelpazesi kepçeli yükselticilerin başlıca üstünlükleridir. Bunun yanında, aşırı yuklemeye karşı duyarlılıkları ve düzgün (üniform) yükleme zorunluğu, bunların zayıf taraflarını oluştururlar. Yükselticiler düşey (Şekil. 147) ya da eğimli (Şekil. 148) olabildikleri gibi kayış ya da 229

Şekil. 147 Kayış ve Kepçeli Yükseltici 1kayış; 2kepçeler; 3döndürme kasnağı; 4gerdirme kasnağı; 5 ust mahfaza bölümü; 6ara mahfaza bölümleri; 7 alt mahfaza bölümü (taban); 8adam delikleri; 9 çalıştırma birimi; 10gerdirme; 11fren; 12kılavuzlar.

A görünüşü 13 9 Şekil.148 Çift Zincirli Eğimli Kepçeli Yükseltici 1zincirler; 2 kepçeler; 3döndürme zincir dişlileri; 4gerdirme zincir dişlileri; 5üst mahfaza böıımu; 6 ara mahfaza bölümleri; 7 alt mahfaza bölümü; S gerdirme düzeneği; 9 çalıştırma birimi; 10 taşıyıcı makaraları; 11 kılavuz kızaklar; 12zincir yakalayıcılar; 13fren. 231

V A, fi) Şekil.149 Döndürme Elemanı Üzerinde Kepçelerin Düzenlenmesi t*) aaralıklı kepçeler; b sürekli kepçeler tek ya da çift sıra zincir kullanabilirler. Besleme ve boşaltma yöntemlerine bağlı olarak ya yüksek hızlı santrifüj ya da alçak hızlı ağırlıklı boşaltma uygulanır (özelikler için bu bölümün 2. maddesine bakınız). Kepçeler aralıklı (Şekil 149a) ya da sürekli (Şekil. 149b) biçimde yerleştirilirler. Kepçelerin düzenlenmesi ile besleme ve boşaltma yöntemi, taşınan malın türüne bağlı olarak seçilir. Kayış ve kepçeli yükselticilerde kepçeler arkadanasılı; zincirli ve kepçeli yükselticilerde ise ya arkadanasılı ya da uçtan bağlanmış olabilirler. Sonuncu bağlama yöntemi yalnızca çift zincirli götürücülere uygulanabilir. Eğimli yükselticiler, dönüş (avara) şeridinin düzenlenmesi bakımından ayrılırlar. Bu şerit ya serbestçe sarkar (kayışlı yükselticilerde, Şekil.löOb) ya da desteklenir (Şekil.löOc, çift zincirli yükselticide). Düşey kepçeli yükselticiler, çok daha karmaşık olan eğimli türden daha sık olarak kullanılırlar. Genel amaçlı sabit düşey yükselticilerin ana parametreleri, Sovyetler Birliğinin Devlet Standardında verilmiştir. Bu bölümde yalnızca genel amaçlı düşey yükselticiler incelenmektedir. Besin ve un endüstrisinde kullanılan özel amaçlı kepçeli yükselticiler ile tahıl yükselticileri özel tasarımlara sahiptirler ve ilgili kitaplarda ayrıntılı olarak incelenmektedir, 2. Kepçelerin Yüklenmesi ve Boşaltılması: Malzeme yükselticiye ya tabanda kepçelenir (Şekil. 151a), ya da doğrudan doğruya bir besleme oluğundan verilir (Şekil. 151b). Uygulamada, birine öncelik verilerek, genellikle bu iki yöntem birlikte kullanılır. Kayışlı ve zincirli götürücülerin pudra ya da küçükparçalı ve çoğunlukla orta aşındırıcılıkta malzeme (kömür tozu, turba, çimento, toprak, kum, hızar talaşı, kırılmış kömür, fosfatlı gübreler, vb.) taşıyan aralıklı keüceleri, genellikle binncı yükleme yöntemini kullanırlar. Çünkü bu tur malzemeler, kepçeıenmeye karşı önemli bir direnç göstermezler, Bu malzemeler tanımlanan bu yöntemle yüklendiğinde yükseltici 0,82 m/s arasında değişen oldukça yüksek hızlarda çalışabilir. Büyükparçalı ve aşındırıcı malzemeler (çakıl, maden cevheri iriparçalı kömür, vb.), kepçelenmeye karşı büyükdirenç gösterirler ve bu da kepçenin aşınmasına hatta (kayışın, ya da zincirin) kopmasına neden olur. Bu nedenle, büyükparçalı ve aşındırıcı malzemeler, kepçelere doğrudan doğruya beslenirler. 232

Boşaltma (darj) Başlama Şekil.150 Eğimli Götürücülerin Şemaları a kayışlı tür; b doğal sarkmalı şeridi olan zincirli tür; cdesteklenmiş dönüş şeritli çift zincirli tür. Bu yükleme yöntemi sürekli kepçeli yükselticilerde ve yalnızca malzemelerin kepçeler arasındaki boşluklardan düşmediği ve hızın 1 m/s yi geçmediği durumlarda uygulanabilir. Çünkü daha yüksek hızlarda parçalar sıçrarlar. Boşaltma santrifüj (Şekil.152a), ağırlıklı (Şekil.152b) ya da yönlendirilmiş ağırlıklı (Şekil.152c) türlerden birinden olabilir. Birinci türde malzeme, kepçenin tepe zincir dişlisi (ya da kasnağı) çevresinde dönmesinden doğan santrifüj kuvvet etkfsinde boşalır ve doğrudan doğruya üst mahfaza bölümündeki boşaltma oluğuna düşer. Tepe zincir dişlisinin (ya da kasnağın) çapına uygun hız seçilerek ve üst mahfaza bölümündeki boşaltma oluğu ayarlanarak malzemenin saçılması önlenir. Bir dolu kepçenin (Şekil. 153) yükselen şeritte ve tepe kasnağındaki hareketini inceleyelim. Kepçe tepe kasnağına varmadan önce, düzgün hızla doğrusal bir yörünge boyunca ilerler ve yük üzerinde etkiyen tek kuvvet ağırlıktır:p=mg. Kepçe tepe kasnağı çevresinde dönmeye başladığında, santrifüj kuvvet F = m (178) bu ağırlığa eklenir. Yukardaki denklemde, m: kepçe içindeki yükün kütlesi; v: kepçe içindeki yük merkezinin hızı, m/s; r: dönme yarıçapı, yani yükün A ağırlık merkezinin kasnağın O merkezinden uzaklığı, mm; g: ağırlık kuvvetinin ivmesi, m/s^. Bu iki kuvvetin R bileşkesi, kepçe döndükçe yön ve şiddetini değiştirir. Bununla birlikte, 233

Şekil.151 Kepçelerin Doldurulması a kepçeleme ile; b doğrudan doldurma Şekil. 152 Kepçelerin Boşaltılması asantrifüj; bağırlıkla; c yönlendirilmiş ağırlıkla eğer R vektörü kasnak merıtezındçn geçen düşey çizgiyi kesinceye kadar uzatılırsa, kepçenin bütün konumlan için, bir ve aynı B kesim noktası elde edilir. Bu B noktasına kutup ABO ve AFR (Şekil.153 e bakınız) benzer üçgenlerinden görüleceği üzere, Buradan, / kutup uzaklığı, P = mg F m ı;" (179) ' = 8 x s = sabit bulunur. (180) m (180) denkleminde v = r~ koyarak, 234

gr 2 x 30 2 895. I = 2 2 (181) = r m elde ederiz. r n Burada, n mil hızıdır, d/dak. Şekil. 153 / Kutup Uzaklığının Belirlenmesi Buradan, kutup uzaklığının değerinin yalnızca kasnağın (ya da zincir dişlisinin) devir sayısına bağlı olduğu sonucu çıkartılır. Milin n dönme hızı arttıkça / kutupsal uzaklığı azalır ve santrifüj kuvvetin değeri, ağırlık kuvvetine göre, artar. Mil hızı düştüğü zaman, ağırlık kuvvetinin değeri, santrifüj kuvvete göre, artar ve / uzaklığı daha büyük bir değer alır. Sovyet bilim adamı P. Kozmin, / < r b olduğu zaman ve kutup noktası kasnak çemberinin içine düşüyorsa (Şekil.l53b), santrifüj kuvvetin ağırlık kuvvetinden önemli ölçüde büyük bir değerde olduğunu ve kepçe içindeki bütün yük parçacıklarının kepçe dış duvarına doğru hareket ettiklerini, yani boşaltmanın santrifüj türden olduğunu göstermiştir. I > r a olduğu zaman ve kutup noktası kepçelerin dış kenarlarından geçen çemberin dışında kalıyorsa (Şekil. 153c ye bakınız), ağırlık kuvveti santrifüj kuvvetten büyüktür ve kepçeler ağırlıkla boşalırlar.rj, < / < r a ise boşaltma hem santrifüj hem de ağırlıkladır. Kepçeden atılan parçacık, yükseltici üst mahfazası içinde bir parabol çizer ve boşaltma oluğuna düşer. Oluğun (sütün) üst ağzının O merkezine göre durumu, malzemenin saçılmasını ve aşırı parçalanmasını ve tozumasını önlemek üzere ayarlanmalıdır. Boşaltma oluğunun durumu genellikle boşaltma açısı, yani yatayla boşaltma oluğunun başlangıcını 235

IflIF* kasnak (zincir dişlisi) merkezine birleştiren doğru arasındaki açı tarafından belirlenir. Santrifüjağırlıklı boşaltmalı yükselticiler için (3=3045 dir. Alçak değer kuru, yüksek değer ıslak yüklere uygulanır. Santrifüj boşaltma (Şekil. 152a ya bakınız), serbest akışlı pudra, taneli ya da küçükparçalı malzeme taşıyan kepçeleri aralıklı olarak yerleştirilmiş yüksekhızlı götürücülerde (çoğunlukla kayışlı, seyrek olarak zincirli) kullanılır. Santrifüj boşaltmalı genel amaçlı yükselticilerin kepçe hızı genellikle 12 m/s alınır. Yüksekhızlı yükselticilerde kepçe aralıkları, bir kepçeden boşaltılan malzeme önceki kepçeye çarpmayacak şekilde belirlenir. Ağırlıkla boşaltmalı yükselticilerde (Şekil. 152b) malzeme, kepçeler ters dönerken, a ğırlığıyla boşaltılır. Bu tür boşaltma yavaşakışlı pudra, nemli, ince pullu ve yaş malzemeler için (kömür tozu, tebeşir, çeşitli kimyasal maddeler, yaş kül, hızar talaşı, vb.) kullanılır. Düşey yükselticilerde yük, tepe zincir dişlisinden geçtikten sonra kepçeyi boşaltma oluğunun üstünde başaşağı getiren zincirin iki şeridi arasındaki boşlukta ve ağırlıkla boşalır (Şekil.l52b) ye bakınız). Eğimli yükselticilerde ağırlıkla boşaltma, yükselticinin eğik durumuyla sağlanır. Bu tür boşaltma, kepçe hızının 0,60,8 m/s arasında bulunduğu yavaşhızlı kepçeli yükselticilerde uveulanır. Yönlendirilmiş ağırlıklı boşaltma (Şekil. 152c), düşey ve eğimli kepçeli yükselticilerde (kayışlı ya da zincirli) kullanılır. Çekme elemanı tepe kasnağının (ya da zincir dişlisinin) çevresinde dönerken her kepçe bir öncekinin önüne boşalır ki bu da malzemenin ana boşaltma oluğuna akıtılması için bir şüt ya da kılavuz görevi yapar. Bu tür boşaltma, kepçe hızları 0,4 0,8 m/s arasında değişen yavaşhızlı yükselticilerde uygulanır. Sürekli boşaltmalı yükselticiler başlıca ağır, iriparçalı, aşındırıcı ve orta derecede aşındırıcı malzemelerin (çakıl, cevher, cüruf, iriparçalı kömür, vb.) ve ayrıca kırılarak daha küçük boyutlara indirilen ufalanabilir malzemelerin (turba, odun kömürü, kok, vb.) taşınmasında kullanılırlar. 3. Kepçeli Yükselticilerin Parçaları: Kepçeler üç türdür: derin (Şekil.l54a), yuvarlakdipli, sığ (Şekil.l54b) ve Vtürü (Şekil.l54c). Birinci tür kepçelerin ön ağzı 65 lik bir açıda kesilmiş ve böylece önemli bir derinlik sağlanmıştır. Bu kepçeler kuru ve serbestakışlı dökme malzemelerin (toprak, kum, tahıl, ince kömür) taşınmasında kullanılırlar. Kepçeler türleri, ana geometrik boyutları (B genişliği, A izdüşümü ve h yüksekliği) ve kapasiteleri İle belirlenirler. Derin kepçelerde genişlik 135 450 mm, yükseklik 101 240 mm ve kapasite 0,75 14,5 litre arasında değişir. tkinci tür kepçelerin ön ağızlan 45 lik bir açı ile kesilmiştir. Bu nedenle kepçe sığdır. Bu kepçeler nemli, sıkışabilir, yavaşakışlı dökme malzemelerin götürülmesinde kullanılırlar. Kepçenin alçak dudağı ve sığlığı malzemenin boşaltılmasını kolaylaştınr. Sığ kepçelerde genişlik 160 450 mm, yükseklik 100 285 mm ve kapasite 0,65 15 litre arasında değişir. Derin ve sığ kepçelerin tabanları boşaltmayı kolaylaştırmak amacıyla, silindirik yapılır. Bu kepçeler yalnız kepçeleri aralıklı dizilmiş götürücülerde kullanılırlar. Kepçeler arasındaki a uzaklığı 300,400, 500 ve 600 mm dir. 236

m 1, t 1 ıı II ı * Şekil. 154 Kepçe Türleri aderin; bsığ; cvtürü Vkepçeler yalnızca sürekli boşaltmalı yükselticilerde ve ağır, kütleli ve aşındırıcı malzemelerin götürülmesinde kullanılırlar. Bunlarda genişlik 160 900 mm, yükseklik 155 620 mm ve kapasite 1,5 130 litre arasında değişir. Kepçe aralığı 160, 200, 250, 320, 400, 500 ve 630 mm dir. Derin ve sığ kepçeler preste basılma, 2 6 mm lik çelik sacdan kaynakyapım, dökme demir ya da dövme çelik olarak yapılırlar. Vkepçeler kaynakyapım ya da preste basılma olabilirler. Aşındırıcı malzeme için kullanılacak kepçelerde, çabuk aşınmayı önlemek üzere, dudaklar sertleştirilir. Çekme elemanı olarak bir kayış ya da zincir kullanılır. Kauçuk kaplanmış dokuma kayışlar kayışlı götürücülerdekine eşdeğerdedirler (Bölüm IV, B, madde 2 ye bakınız). Kepçeler kayışa özel düzkafalı cıvatalarla (Şekil.l55a) cıvatalanmışlardır. Cıvatanın kafası, kepçe arka duvarındaki bir oyuğa girmiştir. Bunun amacı, kayış tepe kasnağı üzerinden geçerken, cıvata kafasının kasnağa zarar vermesini önlemektir. Kayışın B; genişliği, kepçenin B genişliğinden 3540 mm fazla olmalıdır. Kayışın kat sayısı ise (genellikle dörtten az olmamak üzere) gerekli kayış dayanımına Dagıı olarak hesaplanan kayış çekme kuvvetine göre belirlenir. Kayışın hesabı kayışlı götürücüdeki gibidir (Bölüm IV, B, madde 3 e bakınız). Ancak, bunda kayışın cıvata delikleri nedeniyle zayıfladığı dikkate alınma 237

(a) Şekil.155 Kepçelerin Bağlanması a kayışa; b tek zincire; c iki zincirin kepçe yan duvarlarına 238

lıdır. Kayış genişliği Bj = 150, 200, 250, 300, 400 ve 500 mm dir. Yükselticilerde, çeik telli kayışlar da (Bölüm IV, C ye bakınız) kullanılır. Yükselticilerde Kullanılan zincirler genellikle lâmellibaklall burçlu ve' burçlumakaralı zincirler olup zincir adımı f. 100, 125, 160, 200, 250, 320, 400, 500 ve 630 mm dir. Kaynaklı yuvarlakbaklalı, dökme birleşim ve ayrılabilir baklalı zincirler daha seyrek kullanılırlar. Dönüş şeridi desteklenen eğimli yükselticilerde lâmellibaklall ve burçlumakaralı zincirler kullanılır. Kepçeler zincire köşebentlerle ya da özel biçimdeki bakla levhalarına cıvatalanarak ya da perçinle bağlanırlar. 16 200 mm genişlikteki kepçeler için, kepçenin arka duvarının merkezine bağlanan (Şekil. 155b) tek zincir; 320 630 mm genişlikteki kepçeler için kepçelerin arka (Şekil. 155b) ya da yan duvarlarına (Şekil. 155c) cıvatalanmış çift zincir kullanılır. Bir döndürme elemanının (kayış ya da zincir) seçimi istenen yükseltici kapasitesine, kaldırma yüksekliğine ve taşman malzemenin türüne bağlıdır. kauçuklu bir dokuma kayış, kepçeleri çok sıkı olmayan bir biçimde tutar ve bu nedenle, bir zincirden çok daha az bir çekme kuvveti uygular. Buna karşılık, daha yüksek bir hızla hareket edebilir ve aşındırıcı malzemeleri taşırkan zincirden daha az aşınır. Yukarda sayılan bu gerekçelerden ötürü ilke olarak pudra ve küçükparçalı ve düşük yığma ağırlıklı malzemelerin orta kaldırma yüksekliklerine (2540 m) ve yüksek hızla taşınmasında kayış kullanılır. Kayışlı yükselticilerde malzeme, alt bölüme (tabana) verilir ve buradan kepçelenerek alınır. Zincirler çoğunlukla, ağır kütleli malzemeleri büyük yükselticilere ve yüksekkapasite ile (160 m^/sa e kadar) çıkarmakta kullanılırlar. Bunlar ayrıca, kauçuklu bir dokuma kayışa zarar verebilecek sıcak ve diğer tür malzemelerin taşınmasında kullanılırlar. Kayışlı yükselticilerin kepçe hızlan 0,82,5 m/s arasında değişir. Zincirli yükselticilerde ise hız sınırlan 0,41,25 m/s (çok seyrek olarak 1,6 m/s ye kadar) dir. Kayışlı ve zincirli yükselticilerin ikisi de hem aralıklı, hem de sürekli kepçeli olarak yapılırlar. Modem yükselticilerin çalıştırma birimi genellikle tek gövdeli motorredüktör biçiminde olup yükselticinin üst bölümünde yer alır. Kayışlı bir yükselticinin döndüren kasnağının çapı kayış kat sayısına (i kayışın kat sayısı olmak üzere normal olarak 125150 i) bağlı olup genellikle 400, 500, 630, 800, 1000 ve 1250 mm değerinde alınır. Zincirli yükselticilerin zincir dişlisinin diş sayısı 4,7575,5 d/dak arasındaki hızlarda 6, 8, 10, 12, 13, 14, 16 ve 20 alınır. Yükseltici durduğu zaman hareketli parçanın ve kepçelerin tehlikeli geri dönüşlerini önlemek üzere, çalıştırma birimine 11 freni (Şekil. 147 ye bakınız) eklenmiştir. Bu gürültüsüz çalışan bir kilitmandal, döndüren kasnağın (ya da zincir dişlisinin) miline takılmış bir genişleme makarası ya da elektrik motoruyla redüktör giriş mili arasındaki elastik kavramaya bağlanmış bir santrifüj mandal durdurucu olabilir. Ağır yükselticilerde solenoid fren kullanılabilir. Yükselticinin üst tekne bölümünde muayene ve onanmlar için adam delikleri bulunur. Yükselticilerde en çok kullanılan gerdirme düzeneği türü vidalı, yaylıvevidalıdır. Bazı durumlarda karşı ağırlıklı gerdirme düzeneği de kullanılır. Gerdirme düzeneği kasnak (ya da zincir dişlisi) milinin yatakları üzerinde bulunur ve alt teknenin yan duvarlanna bağlanmıştır (Şekil. 157). Gerdirme stoku 200 500 mm arasında değişir. Kayışlı yükselticilerin gerdirme kasnağı taşınan malzemenin kasnağa yapışmasını önlemek için, genellikle 239

Şekil. 156 Çift Zincirli Sürekli Bir Kepçeli Yükselticinin Üst Bölümü ve Çalıştırma Birimi 240 *' il, Ki L. M,

Alçak başlama olufl 60 Şekil. 157 Kayişlikepçeli Yükselticinin Alt Tekne Bölümü kesiti ve Gerdirme Düzeneği 241

i Kesit AA Şekil. 157a Kayışlıkepçeli Yükselticinin Alt Tekne Bölümü Kesiti ve Gerdirme Düzeneği 242

ızgarajantlı (Şekil.157a, AA kesitine bakınız) yapılır. Gerdirme ve döndürme kasnaklan (ya da zincir dişlileri) genellikle aynı çaptadırlar. Yükseltici tabanı besleme haznesini taşır. Islak yavaşakışlı malzemeler götürülürken besleme haznesi yükseğe yerleştirilir ve hazne tabam 60 lik açıyla iner (Şekil.157). Kuru ve serbestakışh malzemelerin taşınmasında ise hazne daha alçak bir düzeçte yerleştirilir ve tabanın yaptığı açı 45 dir. Tekne alt bölümünün yan duvarlarında, bakım ve onarımlar için, kapaklı adam delikleri bulunur. Teknenin ara bölümleri 24 mm lik çelik sacdan yapılır. Kenarları boyunca ve uçlarda köşebent berkitme (takviye) çubukları kullanılır. Standart bölümler 22,5 m uzunlukta yapılırlar ve birbirlerine cıvatalarla bağlanırlar. Ara bölümler, hareketli parçayı kılavuzlamak ve aşın salınımları önlemek için, kılavuzlarla donatılmışlardır (Şekil.147 ye bakınız). 4, Kepçeli Yükselticilerin Hesabı Yükselticinin türü ve kepçe biçimi, yükselticinin özeliklerine ve istenen taşıma kapasitesine bağlı olarak seçilir. Bir kepçeli götürücünün taşıma kapasitesi, Ç(t/sa) götürücü uzunluğunun her metresi başına gerekli kepçe kapasitesini elde ederek (8) denkleminden hesaplanır: 3,6 v y 4> lt/ m (182) m Burada, i 0 : kepçe kapasitesi, İt; o : kepçe aralığı, m; derin ve sığ kepçelerde a = (2,53)/ı, sürekli Vkepçelerde o = h(h kepçe yüksekliğidir)* v : kayış ya da zincir hızı, m/s; 7 : yükün yığma ağırlığı, t/m 3 ; ı// : kepçe yükleme verimi En çok rastlanan malzemeler için v hızlan ve \p yükleme verimleri Tablo. 22 de verilmiştir. Standart boyutlardaki kepçeler için, götürücü uzunluğunun metresi başına kapasiteler Tablo.23 de verilmiştir. Seçilen kepçelerin boyuttan, en büyük parçanın a maks boyutuyla uyumlu olmalıdır. Kepçe izdüşümünün A değeri (Şekil. 154 e bakınız) şu koşulu sağlamalıdır. A>a ma ks m (183) Burada m katsayısı, malzeme içinde a ma k s boyutundaki parçalar ağırlıkça % 1025 oranında ise m = 22,5; bu parçaların oranı % 50100 arasında ise m = 4,254.75 alınır. Zincirli yükselticilerde kepçe aralığı zincir adımının bir ya da iki katı olmalıdır. 243

Tablo.22 KepçeU Yliksdlicilerin Ana Parametreleri (Yaklaşık Veriler) Dökme YUk Özelikleri Tipik Yükler Yükseltici Türü Kepçe türü Kepçenin Ortalama yükleme verimi, 4/ Hız u, m/s Kayış için Zincir için Pudra (öğütülmüş) Kömür tozu Düşük hızlı ağırlıklı boşaltma D 0,85 0,60,8 Çimento, alçı, fosfatlı gübre Yüksek hızlı santrifüj boşaltma D 0,75 1,251,8 Taneli ve küçükparçalı (o' < 60 mm), orta derecede aşındırıcı Hızar talaşı, parçalı kuru kil kömür, turba Aynı D 0,70.8 1,252,0 1,251,6 Aynı, yüksek derecede aşındırıcı Çakıl, cevher, cüruf Kum, kül, toprak, taş Düşük hızlı yönlendirilmiş ağırlıklı boşaltma Yüksek hızlı santrifüj boşaltma V D 0,70,85 0,70,8 0,81,0 1,61,8 0,81,0 Orta ve büyükparçalı orta a' > 60 mm), orta derecede aşındırıcı Kömür Kesekler halinde turba. Düşük hızlı yönlendirilmiş ağırlıklı boşaltma Yüksek hızlı santrifüj boşaltma V D 0,60,8 0,50,7 0,60,8 1,251,4 Aynı, yüksek derecede aşındırıcı Kırma taş, cevher, cüruf Düşük hızlı yönlendirilmiş ağırlıklı boşaltma V 0,60,8 0,50,8 Kütleli, kırılgan, kırılarak küçlik boyuta İndirilmiş Odun kömürü, kok Aynı V 0,6 0,60,8 0,60,8 3iruflu, toz ve taneli ıslak Toprak, ıslak kum, ıslak pudra alçı Islak kimyasal maddeler kabartılmış turba Yüksek hızlı santrifüj boşaltma Düşük hızlı ağırlıklı boşaltma s s 0,40,6 0,40,6 1,251,8 ~ 1,251,6 0,60,8 Not: Kepçe türleri: D derin (Şekil,154a) S sığ (Şekil.154b) V Vkepçe (Şekil.l54c) a' karakteristik en büyük parçacığın boyutu, mm (Bölüm I, B ye bakınız). Çekme kuvveti bilinen yöntemle (Bölüm II, C ye bakınız), yani yükseltici yörüngesinin bölümlerindeki dirençleri toplayarak hesaplanır. Yükselticilerin hesabında dikkate alınması gerekli tek özel durum, yükseltici tabanına yükleme sırasındaki kepçeleme direncidir. Bu direncin değeri ancak amprik olarak belirlenebilir. Çünkü, en önemlileri şunlar olan birçok etkene bağlıdır: taşman malzemenin özelikleri, kepçe hızı, kepçe türü ve aralık kepçelerle taban duvarları arasındaki boşluklar, kepçelerin yükleme verimi ve kepçe yükleme yöntemi. Yükseltici parametrelerini yaklasımlamak için genellikle amprik denklemler kullanılır. Tablo.23 'o Götürücü Birim Boyu Başına Kepçe Kapasitesi, It/m Derin Kepçeler Sığ Kepçeler VKepçeler K«pçe Genişliği B, mm Kepçe aralığı a, mm Kepçe kapasitesi ı' o, İt,lt/m Kepçe kapasitesi i o, İt ^.lt/m Kepçe aralığı a, mm Kepçe kapasitesi i o, İt \\tlm 135 160 200 260 350 450 600 750 900 300 300 300 400 500 600 0,75 1,1 2,0 3,2 7,8 14,5 2,5 3,67 6,67 8,0 15,6 24,2 _ 0,65 1,1 2,6 7,0 15,0 _ 2,17 3,67 6,5 14,0 25,0 _ 160 200 250 320 400 500 630 _ 1,5 3,6 7,8 16,0 34,0 67,0 130,0 9,4 18,0 31,2 50,0 85,0 134,0 206,0 21 a m;' LMBri'jmın!:'!'W'Bi,ıri'i:B' ;'!B!:'j'pr~

Bu denklemler, bir yükselticide ana direnç yükün kaldırılması için gerekli güç olduğundan, gerçek değerlere yakın sonuçlar verirler. Düşey yükselticilerde, çekme elemanının Tablo.24 (184), (185) ye (186) Denklemlerindeki Ortalama K h K } ve K 3 Değerleri Yükseltici türü Kayış Tek zincir Çift Zincir Götürme kapasitesi Ot/sa Kepçe türleri (Şekil. 154 e bakınız) Derin ve sığ Vkepçe Derin ve sığ Vkepçe Derin ve sığ Vkepçe K 2 katsayısı 10 1025 2550 50100 100 0,6 0,5 0,45 0,40 0,35 0,6 0,55 0,5 1,1 0,8 0,6 0,5 1,1 0,85 0,7 1,2 1,0 0,8 0,6 ı,ı 0,9 «1 K 3 2,5 1,6 2 1,1 1,5 1,3 1,25 0,8 1,5 1,3 1,25 0,8 en yüksek statik gerginliği S ma f ts, düzgün hareket için, aşağıdaki denklemle yaklaşık olarak hesaplanır: (184) Burada: H : yükün kaldırıldığı yükseklik, m (Şekil.147 yo bakınız); <j : yükselticinin metresi başına birim ağırlık, kg, m [(1) denklemine bakınız. q o : kayış ya da zincirin kepçeli olarak birim ağırlığı, kg/m; Ki : harekete ve döndürme elemanı ile kepçelerin üst ve alt kasnaklarındaki (ya da zincir dişlilerindeki) bükülmelerine Karşı dirençleri ve yükün kepçeleme direncini dikkate alan katsayı. Çeşitli tür yükselticiler için ortalama Ki değerleri Tablo.24 de verilmiştir. q 0 değeri yapımcı şartnamelerinden, tasarım verilerinden alınabilir ya da aşağıdaki denklemden yaklaşımların: q 0 * K 2 GL (185) nin yaklaşık değerleri Tablo.24 de verilmiştir. Yüksekhızlı zincirli yükselticilerde en yüksek teorik S teor çekme etkisi, (55) ve (57) denklemlerinden hesaplanan statik ve dinamik çekme kuvvetlerinin toplamına eşittir. Kayışlı yükselticiler için en yüksek çekme kuvveti (kayış gerginliği), kayışın kaymasını 245

önlemek üzere S maks = S ger eşitliğini sağlamaktır (sürtünmeyle dönme teorisini ve (108) denklemini inceleyiniz). Zincir ya da kayış dayanımının hesabında en yüksek teorik çekme kuvveti alınır (Bölüm III, B, Madde.l ve Bölüm IV, B, Madde.2 ye bakınız). Düşey götürücülerin döndürme milinde gerekli motor gücü (çalıştırma düzeneğindeki kayıplar dışarda bırakılıyor), yaklaşık olarak aşağıdaki denklemden hesaplanır: 1,15 OH 367 K 3 q 0 Hv OH + 367 367 (1,1b+ K K v) 2 3 kw (186) Yükü kaldırmak için tüketilen güç (1,15 e eşit olan emniyet katsayısını da içerir), yukardaki denklemin birinci bölümünden, hareketli parçanın sürtünme direnci ise ikinci bölümünden belirlenir. K 3 katsayısının yaklaşık değerleri Tablo.24 de verilmiştir. Güç aktarma düzeneğindeki kayıplar kullanılacak motorun seçiminde hesaba katılır. B. KEFELİ YÜKSELTİCİLER Kefeli yükselticiler birim yükleri (variller, kutular, paketler, makina parçaları, vb.) kaldırmakta kullanılırlar. Kefeli yükselticiler (Şekil.l58a ve c) düşey ya da eğimli (Şekil.l58b) olabilirler. Bunlarda, üst ve alt zincir dişlileri çevresinde dönen iki sonsuz zincir vardır. Yüke uygun biçim verilmiş olan yük taşıyıcılar (kefeler) belli aralıklarda bu zincirlere cıvatalanmışlardır (Şekil.159). Taşıyıcıların (kefeler ya da raflar) yükleme ve boşaltması elle ya da otomatik olarak yapılır. Silindirik yükler, eğik bir düzlemde yararlanabilmeleri, ızgaralı bir masadan yine ızgaralı bir kefeye ya da rafa aktarılmaları ve bunun tersi işlemin kolayca yapılabilmesi nedenleriyle, otomatik yükleme ve boşaltmaya çok elverişlidirler. Yükler genellikle döndürme elemanının üst zincir dişlisinden ayrıldığı noktada boşaltılırlar. Bazı tasarımlarda, taşıyıcıyı eğmek ve yükü yükselen şeritte boşaltmak için bir saptırma zincir dişlisi (Şekil.l58c) kullanılır. Taşıyıcılar, yüke uygun olmak üzere düz ya da eğrisel kefeler biçiminde (Şekil.159a) olabilirler. Bazı durumlarda, boşaltmayı kolaylaştıran deviricilerle (Şekil.l59b) donatılırlar. Bu deviriciler taşıyıcının yükselticinin yükselen şeridi boyunca herhangi bir noktasında boşaltılmasına izin verirler ve bunlara, boşaltma noktalarına yerleştirilmiş kulaklarla kumanda edilir, Deviriciler yay etkisiyle ilk durumlarına dönerler. Kefeli yükselticilerin döndürme elemanları olarak lâmeüibaklalı, birleşim, burçlu ve burçlupernolu (en iyi çözüm) zincirler, bazı durumlarda ise tümüyledöküm zincirler kullanılır. Bu yükselticiler alçakhızlı yükseltici türü olup hızlar 0,20,3 m/s arasında değişir. Kefeli yükselticilerin parametreleri (1619) denklemlerinde elde edilir. Çekme kuvveti, alışılmış yolla hesaplanır (Bölüm II, C ye bakınız). Hesaplar yapılırken zincirin sabit kılavuz yataklar üzerindeki sürtünme kayıpları dikkate alınmalıdır. Yük, 246

a İÜ o O I =8 t/3 zincirden belli bir uzaklıktaki konsollar üzerinde taşındığından sabit kılavuz yataklar üzerindeki sürtünme kayıpları bu yükselticilere özeldir (Şekil.l58d). Kefe üzerindeki yükün ağırlığını G kg, kefe ve yük ağırlık merkezinin zincir eksenine uzaklığını / m, kefenin zincire bağlantı noktaları arasındaki uzaklığı b m alırsak, kefenin bağlantı noktalarında kılavuz yatak üzerindeki basınç (zincir gerginliğinin etkisi ithal ediliyor) ve (187) her taşıyıcı üzerindeki ek sürtünme direncinin değeri 247

ı uf ir (b) Şekil.l 59Kefeli Yükselticilerin Kefeleri 2GI w' bulunur. (188) Burada, w': zincirin kılavuz yataklar üzerindeki hareketine karşı direnç katsayısıdır. Eğer yükseltici çekme zincirleri hareketli makaralarla donatılmış ise w' nün değeri (35) denkleminden belirlenir. Zincirde hareketli makaralar bulunmuyor ve kılavuz yataklar üzerinde kayıyorsa w' = f = 0,25 0,35 alınır (burada / zincirin kılavuz yataklar üzerindeki sürtünme katsayısıdır). 248

C. DÖNER TABLALI YÜKSELTİCİLER Döner tablalı yükselticiler (Şekil. 160a ve b), çeşitli birim yükleri kaldırmakta ve indirmekte kullanılırlar. Kefeli yükselticilerle dönertablalı yükselticiler arasındaki ana ayrılık, birincilerin yük taşıyıcılara rijit olarak bağlanmış, sonunculann ise zincire matsallı ve ekseni çevresinde serbestçe dönen tablalar olmasıdır. Bu yapı yükün inen şerit boyunca herhangi bir noktada boşaltılmasını mümkün kılar. Dönertablalı yükselticiler, dönertablalı götürücülerden (Bölüm VII C ye bakınız) yalnızca yörünge profili bakımından ayrılırlar: yükselticiler yükleri yalnızca düşey olarak taşır Şekil.160 Döner Tablalı Yükselticiler 1çekme zincirleri; 2 döndüren zincir dişlisi; 3dönertablalar; 4 çalıştırma birimi; 5 gerdirme zincir dişlileri. lar; oysa götürücüler onları birbiri arkasından gelen düşey ve yatay bölümlerde taşırlar. Hafif yükler için (ömeğin kitaplar) bir dönertablalı yükselticide konsoliti raflara bağlanmış tek zincir yeterli olabilir (Şekil. 160b). Paketlenmiş kitapların taşınmasında kullanılan tek zincirli bir tablalı yükseltici Şekil.161 de gösterilmiştir. Her katta elektriksel olarak kontrol edilen otomatik yükleme ve boşaltma düzenekleri varda*. Düğmeye basınca yükleme düzeneğinin yüklü (ızgaralı) tablası devreye girer. Yük, inen çatallı tepsiden alınır. Yük alındıktan sonra, tabla otomatik olarak ilk durumuna döner. Boşaltma noktasında bir kumanda işareti tablayı döndürür ve inen tepsi tarafından kendi üzerine bırakılan yükü 249

= İ s S «2 a a «Ol *f N 3, (A IS " lifi ^ ti w s2 Sil 3 vy i^s alması için devreye sokar. Yük, eğik tabladan bir masuralı götürücüye alınır ve yerine gönderilir; tabla da başlangıç durumuna döner. Dönertablalı yükselticilerin hesabı alışılmış yolla (Bölüm II, C ye bakınız) yapılır. Bu tur yükselticiler için özel katsayılar (Bölüm VII, C ye bakınız) hesaba katılmalıdır. 250