DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN ULUSLAR ARASI TİCARETE ETKİLERİ: TÜRKİYE DEĞERLENDİRMESİ

T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN ULUSLAR ARASI TİCARETE ETKİLERİ: TÜRKİYE DEĞERLENDİRMESİ Z. Tuğrul GÖVER Hazine Uzmanı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü Temmuz 2005 EKONOMİK ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Bu çalışmada yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Hazine Müsteşarlığı nın kaynak olarak gösterilmediği veriler için, Müsteşarlık sorumlu değildir. Ayrıca çalışmada belirtilen görüşler, Hazine Müsteşarlığı nın resmi görüşleri olarak değerlendirilmemelidir. Bu araştırma ile ilgili istek, görüş ve öneriler için; Melek KAYACAN Daire Başkanı Tel: 212 58 94-212 58 95 Fax: 223 58 07 Hazine Müsteşarlığı Matbaası Ankara, Temmuz 2005 ISBN 975-19-3748-5 Araştırma-İnceleme Dizisi No: 40

İÇİNDEKİLER ÖZET TABLOLAR LİSTESİ GRAFİKLER LİSTESİ 1. GİRİŞ 2. TEORİK ÇERÇEVE 1 2 2.1. Doğrudan Yabancı Yatırımlar (DYY) DYY ve Dış Ticaret Arasındaki İlişkiyi İnceleyen Teoriler 2 2.1.1. Heckscher Ohlin Modeli ve Mundell in Katkısı 3 2.1.2. Ürün Devreleri Teorisi 4 2.1.3. OLI Paradigması 5 2.1.4. Yeni DYY Teorisi 7 2.1.4.1.Yatay Entegrasyon Yatırımları (YEY) 7 2.1.4.2.Dikey Entegrasyon Yatırımları (DEY) 9 2.1.4.3.Bilgi Sermayesi Modeli (BSM) 10 2.2. DYY nin Yatırımcı Ülke ve Ev Sahibi Ülkenin Dış Ticaretine Etkileri 11 2.2.1. DYY nin Yatırımcı Ülkenin Dış Ticaretine Etkileri ve Konu Hakkında Yapılmış Bazı Ampirik Çalışmalar 12 2.2.2. DYY nin Ev Sahibi Ülkenin Dış Ticaretine Etkileri ve Konu Hakkında Yapılmış Bazı Ampirik Çalışmalar 13 3. TÜRKİYE DEKİ DYY LER VE TÜRKİYE NİN DIŞ TİCARETİ ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME 18 3.1. Türkiye deki DYY lerin Görünümü 19 3.1.1. Yabancı Sermaye İzinlerinin Sektörel Dağılımı 20 3.1.2. Yabancı Sermaye İzinlerinin Ülkelere Göre Dağılımı 21 3.2. Türkiye nin Dış Ticaretinin Görünümü 22 i

3.2.1. Türkiye nin İhracatı 22 3.2.2. Türkiye nin İthalatı 24 4. TÜRKİYE DEKİ YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN (YSŞ) TÜRKİYE NİN DIŞ TİCARETİNDEKİ YERİ 27 4.1. YSŞ lere ait Dış Ticaret Verilerinin Teknik Nitelikleri 28 4.2. Türkiye deki YSŞ lerin Genel Dış Ticaret Performansı 28 4.2.1. Türkiye deki YSŞ lerin Dış Ticaretlerinin Ülkelere Göre Dağılımı ve DYY İlişkisi 32 4.2.2. Türkiye deki YSŞ lerin Yer Aldıkları Sektörler İtibariyle Dış Ticareti 40 4.2.3. Türkiye deki YSŞ lerin Dış Ticaretlerinin İthal ve İhraç Mallarında Kullanılan Teknoloji Açısından Değerlendirilmesi 44 4.2.4. Yüksek Oranlı Katma Değer Yaratan Mallarda YSŞ lerin İhracatı 48 4.2.5. Türkiye deki YSŞ lerin Türkiye nin Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Mallarda Ihracatı 51 4.2.5.1. Türkiye nin Avrupa Birliği Ülkelerine İhracatında Rekabet Gücü Yüksek Mallar ve Bu Malların İhracatında YSŞ lerin Payı 51 4.2.5.2. Türkiye nin NAFTA Ülkelerine İhracatında Rekabet Gücü Yüksek Mallar ve Bu Malların İhracatında YSŞ lerin Payı 53 4.2.5.3. Türkiye nin Kuzey Afrika Ülkelerine İhracatında Rekabet Gücü Yüksek Mallar ve Bu Malların İhracatında YSŞ lerin Payı 55 4.2.5.4. Türkiye nin Ortadoğu Ülkelerine İhracatında Rekabet Gücü Yüksek Mallar Ve Bu Malların İhracatında YSŞ lerin Payı 57 5. TÜRKİYE DE OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE DYY VE DIŞ TİCARET İLİŞKİSİ 59 5.1. Türkiye de Otomotiv Ana ve Yan Sanayiinde Faaliyet Gösteren YSŞ lerin DYY ler ve Dış Ticaret Işlemleri Yönünden Değerlendirmesi 60 ii

5.2. Türkiye de Otomotiv Ana ve Yan Sanayiinde Faaliyet Gösteren YSŞ lerin Dış Ticaret İşlemlerinin Ülke ve Ana Mal Grupları Açısından Değerlendirmesi 67 6. SONUÇ 105 KAYNAKLAR 109 iii

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Şirketlerin Uluslar Arasılaşma Stratejileri 7 Tablo 2: Tablo 3: 2000 2002 Yılları Arasında İzin Verilen Yabancı Sermayenin Sektörel Dağılımı (Milyon ABD Doları) 21 1980 2002 Döneminde İzin Verilen Toplam Yabancı Sermayenin Ülkelere Göre Dağılımında İlk Beş Ülke 21 Tablo 4: DTÖ Tanımına Göre İhracatın Sektörel Dağılımı (Yüzde) 23 Tablo 5: DTÖ Tanımına Göre İthalatın Sektörel Dağılımı (Yüzde) 25 Tablo 6: Tablo 7: Tablo 8: Tablo 9: Tablo 10: Tablo 11: Türkiye deki Yabancı Sermayeli Şirketlerin (YSŞ) Ve Türkiye nin İthalat Ve İhracatı (ABD Doları) 29 YSŞ ler Ve Türkiye İçin İthalat Ve İhracat Tutarlarının Büyüme Hızları 32 Türkiye nin 1996 2002 Yılları Arasında En Çok İhracat Yaptığı Ülkeler Ve YSŞ lerin Bu Ülkelere İhracatının Bu Ülkelere Yapılan Toplam İhracata Oranı 35 Türkiye nin 1996 2002 Yılları Arasında En Çok İthalat Yaptığı Ülkeler Ve YSŞ lerin Bu Ülkelerden İthalatının Bu Ülkelerden Yapılan Toplam İthalata Oranı 36 1996 2002 Yılları Arasında YSŞ lerin En Çok İhracat Yaptığı Ülkeler 38 1996 2002 Yılları Arasında YSŞ lerin En Çok İthalat Yaptığı Ülkeler 39 Tablo 12: YSŞ lerin Yer Aldıkları Sektörler İtibariyle YSŞ lerin İhracatı 41 Tablo 13: YSŞ lerin Yer Aldıkları Sektörler İtibariyle YSŞ lerin İthalatı 42 Tablo 14: Tablo 15: 1996 2002 Yılları Arasında YSŞ lerin Düşük Ve Orta-Düşük Düzeyde Teknoloji Gerektiren Mallardaki İthalat Ve İhracatı 46 1996 2002 Yılları Arasında YSŞ lerin Yüksek Ve Orta- Yüksek Düzeyde Teknoloji Gerektiren Mallardaki İthalat Ve İhracatı 47 Tablo 16: Yarattığı Katma Değer Büyüklüğüne Göre Mallar Ve 1996 2002 Yılları Arasında YSŞ lerin Bu Gruptaki Mal İhracatının YSŞ lerin Toplam İhracatına Oranı 50 iv

Tablo 17: Tablo 18: Tablo 19: Tablo 20: Tablo 21: Tablo 22: Tablo 23: Tablo 24: Tablo 25: Tablo 26: Tablo 27: Tablo 28: Türkiye nin AB İle Ticaretinde Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Mallarda YSŞ lerin İhracatının, YSŞ lerin AB ye Toplam İhracatındaki Payı 52 Türkiye nin NAFTA İle Ticaretinde Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Mallarda YSŞ lerin İhracatının YSŞ lerin NAFTA ya Toplam İhracatındaki Payı 54 Türkiye nin Kuzey Afrika İle Ticaretinde Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Mallarda YSŞ lerin İhracatının YSŞ lerin Kuzey Afrika Ülkelerine Toplam İhracatındaki Payı 56 Türkiye nin Ortadoğu İle Ticaretinde Rekabet Gücünün Yüksek Olduğu Mallarda YSŞ lerin İhracatının YSŞ lerin Ortadoğu Ülkelerine Toplam İhracatındaki Payı 58 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren YSŞ lerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 73 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren YSŞ lerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 74 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren A.B.D. Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 75 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren A.B.D. Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 76 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Almanya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ithalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 77 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Almanya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 78 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Fransa Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 79 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Fransa Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 80 v

Tablo 29: Tablo 30: Tablo 31: Tablo 32: Tablo 33: Tablo 34: Tablo 35: Tablo 36: Tablo 37: Tablo 38: Tablo 39: Tablo 40: Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren İtalya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 81 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren İtalya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 82 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Japonya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 83 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Japonya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 84 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren G. Kore Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 85 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren G. Kore Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 86 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Hollanda Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 87 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Hollanda Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 88 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren YSŞ lerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ithalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 89 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren YSŞ lerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 90 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren A.B.D. Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ithalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 91 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren A.B.D. Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 92 vi

Tablo 41: Tablo 42: Tablo 43: Tablo 44: Tablo 45: Tablo 46: Tablo 47: Tablo 48: Tablo 49: Tablo 50: Tablo 51: Tablo 52: Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Almanya Merkezli Sirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ithalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 93 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Almanya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 94 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Fransa Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 95 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Fransa Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 96 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren İtalya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 97 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren İtalya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 98 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Japonya Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 99 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Japonya Merkezli Sirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 100 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren G. Kore Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 101 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren G. Kore Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki Ihracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 102 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Hollanda Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İthalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 103 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren Hollanda Merkezli Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki İhracatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (Yüzde) 104 vii

GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1: Grafik 2: Yıllar İtibariyle Verilen Yabancı Sermaye İzinleri ve Fiili Girişler (Milyon ABD Doları) 20 YSŞ lerin İthalat ve İhracatının Türkiye nin Toplam İthalat ve İhracatına Oranı 30 Grafik 3: YSŞ ler ve Türkiye İçin İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 31 Grafik 4: Grafik 5: Grafik 6: Grafik 7: Grafik 8: Grafik 9: Grafik 10: Grafik 11: Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren YSŞ lerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 62 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi A.B.D. de Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 62 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi Almanya da Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 63 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi Fransa da Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 63 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi İtalya da Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 64 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi Japonya da Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 64 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi G.Kore de Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 65 Türkiye de Otomotiv Sektöründe Faaliyet Gösteren ve Merkezi Hollanda da Bulunan Şirketlerin 1996 2002 Yılları Arasındaki DYY İzinleri, İTB leri ve Dış Ticaret İşlemleri 65 viii

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN ULUSLAR ARASI TİCARETE ETKİLERİ: TÜRKİYE DEĞERLENDİRMESİ GÖVER, Z. Tuğrul ÖZET Türkiye deki yabancı sermayeli şirketlerin 1996 2002 yılları arasındaki dış ticaret işlemleri, Türkiye nin dış ticareti ile karşılaştırıldığında; incelenen dönem boyunca yabancı sermayeli şirketlerin ithalatlarının ihracatlarından daha yüksek bir seviyede seyrettiği görülmekle birlikte, söz konusu şirketlerin ihracatlarının 1999 yılından itibaren artmaya başladığı ve ithalatı yakalama eğilimine girdiği gözlenmiştir. 1996 ve 2002 yıllarının dış ticaret rakamları karşılaştırıldığında, yabancı sermayeli şirketlerin ithalat ve ihracatının, Türkiye nin ithalat ve ihracatının iki katı artış kaydettiği görülmektedir. Yabancı sermayeli şirketler tarafından dış ticareti yapılan malların üretiminde kullanılan teknolojiye göre sınıflandırılması sonucunda, anılan şirketlerin ağırlıklı olarak orta yüksek düzeyde teknoloji gerektiren malları ithal ve ihraç ettiği ortaya çıkmıştır. 1999 yılından itibaren yabancı sermayeli şirketlerin ihracatında gerçekleşen artışta, otomotiv sektörünün payı oldukça fazladır. Bu yıla kadar ağırlıklı olarak iç pazara satış yapmayı hedefleyen sektördeki yabancı sermayeli şirketler, 1998 yılında başladıkları büyük tutarlı yatırımları tamamlayarak çeşitli pazarlara ihracat yapmaya başlamışlardır. Sektörde gerçekleşen bu dönüşüm sürecinde A.B.D., Fransa, İtalya ve Japonya merkezli şirketlerin aldıkları kararlar etkili olmuştur. Bu çalışmada otomotiv sektörü için yapılan detaylı inceleme, yabancı sermayeli şirketlerin dış ticaretinde önemli yer tutan kimya, plastik ve kauçuk ile ana metal sanayii için de yapılmasında belirlenecek yabancı sermaye ve dış ticaret politikaları açısından fayda görülmektedir. Anahtar kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Çok Uluslu Şirket, Yabancı Sermayeli Şirket, İthalat, İhracat. ix

BÖLÜM I 1. GİRİŞ Geçtiğimiz yüzyıl, Dünya ekonomileri arasındaki entegrasyonun artmasına sahne olmuştur. Dünya ekonomilerinin bu entegrasyonu öncelikle malların serbest dolaşımı önündeki engelleri kaldırmayı amaçlamış, buna paralel olarak da sermayenin serbest dolaşımı sağlanmaya çalışılmıştır. Böylece, ticaret ve yatırım, ekonomik entegrasyonun gerçekleştiği en önemli iki kanal olarak ortaya çıkmıştır. Yatırımlar, portföy ve doğrudan yabancı yatırım olarak iki şekilde gerçekleşmektedir. Ancak, bu iki yatırım türünün Dünyanın çeşitli bölgelerine akmasındaki motivasyonlar birbirinden çok farklıdır. Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY), ticaretle bağlantılı faktörlerden etkilenirken, portföy yatırımları daha çok finansal faktörlerden etkilenmektedir. Ticaret ile DYY ler arasındaki sıkı ilişki iktisat literatüründe çok çeşitli teorik ve ampirik çalışmaya konu olmuştur. Türkiye de ticaret ve DYY ler arasındaki ilişkiyi inceleyen kapsamlı bir çalışmaya ise bugüne kadar rastlanamamıştır. Bu alanda yapılacak çalışmaların sonuçlarının, Türkiye için dış ticaret ve DYY politikalarına ilişkin stratejik bir çerçeve geliştirme aşamasında faydalı olabileceği göz önüne alındığında, bu alanda büyük bir eksiklik olduğu görülmektedir. Bu alanda yapılacak olan çalışmalara yön vermek ve bakış açısı geliştirmek üzere, 1996 2002 dönemi için Türkiye deki DYY ve ticaret arasındaki ilişki kuramsal yaklaşımlar çerçevesinde incelenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, DYY ve ticaret arasındaki ilişkiyi açıklamaya yönelik teoriler gözden geçirilmiş ve bu teorileri temel alan ampirik çalışmalar ortaya konmuştur. Üçüncü bölümde ise, Türkiye nin DYY ve dış ticaret açısından bulunduğu konumu netleştirmek amacıyla 1980 2002 dönemi için genel bir değerlendirme yapılmıştır. DYY ve dış ticaret verilerine dayalı sektörel ve genel kapsamlı analizler bu çalışmanın özünü teşkil etmektedir. Dış Ticaret Müsteşarlığı ndan temin edilen veriler kullanılarak, Türkiye de kurulu yabancı sermayeli şirketlerin (YSŞ) 1996 2002 yılları arasındaki dış ticaret işlemlerinin yıllara, ülkelere, firmaların yer aldıkları sektörlere ve mal gruplarına göre Türkiye geneliyle karşılaştırması dördüncü bölümde yapılmıştır. Mal gruplarına göre yapılan değerlendirmede YSŞ lerin dış ticaretleri ve malların üretiminde kullanılan teknoloji de göz önüne alınmıştır. Oluşturulan veri tabanı kullanılarak, daha sonra yapılabilecek sektörel analizlere örnek teşkil edecek bir analiz kalıbının geliştirilmesinin gerekliliği göz önüne alınarak, beşinci bölümde otomotiv imalat ve yan sanayii ile ilgili 1

detaylı bir inceleme yapılmıştır. Söz konusu sektörde büyük miktarda yatırım yapan yatırımcı ülkelere ve sektördeki yabancı sermayeli firmaların dış ticaret yaptıkları ülkelere göre yapılan değerlendirmelerin ışığında yine bu bölümde, otomotiv imalat ve yan sanayiinde yatırım yapan şirketlerin yatırımlarının türleri ve karakteristik özellikleri hakkında elde edilen bulgular tartışılmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde, yapılan değerlendirmeler çerçevesinde ulaşılan bulgulara ilişkin yorumlar ve politika önerileri yer almaktadır. Bu çalışmanın yapılması sırasında edinilen tecrübelerden anlaşılmıştır ki, kamu kurumları ve kurumların kendilerine bağlı birimleri arasında işbirliği yapıldığında ve farklı kurumlarca elde edilen farklı bilgiler bir araya getirildiğinde, bu bilgiler daha etkin olarak kullanılabilmekte ve yeni araştırma alanlarının önü açılabilmektedir. 2. TEORİK ÇERÇEVE BÖLÜM II Doğrudan Yabancı Yatırımların (DYY) oluşumunu hazırlayan koşullar ve faktörler, Çok Uluslu Şirketlerin (ÇUŞ) faaliyetlerinin karakteristik özellikleri, DYY nin yatırımcı ülke (yatırım yapan şirketin yönetim merkezinin bulunduğu ülke) ve ev sahibi ülkenin (yatırımın yapıldığı ülke) kalkınmasına, milli gelirine, istihdam düzeyine, vergi gelirlerine etkileri üzerine literatürde çok sayıda teori üretilmiş olmasına rağmen; DYY nin yatırımcı ve ev sahibi ülkelerin dış ticaretinde ortaya çıkardığı etkiler, 1950 li yıllardan günümüze kadar üzerinde tartışma yapılan DYY ile ilgili konular arasında en başta gelmektedir. Gerek bu çalışmanın kapsamına netlik kazandırmak, gerekse bu çalışmada yer alan analizlerin dayanak noktalarını ortaya koymak amacıyla bu bölümde uluslar arası faktör hareketleri, DYY nin yapılma sebepleri ve DYY nin dış ticarete etkilerini ortaya koyan teoriler ve konu hakkında yapılmış ampirik çalışmalar incelenecektir. 2.1. DYY Ve Dış Ticaret Arasındaki İlişkiyi İnceleyen Teoriler DYY ve dış ticaret ilişkisini inceleyen teoriler uluslar arası faktör hareketlerinden yola çıkarak, önce DYY nin yapılmasını etkileyen faktörleri ve sonrasında da DYY sonucu ülkelerin dış ticaretlerinin ne yönde etkileneceğini belirlemeyi amaçlamıştır. Çalışmanın bu bölümünde, konu hakkında üretilmiş teoriler ve bu teorilerin zaman içindeki gelişimi ele alınacaktır. 2

2.1.1. Heckscher-Ohlin Modeli Ve Mundell in Katkısı Heckscher-Ohlin Modeli ülkelerin üretim faktörleri bakımından birbirlerinden farklı olduğu varsayımından hareketle, ülkelerin sahip oldukları üretim faktörleri ile mal ticaretleri arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Bu model, DYY ye yer vermemekle beraber uluslar arası mal ticaretini konu etmesi ve DYY yi de kapsayan uluslar arası faktör hareketlerini ele alan teoriler için çıkış noktası olması açısından önemlidir. İsveçli iki iktisatçı olan Eli Heckscher in 1919 ve Bertil Ohlin in 1933 yılında yazdığı makalelerin birlikte değerlendirilmesi sonucunda oluşturulan Heckscher-Ohlin Modeli iktisat yazınında Faktör Donatımı Teorisi olarak da bilinmektedir. Bu modelde üretim faktörleri ülke içinde tam hareketli ancak ülkeler arasında tam hareketsizdir. İki ülke, iki faktör ve iki mal varsayımına göre oluşturulan teoriye göre her ülke sahip olduğu faktör donatımının özelliğine göre üretim yapacak ve bu malın üretiminde uzmanlaşacaktır. Diğer bir deyişlex emek bakımından zengin olan ülke düşük ücret seviyesinin avantajını kullanmak için emek yoğun olan malı, sermaye bakımından zengin olan ülke ise düşük faiz seviyesinden yararlanarak karşılaştırmalı üstünlük elde edebilmek için sermaye yoğun olan malı üretecek ve diğer ülkeye ihraç edecektir 1. Heckscher-Ohlin Modeli ne katkı yapan Mundell e (1957) göre, eğer bu ülkeler, emeğin ülkeler arasında hareketliliği kısıtlanmaya devam ederken uluslar arası sermaye hareketleri üzerindeki kısıtlamaları azaltırlarsa, sermaye daha yüksek getiri oranlarından yararlanabilmek için sermaye bakımından zengin olan ülkeden, sermayenin kıt olduğu ülkeye doğru hareket edecektir. Aynı şekilde emeğin hareketliliği üzerindeki kısıtlamalar azaltıldığında da ters yönlü bir faktör akımı olacaktır. Bu süreç devam ettiğinde serbestleşen uluslar arası faktör akımları her iki ülkenin de aynı faktör donatımına sahip olması sonucunu doğuracaktır. Bu durum ise, ise uluslar arası faktör fiyatlarının eşitliği anlamına gelecek ve dolayısıyla ülkeler birbirlerine göre daha önce sahip oldukları karşılaştırmalı üstünlükleri kaybedeceklerdir. Sonuç olarak üretim faktörlerinin uluslar arası hareketliliğinin serbestleştirilmesi uluslar arası ticaretin yerini almış, diğer bir deyişle ikame etmiş olacaktır 2. Faktör Donatımı Teorisi uluslar arası mal hareketlerini açıklayabilmek açısından yararlıdır. Örneğin; gelişmiş ülkelerin sermaye yoğun malları ihraç ederek, emek yoğun malları ithal etmeleri şeklindeki davranışları bu teorinin yardımıyla açıklanabilir. Ancak teori, benzer faktör donatımına sahip ülkeler arasındaki mal hareketlerini açıklama konusunda yetersiz kalmakta ve DYY nin yapılma sebepleri ve uluslar arası ticarete etkileri hakkında herhangi 1 SEYİDOĞLU, H., Uluslar Arası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Geliştirilmiş 11. baskı, İstanbul, 1996, s. 57-62 2 WORLD TRADE ORGANIZATION (WTO), The Relationship Between Trade and Foreign Direct Investment, Note by the Secretariat, WT/WGTI/W/7, 1997a, s. 14 3

bir açıklama getirmemektedir. Mundell ise, uluslar arası faktör hareketlerinin önündeki kısıtlamaların kaldırılmasıyla uluslar arası ticaretin bundan olumsuz etkileneceğine vurgu yapmış ve bir uluslar arası sermaye hareketi türü olan DYY nin ticareti ikame edeceğini ima etmiştir. 2.1.2. Ürün Devreleri Teorisi Vernon, 1966 yılında yayımladığı makalesiyle üretim sürecinin çok uluslulaşmasını Ürün Devreleri Teorisiyle açıklamaya çalışmıştır. Bu teoriye göre bazı ülkeler var olan ürünlerin üretiminde, bazıları ise yeni ürünlerin üretiminde uzmanlaşmaktadır. Yeni ürünler zaman içinde yeni olma özelliğini yitirdikçe üretildikleri ülkeler de değişmektedir. Böylece ürünlerin olgunlaşma süreci içinde şirketler çok uluslulaşmaya ve uluslar arası ara malı ve nihai ürün ticaretine yönelmektedirler. Vernon a göre ürün devreleri üç aşamada incelenmelidir. Yeni ürünün piyasaya sürülmesi, ürünün olgunlaşması ve ürünün standartlaşması ürün devreleri teorisinin aşamalarını oluşturmaktadır. İlk aşamada teknolojik yenilik içeren bir ürün gelişmiş bir ülkede üretilmeye başlanır. Üretim küçük miktarda yapılmaktadır ve ürün sadece iç piyasaya sunulmaktadır. Ürünün iç piyasada yeterince olgunlaştığına karar verildiğinde üretim miktarı artırılır ve ihracata başlanır. Yenilikçi firma, üretim teknolojisini bu aşamada da kendi elinde tutmayı tercih etmektedir. Yeni ürün standartlaşmaya başladığında, yeni teknoloji içeren ürünün sahibi olan firma bir taraftan yurt içinde ve yurt dışında lisans vermeye başlar, bir taraftan da üretim miktarının artması ve araştırma geliştirme faaliyetlerine ve yüksek maliyetli işgücüne artık ihtiyacı kalmaması nedeniyle, üretiminin büyük bir bölümünü ücret seviyesinin düşük olduğu az gelişmiş ülkelere kaydırır. Yenilikçi firmanın merkezinin bulunduğu ülke, artık hem yurt dışında lisans verdiği firmaların hem de yeni teknoloji içeren ürünün sahibi olan firmanın başka bir ülkede aynı ürünü daha düşük fiyata mal etmesi nedeniyle yeni ürün için net ithalatçı konumuna gelmiştir. Sürecin sonunda yeni ürün, yenilikçi firmanın ülkesinde üretilmemekte, ülke bu ürüne duyduğu ihtiyacı tamamen ithalatla karşılamaktadır. İlk aşamada teknolojik yenilik içeren ürün ise artık her yerde serbestçe üretilebilen bir mal haline gelmiştir. Bu aşamadan sonra yeni teknolojilerin ve ürünlerin bulunması gerekmektedir 3. Özetlemek gerekirse, piyasaya sürülen yeni bir ürün önce dış ticarete sonra da DYY ye neden olmaktadır. Bu sebeple, Vernon un teorisi hem uluslar arası mal ticaretini hem de DYY yi kapsaması açısından önemlidir. 3 VERNON, R., International Investment and International Trade in the Product Cycle, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 80, No. 2 (May, 1966), s.190 207 4

2.1.3. OLI Paradigması Ekonomik faaliyetlerini birden fazla ülkede sürdüren firmaların, tek ülkede üretim yapan firmalara göre bazı ek maliyetlere katlanmak zorunda kaldığını ve bu maliyetler karşısında üretimlerini sürdürebilmek için rakipleri karşısında ileri teknoloji, ölçek ekonomileri gibi firmaya özgü bazı avantajlara sahip olmaları gerektiğini öne süren Hymer (1976) ÇUŞ teorisinin kurucusu olarak nitelendirilebilir. Ancak, 1977 yılında yaptığı çalışmayla Hymer ın tezini geliştiren Dunning, bir ÇUŞ un DYY yapması için gerekli koşulları kapsamlı bir şekilde açıklamaya çalışan ilk araştırmacı olarak ÇUŞ teorisinin gerçek kurucusu olarak kabul edilmektedir 4. Literatürde OLI Paradigması (OLI Paradigm) veya Eklektik Paradigma (Eclectic Paradigm) olarak bilinen teoriye göre bir ÇUŞ un DYY yapması için üç temel avantajın bir araya gelmesi gereklidir: Bunlar Mülkiyet Avantajı, Konumsal Avantaj, İçselleştirme Avantajı dır. 1- Mülkiyet Avantajı (Ownership Advantages O) ÇUŞ ların sahip olduğu firmaya özgü fikri sınai mülkiyet hakları, teknolojik üstünlükler, organizasyon ve yönetim modelleri, ticari markalar, dağıtım kanalları, bilgi ve finans kaynaklarına erişimdeki üstünlükler, firmanın ölçek büyüklüğünden dolayı elde ettiği ucuz girdi temin edebilme ve ölçek ekonomilerinden yararlanabilme imkanı ÇUŞ lara ev sahibi ülke firmaları karşısında avantaj sağlamaktadır. ÇUŞ ların bu tür mülkiyet avantajlarını elde etmesinde yatırımcı ülkenin ekonomik koşulları ve hükümet politikaları etkili olmaktadır. Örneğin, ÇUŞ un ölçek ekonomilerinden yararlanmasında yatırımcı ülkede şirket birleşmelerinin ve endüstriyel yoğunlaşmanın serbest olması, ÇUŞ un teknolojik üstünlük elde etmesinde hükümetlerin Ar Ge çalışmalarına destek vermesi ve bu çalışmalar için gerekli insan kaynağının yatırımcı ülkede mevcut olması önemli bir etkiye sahiptir. 2- Konumsal Avantaj (Location Advantages L) DYY nin hangi ülkede yapılacağını belirleyen avantajlardır. ÇUŞ lar yatırım projesinin hangi ülkede veya bölgede hayata geçirileceğine, yatırımın özelliklerini ve yatırım yapılacak yerin sağladığı avantajları göz önünde bulundurarak karar verirler. Faktör maliyetleri ve verimliliği, yatırımcı ülke ile ev sahibi ülke arasındaki uzaklık, pazar büyüklüğü, tabii kaynakların bolluğu, gümrük tarifeleri, ev sahibi ülkenin bir Bölgesel Ekonomik Entegrasyona (BEE) üye olması, altyapının yeterliliği, yatırım teşvikleri, sosyal yapı ve kültür benzerlikleri gibi unsurlar yatırım yerinin sağlayacağı avantajlar arasında 4 SEGRE, G., European Economic and Monetary Union and Foreign Direct Investment: A Survey of the Theoretical and Empirical Literature, CES DPS 00.09, CES Working Papers, 2000, URL: www.econ.kuleuven.ac.be/ew/ academic/intecon/home/publications/default.htm 5

sayılabilir. Ulaşılmak istenen pazarda yukarıda belirtilen unsurların varlığı ÇUŞ u pazara ihracat yapmak yerine yatırım yapmaya yönlendirmektedir. 3- İçselleştirme Avantajı (Internalisation Advantages I) ÇUŞ un mülkiyet avantajı nedeniyle elinde bulundurduğu varlıklarını lisans verme, franchise anlaşması yapma gibi yöntemlerle ev sahibi ülke firmalarına kullandırmak yerine kendi kuracağı yavru şirket ile yerel piyasada faaliyet göstermeyi tercih etmesidir. Ev sahibi ülke firmaları ile lisans anlaşması yapmanın farklı bir hukuki ve idari yapıya daha kolay uyum sağlama, piyasaya giriş maliyetlerini düşük tutma gibi avantajları olmasına rağmen; ÇUŞ lar tarafından lisans yoluyla kullandırılan teknolojinin, taraflar arasında bir uyuşmazlık ortaya çıktığında lisans alan firma tarafından taklit edilebilme riski, lisans anlaşmasına konu olan teknolojinin veya know-how un nitelikli işgücü tarafından kullanılması gerekliliği gibi faktörler nedeniyle DYY, lisanslamaya tercih edilebilmektedir 5. Yukarıda sayılan ve ÇUŞ tarafından bir bütün olarak değerlendirilen avantajlar ÇUŞ un bir ülkede yatırım yapmasında etkili olmaktadır. Mülkiyet avantajı (O) veri olarak kabul edildiğinde, konumsal avantaj (L) ve içselleştirme avantajının (I) bulunup bulunmamasına göre ÇUŞ un uluslar arasılaşma stratejisi farklılık göstermektedir. ÇUŞ lar sahip oldukları avantajlara göre ihracat yapmayı, ev sahibi ülkeden bir firma ile lisans anlaşması yapmayı, ev sahibi ülkede bir dağıtım şirketi kurmayı veya DYY yapmayı tercih etmektedirler. Tablo 1 de özetlendiği gibi sadece mülkiyet avantajı söz konusuysa (1. durum) ÇUŞ ihracat yapmayı tercih etmektedir. Eğer, ÇUŞ un içselleştirme avantajı da varsa (2. durum) şirket doğrudan yatırım olarak değerlendirilmeyen ev sahibi ülkede herhangi bir üretim tesisi kurmadan, yatırımcı ülkede üretilen ürünlerin ev sahibi ülkede satışını gerçekleştiren - pazarlama, satış, dağıtım amaçlı bir şirket kurmaktadır. Mülkiyet avantajı ile birlikte konumsal avantajın bulunduğu 3. durumda ise ÇUŞ ev sahibi ülkedeki firmayla lisans anlaşması yapma yoluna gitmektedir. Bu şekilde ÇUŞ, bir yandan yeni yatırım yapmanın maliyetinden kaçınırken diğer yandan konumsal avantajdan yararlanmak istemektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere, üç avantajı da elde eden ÇUŞ 4. durumda DYY yapmayı diğer uluslar arasılaşma stratejilerine tercih etmektedir 6. 5 DUNNING, J.H., Explaining Changing Patterns of International Production: In Defence of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Nov. 79, Vol: 41, Issue 4, 1979, s.269 292 6 PEDERSEN, K., The Eclectic Paradigm: 25 Years Anniversary, First International Business and Economy Conference, San Francisco, 6 9 Jan. 2002, URL: www.news.asb.dk/ibec/the_eclectic_paradigm.pdf 6

Tablo 1: Şirketlerin Uluslar Arasılaşma Stratejileri (Mülkiyet Avantajı Veri İken) I İçselleştirme avantajı (-) I İçselleştirme avantajı (+) L konumsal avantaj (-) L konumsal avantaj (+) (1) İhracat (3) Lisans anlaşması (2) Dağıtım şirketi (4) Doğrudan Yabancı Yatırım OLI paradigması, ÇUŞ ların DYY yaparken dikkate aldıkları faktörleri, ÇUŞ ların firmaya özgü avantajlarını vurgulayarak açıklamaktadır. Bu teori ÇUŞ ların neden DYY yapmayı ticarete tercih ettiklerini anlayabilmek açısından yararlıdır. 2.1.4. Yeni DYY teorisi Yeni DYY teorisi, yatırımları yatırım kararında belirleyici olan etkenlere göre iki ana gruba ayırarak bu yatırımların yatırımcı ülke ve ev sahibi ülkenin dış ticaretine etkilerini araştırmaktadır. Bu teoriye göre DYY, dış ticaret için Heckscher-Ohlin-Mundell yaklaşımının aksine yalnızca ikame edici değil aynı zamanda tamamlayıcı özelliğe de sahiptir. DYY ve ticaret arasındaki ilişkinin tamamlayıcı olması DYY nin yapılmasından sonra yatırımcı ve ev sahibi ülkeler arasında yapılmakta olan ticaretin miktar ve/veya değer olarak artması olarak tanımlanabilir. İki ülke arasındaki ticaret DYY sonucunda artmakta ancak, ithalat ve ihracat arasındaki denge ve dış ticaretin kompozisyonu DYY nin türüne göre değişmektedir. 2.1.4.1.Yatay Entegrasyon Yatırımları (YEY) YEY ler, genel olarak bir ÇUŞ un aynı ürünü birkaç ülkede üretmek için yaptığı yatırımları ifade etmektedir. ÇUŞ lar DYY ile ticaret yapmak arasında tercih yaparken tek bir fabrikada üretim yaparak ölçek ekonomilerinden faydalanmanın getireceği üretim maliyeti avantajı ile pazara yakın olmanın ve ticaret nedeniyle karşılaşılan taşıma, gümrük tarifesi gibi maliyetleri azaltmanın avantajı arasında bir karşılaştırma yapmaktadır. Eğer bu karşılaştırma sonucunda ÇUŞ yatırım yapmaya karar verirse yapılan yatırım YEY olarak adlandırılır. Yatırımcı ülke ve ev sahibi ülke arasında ticaret engelleri ve taşıma maliyetleri ne kadar yüksek ve yatırım önündeki engeller ne kadar azsa, DYY ticarete o kadar çok tercih edilecek ve YEY yapılacaktır 7. YEY yapıldıktan sonra ortaya çıkacak gümrük tarifesi artışları da yavru şirketin satışlarının ÇUŞ un toplam satışlarına oranını artıracaktır. Bu konuda yapılmış bir ampirik çalışmaya göre, ev sahibi ülkeye yatırımcı ülkeden ithal edilen mallara uygulanan gümrük tarifesinin %1 oranında 7 BRAINARD, S.L., A Simple Theory of Multinational Corporations and Trade with a Trade-off Between Proximity and Concentration, NBER Working Paper No. 4269, February, 1993a 7

artırılması yavru şirketin satışlarını %0,38 ile %0,45 arasında değişen oranda artırmaktadır 8. ÇUŞ, YEY yapma kararı ile hem ticaret maliyetlerinden kurtulmakta, hem de yerel pazarda daha aktif olarak faaliyet gösterebilmekte ve değişen pazar koşulları ve tüketici tercihlerine daha kolay ve hızlı uyum sağlayabilmektedir. Bunun yanında YEY, ÇUŞ un ev sahibi ülkede üretmediği diğer ürünlerinin bu ülkede daha çok talep edilmesine yol açtığı bunun da ÇUŞ un toplam satışlarına olumlu etki yaptığı da bilinmektedir 9. Genel olarak pazara yakınlık avantajı sağlaması YEY yapmanın en önemli nedeni olarak gösterilmektedir. Bu özelliğinden dolayı YEY ler ihracatı ikame edici yatırımlar olarak değerlendirilmektedir. Ev sahibi ülkenin pazarının büyüklüğü YEY in ihracatı ikame edici özelliğini iki nedenden dolayı artırmaktadır. Birinci neden, birim çıktı başına sabit maliyetlerin toplam üretim hacminin artması nedeniyle düşecek olmasıdır. İkinci neden ise, büyük miktarda üretim yapabilmek için çok sayıda yerel tedarikçiye ihtiyaç duyulması ve bu tedarikçilerin aralarında rekabet etmeleri sonucunda ara malı fiyatlarında görülecek düşüştür. Böylece yavru şirket, üretim maliyetlerinin düşmesiyle piyasada fiyat avantajı elde edecektir 10. YEY lerin ev sahibi ülkenin dış ticaretine net etkisinin belirlenmesi oldukça güçtür. İlk olarak, YEY in yatırımcı ülkeden yapılan nihai mal ihracatını ikame edeceği ve ev sahibi ülkenin nihai mal ithalatının azalacağı öngörülür. Ancak yatırımın ilk yıllarında yavru şirket nihai mal üretimi için gerekli sermaye malı, hammadde ve ara malı ihtiyacını kalite standartları ve iç piyasadaki tedarikçilerin yeterince tanınmaması nedeniyle yatırımcı ülkeden ithal eder. Bu nedenle, ev sahibi ülkenin yatırımcı ülkeden ithalatının tamamının YEY ile ikame edilmemesi beklenir. Yatırım yapan ÇUŞ zaman geçtikçe iç piyasadaki hammadde ve ara malı tedarikçileriyle ticari ilişki kurmaya başlar ve aşamalı olarak ihtiyacını yurt içinden karşılamaya yönelir. Dolayısıyla, YEY ile hammadde ve ara malı ithalatı arasındaki ilişkinin yıllar geçtikçe zayıflaması ve ev sahibi ülkenin YEY den önce yaptığı nihai mal ithalatının tamamen yerli üretimle ikame edilmesi beklenebilir. Sonuç olarak, başlangıçta tamamlayıcı olan YEY ve ticaret ilişkisinin ilerleyen yıllarda ikame ediciye dönüşmesi öngörülebilir 11. 8 BRAINARD, S.L., An Empirical Assessment of the Proximity Concentration Trade-off Between Multinational Sales and Trade, NBER Working Paper No. 4580, December, 1993b, s. 39-40 9 OECD, The Benefits and Costs of Foreign Direct Investment for Development: A Survey, Note by the secretariat, DAFFE/IME (2001)21/REV1, Nov. 2001, s. 75 10 SHATZ, H.J. ve VENABLES A.J., The Geography of International Investment, The Oxford Handbook of Economic Geography, Oxford University Press, 2000, s. 7 11 WTO, 1997a, s.16-17 8

2.1.4.2. Dikey Entegrasyon Yatırımları (DEY) DEY ler, ÇUŞ tarafından üretilen nihai malın üretim sürecinin birkaç aşamaya bölünmesi sonucunda bir malın üretilmesi için birkaç ülkede yapılan yatırımlardır. ÇUŞ un DEY şeklinde yatırım yapmasında doğal kaynakların zenginliği, hammadde bolluğu, ucuz işgücü gibi faktör fiyatlarının farklı olmasından kaynaklanan avantajlar önemli rol oynamaktadır 12. Bu faktörlerin yanında, ev sahibi ülke ve yatırımcı ülke arasında taşıma maliyetlerinin düşük olması ve dış ticaretin serbestçe yapılabilmesi de DEY için belirleyicidir. ABD pazarına sunulan bir elektronik eşyanın bileşenlerinin ABD de üretilmesi ancak ürünün montajının maliyet avantajları nedeniyle bir Güneydoğu Asya ülkesinde yapılması DEY e örnek olarak verilebilir. DEY i, dolayısıyla ara malı ticaretini etkileyen faktörleri araştıran bir çalışmaya göre, ev sahibi ülkenin ithalata uyguladığı gümrük tarifesi oranları ile ara malı ithalatı arasında negatif yönlü ve güçlü bir ilişki vardır. Buna göre, gümrük tarifelerinde yapılacak %1 lik indirim, ara malı ithalatında % 3 5 aralığında artışa yol açmaktadır. Aynı çalışmada DEY teorisi ile uyumlu olarak, niteliksiz işgücü ücretlerinin göreli olarak daha düşük olduğu ev sahibi ülkelerin daha çok ara malı ithal ettiklerinin gözlendiği belirtilmektedir 13. DEY lerde gözlenen genel eğilim, üretim sürecinin emek yoğun olan kısmının (montaj) ucuz ve niteliksiz işgücünün bulunduğu ülkelerde; idari birimler, araştırma geliştirme gibi diğer kısımlarını ise nitelikli işgücünün yeterli derecede bulunduğu ülkede yapmaktır. 1996 yılı verilerine göre Meksika da faaliyet gösteren ABD merkezli ÇUŞ lar üretimlerinin %40 ını ABD ye satmaktadırlar. Bu oran -Kanada hariç- diğer ülkelerdeki ABD merkezli ÇUŞ ların ABD ye satışlarına göre oldukça yüksek bir orandır ve ABD merkezli ÇUŞ ların Meksika daki yatırımlarının büyük bir kısmının DEY olduğunu düşündürmektedir. Kanada daki yavru şirketlerden ABD ye geri satışın oranı ise %28 dir. ABD ÇUŞ larının Meksika ve Kanada da diğer ülkelere göre daha fazla DEY yapması ise coğrafi yakınlık ve bu üç ülke arasında yapılmış olan NAFTA anlaşmasının getirdiği ekonomik entegrasyon gibi etkenlere bağlanmaktadır. Bu faktörlerin yanında Meksika nın, ABD merkezli ÇUŞ ların ucuz işgücünden yararlandırılması yoluyla daha çok DYY çekmesi amacıyla yapılmış maquiladora programı da, yatırım yaparken DEY in tercih edilmesinde etkili olmuştur 14. ABD ve İsveç merkezli ÇUŞ ların yavru şirketlerinin 1986 90 94 98 yıllarına ait ihracat verilerini kapsayan bir çalışmaya göre, ABD merkezli ÇUŞ ların yavru şirketleri, İsveç merkezli yavru şirketlere göre yatırımcı ülkeye üretimlerinin daha büyük bir kısmını ihraç etmektedirler. ABD merkezli 12 BRACONIER, H., NORBACK, P.J. ve URBAN, D., Vertical FDI Revisited, IUI Working Paper Series No. 579, The Research Institute of Industrial Economics, 2002, s. 8, URL: www.iui.se/wp/wp579/iuiwp579.pdf 13 HANSON, G.H., MATALONI R.J. ve SLAUGHTER M.J. (2003), Vertical Specialization in Multinational Firms, NBER Working Paper No. 9723, May, 2003, 14 SHATZ, ve VENABLES, 2000, s. 5-13 9

ÇUŞ ların Meksika ve Kanada da yaptığı yatırımlar söz konusu bulgunun elde edilmesinde etkili olmuştur. İsveç merkezli ÇUŞ lar ise yatırım yeri olarak daha çok AB ve ABD yi tercih etmişler ve pazara yönelik yatırımlara ağırlık vermişlerdir. 1986 1998 dönemi içerisinde yavru şirketlerden yatırımcı ülkelere yapılan ihracatın, bu şirketlerin toplam ihracatına oranı ABD merkezli ÇUŞ lar için %13 seviyesinden % 16 ya yükselirken, İsveç merkezli ÇUŞ lar için bu oran %5 den %7 ye çıkmıştır 15. DEY, doğası gereği ticaret yaratıcı etkisi olan türde DYY dir. Yatırımcı ülke pazarı için üretilen bir ürünün, DEY yapılması sonucunda farklı bir ülkede montajının yapılarak yatırımcı ülkeye ihraç edilmesi hem yatırımcı ülke hem de ev sahibi ülkenin dış ticaret hacmini artırmaktadır. DEY sadece yatırımcı ülke pazarına yönelik olarak değil, bir BEE pazarına yönelik olarak da yapılabilir. Bu durumda DEY in yapıldığı ülke, BEE ye ticaret engelleri ile karşılaşmadan rekabetçi bir fiyatla satış yapılabilen bir ihracat üssü haline gelmektedir. BEE yi hedefleyen DEY sonucunda da yatırımcı ülkenin, ev sahibi ülkenin ve BEE nin dış ticaret hacmi artmaktadır. Dolayısıyla, DEY ler ülkeler arasındaki ticareti ikame etmemekte, aksine uluslar arası ticaret için tamamlayıcı rol oynamaktadırlar. 2.1.4.3. Bilgi Sermayesi Modeli (BSM) DYY yi açıklamaya çalışan son teori yukarıda açıklanan YEY ve DEY in birlikte değerlendirilmesi ile oluşturulan BSM dir. BSM teorisi de YEY ve DEY de olduğu gibi iki ülke, iki mal ve iki faktör (nitelikli ve niteliksiz işgücü) varsayımına dayanır. Ancak, bu teorinin ayırt edici özelliği ikisi yerli, ikisi YEY yapmış ÇUŞ, ikisi DEY yapmış ÇUŞ olmak üzere altı farklı firma türünü modele dahil etmiş olmasıdır 16. Teoriye göre ticaret maliyetlerinin marjinal üretim maliyetinin %20 sini oluşturduğu varsayımı altında, yavru şirketlerin üretimi yatırımcı ve ev sahibi ülkelerin ekonomik, demografik büyüklükler ve faktör donatımı açısından benzeşmeleri halinde en yüksek düzeyde gerçekleşmektedir. Benzer ülkeler söz konusu olduğunda ÇUŞ lar YEY i tercih etmektedir. Yukarıda belirtilen marjinal maliyet varsayımı korunarak, YEY yapan ÇUŞ larla DEY yapan ÇUŞ ların toplam sabit maliyetlerinin birbirine eşit olması varsayımı modele eklendiğinde ekonomik büyüklükler ve faktör donatımı açısından birbirine benzer ülkeler arasında ÇUŞ ların YEY yapmaya yöneldiği gözlenmiştir. Ticaret maliyetlerinin düşük olduğu ve YEY yapan ÇUŞ ların yerli firmalara göre iki kat toplam sabit maliyete katlandığı varsayıldığında, farklı 15 BRACONIER, NORBACK, ve URBAN, 2002, s. 11, 16 MARKUSEN, J.R., VENABLES, A.J., KONAN, D.E. ve ZHANG, K.H., A Unified Treatment of Horizontal Direct Investment, Vertical Direct Investment, and the Pattern of Trade in Goods and Services, NBER Working Paper No. 5696, August, 1996 10

faktör donatımına, dolayısıyla farklı faktör fiyatlarına, sahip ülkeler arasında ÇUŞ ların DEY yaptığı sonucuna ulaşılmıştır 17. Bu sonuçlardan yola çıkarak, faktör donatımları ve ekonomik büyüklükler yönünden benzer ülkeler söz konusu olduğunda DYY ve ticaretin birbirini ikame ettiği, farklı faktör donatımına sahip ülkeler arasında da bu ilişkinin tamamlayıcı olduğu söylenebilir. 2.2. DYY nin Yatırımcı Ülke Ve Ev Sahibi Ülkenin Dış Ticaretine Etkileri Yukarıda açıklanan teoriler, DYY ve ticaret ilişkisine açıklık getirmeye çalışmış, DYY nin ülkelerin dış ticaretlerine etkileri üzerine öngörüde bulunmuşlardır. Ancak gerçekleşen DYY lerin yatırımcı ve ev sahibi ülkelerin dış ticaretleri üzerinde ne tür etkiler ortaya çıkardığı bu teorileri temel alan ampirik çalışmalar sayesinde daha net ve gerçekçi bir şekilde görülebilmektedir. Çalışmanın bu bölümünde çeşitli ülkelerin DYY ve ticaret verilerinin kullanılmasıyla yapılmış ampirik çalışmalar aracılığıyla DYY nin dış ticaret üzerindeki etkileri ile bu etkilerin konu hakkındaki teorilerle uyumlu olup olmadığı tartışılacaktır. 2.2.1. DYY nin Yatırımcı Ülkenin Dış Ticaretine Etkileri Ve Konu Hakkında Yapılmış Bazı Ampirik Çalışmalar DYY ve ticaret ilişkisi söz konusu olduğunda, araştırmacılar ilk etapta yatırımcı ülkenin yaptığı DYY ve yatırımcı ülkenin ihracatı arasındaki ilişkiyi araştırmayı tercih etmişlerdir. Bu tercihin yapılmasında yatırımcı ülkelerin büyük ölçüde gelişmiş ülkelerden oluşması ve gelişmiş ülkelerin DYY ve ticaretle ilgili verilerinin daha sağlıklı olması ve kolay elde edilebilmesi ve gelişmiş ülkelerdeki işçi sendikalarının DYY nedeniyle ülke ihracatının ve dolayısıyla üretimin ve istihdamın olumsuz etkileneceği yönündeki itirazları etkili olmuştur. Araştırmacılar genellikle yatırımcı ülkenin yaptığı DYY ile yatırımcı ülkenin ihracatı arasındaki ilişkiyi tamamlayıcılık ve ikame edicilik ekseninde değerlendirmişlerdir. ABD ve İsveç merkezli ÇUŞ ların yatırımlarının bu ülkelerin ihracatına etkisini araştıran bir ampirik çalışmaya göre, İsveç merkezli ÇUŞ ların bir ülkede yaptıkları yatırımları artırmaları İsveç in, bu ülkeye yatırım yapılan sektördeki ihracatını artırmaktadır. Ancak ABD merkezli ÇUŞ ların yatırımları buna paralel bir etki ortaya çıkarmamıştır. ABD merkezli ÇUŞ ların yatırımları 17 MARKUSEN, J.R., ve MASKUS, K.E., General Equilibrium Approaches to the Multinational Firm: A Review of Theory and Evidence, NBER Working Paper No. 8334, June, 2001 11

sonucu ABD nin ev sahibi ülkeye yaptığı ihracat az da olsa azalmıştır. Dolayısıyla DYY ve ihracat arasında İsveç için tamamlayıcı, ABD içinse ikame edici ilişki söz konusudur 18. Bununla birlikte, Lipsey ve Weiss ın 19, 1970 yılı verilerini referans alarak ABD merkezli ÇUŞ ların yatırım yaptıkları 44 ülke, imalat sanayiinde en çok yatırım yapılan 14 sektör, büyük miktarda ihracat yapan 13 ülkeyi dahil ettikleri modelin sonuçlarına göre, ABD nin bir ülkede yaptığı DYY yi artırması ABD nin bu ülkeye yaptığı ihracatı da artırmaktadır. Ancak, diğer ülkelerin aynı ev sahibi ülkelere yaptıkları DYY leri artırmaları ABD nin ev sahibi ülkelere yaptığı ihracatı ikame etmektedir. Lipsey ve Weiss ın 20 ABD için firma düzeyinde yaptıkları çalışmaya göre ABD merkezli ÇUŞ ların yatırım yaptıkları ülkelere ihracatları artmaktadır. İhracatın büyük bir kısmı ev sahibi ülkedeki yavru şirketlere yapılmakta ve ihraç edilen malların da büyük bir kısmı özellikle makine imalat sanayiindeki firmalar için hammadde ve ara malı özelliği taşımaktadır. Ayrıca, ABD ÇUŞ larının ev sahibi ülkeye nihai mal ihracatında da bir gerileme olmadığı gözlenmiştir. Dolayısıyla Lipsey ve Weiss ın 1981 ve 1984 tarihli çalışmalarının her ikisi de ABD nin yaptığı DYY ile ABD nin ev sahibi ülkeye yaptığı ihracatın birbirini tamamladığı sonucuna ulaşmıştır. Yakın geçmişte yapılan çalışmalar incelendiğinde de yatırımcı ülkenin yaptığı DYY ile yatırımcı ülke ihracatı arasında tamamlayıcı ilişki olduğu sonucuna varan çalışmaların ağırlığını koruduğu görülmektedir. 1989 1994 dönemi verileri esas alınarak yapılmış olan bir ampirik çalışmaya göre, ABD merkezli ÇUŞ ların imalat sanayiinde yaptıkları 1 dolarlık DYY sonucunda ABD nin ihracatı 1,6 dolar artarken, ithalatı 3,9 dolar artmaktadır. Buna göre, ABD nin yaptığı DYY, ABD nin dış ticaretine tamamlayıcı etki yapmasına rağmen, dış ticaret dengesini olumsuz yönde etkilemektedir. Tüm sektörler bir arada değerlendirildiğinde, Fransa merkezli ÇUŞ ların yaptıkları 1 dolarlık DYY nin Fransa nın ihracatını 2,4 dolar artırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Fransa nın imalat sanayiinde yaptığı 1 dolarlık DYY ise Fransa ya 0,15 dolarlık dış ticaret fazlası sağlamaktadır 21. Yine aynı konuda, 1982 1994 dönemini inceleyen bir başka araştırmada DYY ile ticaret arasında tamamlayıcılık ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmıştır. Sektörel bir değerlendirme yapıldığında, petrol sektöründe ABD nin yaptığı DYY nin ABD nin dış ticaretine kayda değer bir etki 18 BLOMSTRÖM, M., LIPSEY, R.E. ve KULCHYCKY, K., U.S. and Swedish Direct Investment and Exports, NBER Working Paper No. 2390, September, 1987, s. 28 19 LIPSEY, R.E. ve WEISS, M.Y., Foreign Production and Exports in Manufacturing Industries, Review of Economics and Statistics, Nov. 81, Vol: 63, Issue 4, 1981, s. 488-494 20 LIPSEY, R.E. ve WEISS, M.Y., Foreign Production and Exports in Individual Firms, Review of Economics and Statistics, May 84, Vol: 66, Issue 2, 1984, s. 304-308 21 OECD, The Links Between Foreign Direct Investment and Trade: Empirical Evidence for US and French Industries (1984-1994), Working Party No. 9 on Industrial Statistics, DSTI/EAS/IND/WP9 (96)5, October 1996, s. 22-24 12

yapmadığı, imalat sanayiinde yapılan DYY nin hem ihracatı hem ithalatı artırdığı, hizmetler sektöründe ise DYY nin ihracatı artırırken ithalata önemli bir etki yapmadığı bulgusu elde edilmiştir 22. ABD merkezli gıda ÇUŞ larının yaptığı yatırımlarla ABD nin ihracatı arasındaki ilişkiyi araştıran bir başka çalışmaya göreyse, gıda sektöründe faaliyet gösteren yavru şirketlerin satışları ile ABD nin bu sektördeki ihracatı birbirini ikame etmektedir 23. 2.2.2. DYY nin Ev Sahibi Ülkenin Dış Ticaretine Etkileri Ve Konu Hakkında Yapılmış Bazı Ampirik Çalışmalar Dünya da birçok ülke tarafından gerçekleştirilen liberalizasyon programları, DYY akımlarının artması ve giderek daha çok ve farklı ülkenin ev sahibi ülke konumuna gelmesi üzerine, DYY nin ev sahibi ülkelerin dış ticareti üzerindeki etkiside araştırmacılar tarafından detaylı bir şekilde incelenir hale gelmiştir. Bu bölümde hedeflerine göre DYY kategorileri, bu kategorilerde yer alan DYY lerin ev sahibi ülkenin ticaretine etkileri ve çeşitli ev sahibi ülkeler üzerinde DYY nin dış ticaret etkilerini konu alan bazı çalışmalar gözden geçirilecektir. DYY, hedeflerine göre birkaç kategoriye ayrıldığında bu kategorilere giren yatırımların dış ticarete etkileri daha açık bir şekilde anlaşılabilir. DYY ler yapılma nedenlerine göre doğal kaynak arayan DYY, pazar arayan DYY, etkinlik arayan DYY, stratejik varlık arayan DYY olmak üzere dört grupta toplanabilir 24 1. Doğal Kaynak Arayan DYY: Gelişmekte olan ülkelere yatırım yapan ÇUŞ lar, 20. yüzyılın ilk dönemlerinde yalnızca ev sahibi ülkenin doğal kaynaklarından yararlanmayı amaçlamaktaydı. Bu nedenle DYY ve doğal kaynak arayan yatırımların geçmişte eş anlamlı olarak kullanıldığı söylenebilir. Bu türdeki yatırımlar ticaret yaratıcı etkiye sahiptir. ÇUŞ lar yurt dışı ticaret bağlantıları, pazarlama yöntemleri, üretim sürecinde kullandıkları üstün teknoloji nedeniyle ev sahibi ülkeden ihracat yaparken yerli firmalara göre daha avantajlıdır. Doğal kaynaklar bakımından zengin, ancak bu kaynakları etkin bir şekilde değerlendirebilmek için yeterli finans kaynağı bulunmayan gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarını artırmaları için DYY önemli araçtır. Bu türdeki yatırımların, ihracata olumlu etkilerinin yanında sermaye malları ithalatını artırıcı etkisi de bulunmaktadır. 22 HEJAZI, W., ve SAFARIAN, E., The Complementarity Between US Foreign Direct Investment Stock and Trade, Atlantic Economic Journal, Vol. 29, No. 4, December, 2001, s. 434 23 GOPINATH, M., PICK, D., ve VASAVADA, U., The Economics of Foreign Direct Investment and Trade with an Application to the US Food Processing Industry, American Journal of Agricultural Economics, May 99, Vol.81, Issue 2, 1999, s. 442-453 24 WTO, Implications of the Relationship Between Trade and Investment for Development and Economic Growth, Work undertaken in Other Intergovernmental Organizations, Addendum, WT/WGTI/W/8/Add.1, 1997b, s. 10-13 13