Rehberlik 4. Baskı Editör Betül AYDIN Nilgün Canel Bünyamin Çetinkaya Necla Tuzcuoğlu Aslı Uz Baş Seval İmamoğlu Zekavet Topçu Diğdem Müge Siyez Semai Tuzcuoğlu Müge Yukay Yüksel
Editör: Prof. Dr. Betül AYDIN REHBERLİK ISBN 978-9944-919-80-7 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2007 4. Baskı: Eylül 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Gürsel Avcı Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Öz Baran Ofset (Ankara-0312-3944560) Yayınevi Sertifka No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13264 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ Rehberlik hizmetleri insanların her yaş döneminde muayyen durumlarda ihtiyaç duyabilecekleri bir hizmet alanıdır. Çocukluktan yaşlılığa hizmet sunan rehberlik önemli bir bilim dalı olma özelliğini sürdürmektedir. Gelişimin bilhassa hızlı olduğu, gelişim hızı ile hayat tecrübesinin paralel gitmediği veya sınırlı kaldığı durumlarda veya yaşam dönemlerinde rehberlik ayrıca önemli ve zaruri olmaktadır. Yaşamı kucaklama ve yaşam sevicini yakalama noktasında Rehberlik hizmetleri önemlidir ve öğretmen adaylarının bu konuda gerekli bilgi donanımlarının olması, sağlıklı ve mutlu nesillere sahip olmamamız için kaçınılmazdır. Bu kitapta rehberlik, öğretmen adayları hedef kitleyi oluşturacak şekilde planlanmıştır. Geleceğimizi, çocuklarımızı emanet ettiğimiz öğretmenlerimizin rehberlik vasfı olmadan öğretmen olunamayacağı, öğretmenliğin rehberlik hizmetleri ile bütünleştiği takdirde hedefe ulaşabileceği anlayışını yansıtmak, bu kitabın amacını oluşturmaktadır. Ayrıca, kitap konuları, içeriği ve ekleri itibariyle Danışman Rehberler için de temel kaynak niteliğinde bir yapıt olma vasfındadır. Değişik üniversitelerin Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dallarındaki öğretim elemanlarının katkılarıyla hazırlanmış olan bu kitabın alana önemli katkılar sağlayacağı inancındayım. Bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen başta Pegem Akademi Yayıncılık olmak üzere herkese teşekkür ederim. Editör: Prof. Dr. Betül Aydın İstanbul, 2007 iii
BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. Bölüm: Rehberlikte Temel Kavramlar Yrd. Doç. Dr. Bünyamin ÇETİNKAYA, Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Rehberlik Hizmetleri Yrd. Doç. Dr. Zekavet TOPÇU KABASAKAL, Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Rehberlikte Hizmet Türleri Öğr. Gör. Dr. Aslı UZ BAŞ, Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitimde Rehberlik Hizmetlerinin Yeri ve Önemi Yrd. Doç. Dr.A. Nilgün CANEL, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Bireyi Tanıma Teknikleri Yrd. Doç. Dr. Necla TUZCUOĞLU, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Psikolojik Danışma Yrd. Doç. Dr. Semai TUZCUOĞLU, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Örgüt ve Personel Yrd. Doç. Dr. Seval ERDEN İMAMOĞLU, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Özel Eğitim ve Rehberlik Yrd. Doç. Dr. Müge YUKAY YÜKSEL, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Yıllık Psikolojik Danışma Faaliyetlerinin Planlanması, İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Doç. Dr. Diğdem Müge SİYEZ, Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eğitim Fakültesi v
İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları...v İçindekiler... vii Şekiller Listesi... xiii Tablolar Listesi... xiv 1. BÖLÜM REHBERLİKTE TEMEL KAVRAMLAR (ss: 1-37) Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik...2 Rehberlik Nedir?...5 Rehberliğin Tanımı...6 Rehberliğin Gerekliliği ve Önemi...8 Rehberliğin Amaçları...9 Rehberliğin İlkeleri...13 Rehberliğin İlgili Olduğu Bilim Dalları...17 Psikoloji...17 Sosyoloji...17 Antropoloji...18 Ekonomi...18 Rehberlikle Öğretim Arasındaki Farklar...18 Rehberlikte Yanlış Anlayışlar...19 Rehberliğin Dayandığı Temeller...21 Rehberliğin Psikolojik Temelleri...21 Rehberliğin Sosyolojik Temelleri...25 Rehberliğin Felsefi Temelleri...27 Dünyada ve Türkiye de Rehberliğin Tarihçesi...28 Rehberliğin Amerika da Gelişimi...28 Rehberliğin Avrupa da Gelişimi...29 Rehberliğin Türkiye de Gelişimi...29 Özet...32 Değerlendirme Soruları...33 Kaynakça...36 vii
2. BÖLÜM REHBERLİK HİZMETLERİ (ss: 39-81) Giriş...39 Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetlerinin Amacı...39 Öğretim Düzeylerine Göre Rehberlik Hizmetlerinin Özellikleri...41 Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetlerinin Sunulmasını Kolaylaştıracak Etmenler...42 Rehberlik Hizmetlerinin Genel Özellikleri...43 Rehberlik Hizmet Alanları...43 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...44 Psikolojik Danışma Sürecindeki Hedefler...45 Oryantasyon Hizmetleri...46 Oryantasyon Sürecince Yapılabilecek Çalışmalar...47 Etkili Bir Oryantasyon Programının Taşıması Gereken Özellikler...48 Bireyi Tanıma Hizmetleri...51 Bilgi Toplama ve Yayma Hizmetleri...53 Bilgilerin Toplanması...54 Bilgilerin Sunulması...55 Yöneltme ve Yerleştirme Hizmetleri...56 Yöneltme...57 Yöneltmenin İlkeleri...57 Yöneltmenin Amaçları...58 Yöneltme Süreci...59 Yöneltmede Dikkate Alınacak Bilgi Kaynakları ve Ölçütler...59 İzleme ve Değerlendirme Hizmetleri...61 Öğrencilerin Rehberlik Hizmetlerinin Etkinliğini Değerlendirme Soru Örnekleri...63 Ailelerin Rehberlik Hizmetlerinin Etkinliğini Değerlendirme Soru Örnekleri...63 Öğretmenlerin Rehberlik Hizmetlerinin Etkililiğini Değerlendirme Soru Örnekleri...63 Yöneticilerin Rehberlik Hizmetlerinin Etkililiğini Değerlendirme Soru Örnekleri...64 Müşavirlik-Konsültasyon Hizmetleri...64 Öğretmenlere Yönelik Konsültasyon Hizmetleri...66 Ailelere Yönelik Konsültasyon Hizmetleri...66 Yöneticilere Yönelik Konsültasyon Hizmetleri...67 Konsültasyon Hizmetinin Sonuçları...68 Çevre ve Aile ile İlişkiler...69 Okul-Veli İşbirliğini Geliştirme Yöntemleri...71 Okullarda Rehberlik Hizmetlerinin Verimliliğini Belirleyen Faktörler...72 Özet...72 Değerlendirme Soruları...73 Kaynakça...76 viii
Ek 1...79 Ek 2...80 Ek 3...81 3. BÖLÜM REHBERLİKTE HİZMET TÜRLERİ (ss: 83-116) Giriş...83 Birey Sayısına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...84 Bireysel Psikolojik Danışma...84 Grupla Psikolojik Danışma ve Rehberlik...85 Problem Alanına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...88 Kişisel Rehberlik...89 Mesleki Rehberlik...89 Eğitsel Rehberlik...90 Temel İşlevlerine Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...91 Uyum Sağlayıcı Rehberlik...91 Yöneltici Rehberlik...92 Ayarlayıcı Rehberlik...92 Gelişimsel Rehberlik...93 Önleyici Rehberlik...97 Tamamlayıcı Rehberlik...99 Eğitim Kademelerine Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...100 Okulöncesinde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...100 İlköğretimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...101 Ortaöğretimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...103 Yükseköğretimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...103 Hizmet Alanlarına Göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...104 Eğitimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...105 Sağlık Alanında Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...106 Sosyal Yardım Alanında Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...106 Sporda Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...108 Endüstride Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri...109 Özet...111 Değerlendirme Soruları...112 Kaynakça...115 ix
4. BÖLÜM EĞİTİMDE REHBERLİK HİZMETLERİNİN YERİ VE ÖNEMİ (ss: 117-151) Eğitimde Rehberlik...118 Okullarda Rehberlik...118 Eğitim Kademelerine Göre Rehberlik...119 Rehberlikte Gelişimsel Yaklaşım...120 Gelişim Dönemleri ve Rehberlik...121 Kişisel Rehberlik...122 Kişisel Rehberliğin Amacı ve Önemi...122 Kişisel Rehberlik Kapsamında Yapılabilecek Uygulamalar ve Eğitim Kademelerine Göre Kişisel Rehberlik Hizmetleri...123 Okullarda Sıklıkla Karşılaşılan Davranış ve Uyum Sorunları...131 Eğitsel Rehberlik...133 Eğitsel Rehberliğin Amacı ve Önemi...133 Eğitsel Rehberlik Kapsamında Yapılabilecek Uygulamalar ve Eğitim Kademelerine Göre Eğitsel Rehberlik Hizmetleri...134 Mesleki Rehberlik...139 Mesleki Rehberliğin Amacı ve Önemi...139 Mesleki Rehberlikte Kuramlar...141 Okullarda Mesleki Rehberlik ve Mesleki Rehberlik Kapsamında Yapılabilecek Uygulamalar...142 Özet...146 Değerlendirme Soruları...148 Kaynakça...150 5. BÖLÜM BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ (ss: 153-210) Bireyi Tanımanın Önemi...153 Bireyi Tanıma Alanları...155 Bireyi Tanımanın İlkeleri...155 Bireyi Tanımada Kullanılan Tekniklerin Sınıflandırılması...158 Testler...158 Test Dışı Bireyi Tanıma Teknikleri...164 Özet...206 Değerlendirme Soruları...207 Kaynakça...210 x
6. BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA (ss: 211-252) Psikolojik Danışma...212 Psikolojik Danışma Yaklaşımları...216 Psikoanalitik Yaklaşım ve Psikolojik Danışma...216 Varoluşcu Yaklaşım ve Psikolojik Danışma...221 Danışandan Hız Alan Yaklaşım ve Psikolojik Danışma...226 Geştalt Yaklaşımı ve Psikolojik Danışma...231 Transaksiyonal Analiz ve Psikolojik Danışma...235 Davranışçı Yaklaşım ve Psikolojik Danışma...237 Akılcı Duygusal Yaklaşım ve Psikolojik Danışma...240 Gerçeklik Yaklaşımı ve Psikolojik Danışma...243 Özet...248 Değerlendirme Soruları...249 Kaynakça...251 7. BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİKTE ÖRGÜT VE PERSONEL (ss: 253-280) Giriş...254 Tarihçe...255 Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetlerinin Örgütlenmesi...255 Bakanlık Düzeyinde Örgütlenme...255 İl ve İlçe Düzeyinde Örgütlenme...257 Eğitim-Öğretim Kurumlarında (Okul Düzeyinde) Örgütlenme...268 Özet...276 Değerlendirme Soruları...277 Kaynakça...280 8. BÖLÜM ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK (ss: 281-306) Giriş...282 Tanımlar...282 Özel Eğitimin İlkeleri...283 Özürlülüğün Nedenleri...284 Doğum Öncesi Nedenler...284 Doğum Sırasındaki Nedenler...284 Doğum Sonrası Nedenler...284 xi
Diğer Nedenler...285 Tanılama, Değerlendirme ve Yönlendirme...285 Özel Eğitime Muhtaç Öğrenciye Yönelik Rehberlik...286 Özel Eğitimde Aile Rehberliği ve Danışmanlık Hizmetleri...287 Aile Rehberliği...291 Aile Danışmanlığı...292 Kaynaştırma Eğitimi ve Rehberlik...293 Kaynaştırma Eğitimi...293 Kaynaştırma Eğitiminin Amaçları...295 Kaynaştırma Eğitiminin Faydaları...296 Kaynaştırmanın Engelleri...297 Kaynaştırma Kararında Göz Önünde Bulundurulacak Ölçütler...298 Kaynaştırma Eğitimine Alınacak Özürlü Öğrenciler...299 Kaynaştırma Eğitim Programında Dikkat Edilmesi Gereken Konular ve Sınıf Öğretmenine Düşen Görevler...300 Kaynaştırma Programında Rehber Öğretmene Düşen Görevler...301 Özet...302 Değerlendirme Soruları...302 Kaynakça...305 9. BÖLÜM YILLIK PSİKOLOJİK DANIŞMA FAALİYETLERİNİN PLANLANMASI, İZLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ (ss: 307-358) Giriş...309 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları...309 Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları...310 Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Özellikleri...311 Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarında Unsurlar...313 İçerik...313 Program Yapısı ve Süreç...317 Kaynaklar...323 Okullarda Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Uygulanmasının Olumlu Yönleri...324 Öğrenciler için Yararları...324 Öğretmenler için Yararları...325 İdariciler için Yararları...325 Veliler için Yararları...325 Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması...326 İhtiyaçların Değerlendirilmesi...327 Amaç ve Hedeflerin Tanımlanması...328 Amaçlara Ulaşmayı Sağlayacak Yöntemlerin Belirlenmesi...331 Karar Verme...331 Uygulanabilir ve Değerlendirilebilir Bir Program Oluşturma...331 xii
Okullarda Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Uygulanmasında İdarecilerin, Okul Psikolojik Danışmanlarının ve Öğretmenlerin Rolleri...332 Okul Müdürü...332 Okul Psikolojik Danışmanları...333 Sınıf Rehber Öğretmeni...333 Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Değerlendirilmesi...335 Programı Uygulayan Personelin Değerlendirilmesi...335 Programın Değerlendirilmesi...336 Program Çıktılarının Değerlendirilmesi...336 Eğitim Kademelerine göre Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Özellikleri...337 İlköğretim I. Kademede Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları...337 İlköğretim II. Kademede Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları...338 Ortaöğretimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları...339 Özet...340 EK 1...341 Ek 2...342 EK 3...347 Değerlendirme Soruları...352 Kaynakça...355 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Çağdaş Örgün Eğitim Kurumu Olarak Okulda Yer Alan Üç Temel Hizmet Grubu...2 Şekil 1.2: Çağdaş Örgün Eğitim Kurumlarında Yer Alan Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Kapsamı...3 Şekil 1.3: Rehberlik ve Psikolojik Danışma İlişkisi...4 Şekil 1.4: Rehberliğin Amacı...10 Şekil 1.5: Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi...12 Şekil 2.1: Rehberlik Hizmetinin Kapsamı...40 Şekil 2.2: Rehberlik Hizmetinin Alanları...43 Şekil 2.3: Bireyin Tanınması Gereken Yönleri...52 Şekil 2.4: Konsültasyon Türleri...65 Şekil 4.1: Örnek Duygu Tekerleği...128 Şekil 4.2: Ben Kimim Örnek Oyun Kağıdı...144 Şekil 5.1: Sosyogram Örneği...177 Şekil 5.2: Helezonik Sosyogram Örneği...178 Şekil 7.1: Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetini Bakanlık Düzeyinde Örgütlenme...256 Şekil 7.2: Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetini İl ve İlçe Düzeyinde Örgütlenme...257 xiii
Şekil 7.3: Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri İl Danışma Komisyonu...258 Şekil 7.4: Rehberlik ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü Örgüt Şeması...261 Şekil 7.5: Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinin Okul Düzeyinde Örgütlenmesi...269 Şekil 9.1: Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Unsurları...314 Şekil 9.2: Yeterlik Alanlarının Birbirleri İle İlişkisi...316 Şekil 9.3: Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarını Geliştirmede İzlenecek Adımlar...327 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1. Üniversitelerde Yapılan Oryantasyon Programlarına Yeni Gelen Öğrencilerin Katılım Oranları...49 Tablo 2.2. Değişik Üniversitelerde Uygulanan Oryantasyon Etkinlikleri...50 Tablo 2.3. PDR Uzmanlarının Oryantasyon Programında Aldıkları Görevler...50 Tablo 3.1. Bireysel ve Grupla Danışmanın Karşılaştırılması...87 Tablo 3.2. Gelişim Alanlarına Göre Geleneksel Gelişim Kuramcıları...94 Tablo 3.3 İlköğretim Düzeyinde Öğrenci Gelişim Alanlarına Göre Gelişimsel İhtiyaçlar ve Geliştirilmesi Gereken Beceriler...95 Tablo 4.1. Okul Ortamında Sıklıkla Karşılaşılan Bazı Davranış ve Uyum Problemleri...131 Tablo 4.2. Verimli Ders Çalışma Destek Tablosu...136 Tablo 4.3. Öğrenme Stilleri ve Öğrenci...138 Tablo 4.4. Dikkat Dağınıklığı ve Öğrenme Güçlüğünde Öğretmenlere Öneriler...139 Tablo 4.5. Meslekler ve Ben Uygulama Örneği...145 Tablo 5.1. Sosyometri Değerlendirme Tablosu...175 Tablo 6.1 Psikolojik Danışma Yaklaşımlarının Ana Hatları...246 Tablo 9.1. Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarında Unsurlar...319 Tablo 9.2. Bireysel Planlamada Hedeflenen Alanlar ve Yeterlilikler...321 Tablo 9.3. İhtiyaçların Değerlendirilmesi ile İlgili Sorular...329 xiv
1. BÖLÜM REHBERLİKTE TEMEL KAVRAMLAR Anahatlar Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Rehberlik Nedir? Rehberliğin Tanımı Rehberliğin Gerekliliği ve Önemi Rehberliğin Amaçları Rehberliğin İlkeleri Rehberliğin İlgili Olduğu Bilim Dalları Rehberlikle Öğretim Arasındaki Farklar Rehberlikte Yanlış Anlayışlar Rehberliğin Dayandığı Temeller Rehberliğin Psikolojik Temelleri Rehberliğin Sosyolojik Temelleri Rehberliğin Felsefi Temelleri Dünyada ve Türkiye de Rehberliğin Tarihçesi Rehberliğin Amerika da Gelişimi Rehberliğin Avrupa da Gelişimi Rehberliğin Türkiye de Gelişimi Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça
2 Rehberlik Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Geleneksel eğitim anlayışı içinde yer alan öğretim ve yönetim hizmetlerinin çağdaş insan profilini oluşturmada yetersiz kalması ve eğitim sistemi içinde yer alan bireylerin ihtiyaçlarını tam olarak karşılayamaması sonucunda, eğitim sistemindeki yapılanmaya öğrenci kişilik hizmetleri de katılmış, eğitimin daha çağdaş hale getirilmesine çalışılmıştır. Çağdaş eğitim sisteminde yer alan öğrenci kişilik hizmetleri, öğretim ve yönetim hizmetlerinden farklı ve kendine özgü işlevleri olan bir hizmet bütünüdür. ÇAĞDAŞ EĞİTİM ÖĞRETİM ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ YÖNETİM Öğrenciye bilgi-beceri kazandırarak zihinsel güçleri geliştirme Öğrencilerin öğretim faaliyetlerinden en etkili biçimde yararlanabilmeleri ve kendilerini her yönüyle tüm olarak geliştirmeleri için uygun ortam sağlamaya yönelik hizmetlerin tümü Öğretim ve Ö.K.H. nin iyi bir şekilde yürütülmesi için gerekli personel, araç, gereç vb. sağlama ve programları yürütmekle yükümlü örgüt AMAÇ Bireyin bütün kapasitelerini kendisi ve toplumu için en uygun düzeyde geliştirmek Şekil 1.1: Çağdaş Örgün Eğitim Kurumu Olarak Okulda Yer Alan Üç Temel Hizmet Grubu Kaynak: Yeşilyaprak, Binnur. 2006, Eğitimde Rehberlik Hizmetleri, Ankara. Öğrenci kişilik hizmetlerinin bünyesinde; a) Sosyal ve eğitsel etkinlikler, b) Sosyal yardımlar, c) Özel eğitim ve özel yetiştirme, d) Sağlık hizmetleri, e) Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri yer almaktadır. Çağdaş eğitim, bireyin her yönüyle bir bütün olarak kendisi ve toplum için en uygun düzeyde gelişmesini amaçlar (Yeşilyaprak, 2006). Çağdaş eğitim sistemine göre öğrenciler, kendilerine bilgi yüklemesi yapılan mekanik birer varlık olarak görülmek yerine, eğitim sisteminin merkezini oluşturan, öğrenmeyi öğrenmeleri amaçlanan, kendi öz benliklerini ve kişiliklerini
Rehberlikte Temel Kavramlar 3 oluşturma ve geliştirmeleri beklenen, ilgi ve yeteneklerinin farkında olan ve bunları kullanıp geliştirebilen, yaşam sürecinde karşılaştığı sorunlarını çözebilen, akılcı düşünceler üretip analiz ve sentezler yapabilen bireyler olmalıdır. Çağdaş eğitim sistemine göre, her öğrenci saygıya değer birer varlıktır. Bu sistem içerisinde, bütün öğrenciler, çevresine, ulusal ve evrensel değerlere karşı saygı, sevgi ve hoşgörüye sahip bireyler olarak gelişimlerini sağlamalıdır. ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ SAĞLIK HİZMETLERİ 1. Sağlıkla ilgili önlemler alma 2. Sağlık eğitimi verme 3. Sağlık kontrolleri ve taramalar yapma 4. Tedavi hizmetleri SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ 1. Parasal yardım hizmeti (burs, kredi vb.) 2. Ek görev-iş bulma 3. Barınma hizmetleri (yurt, pansiyon vb.) 4. Beslenme hizmetleri (yemekhane, kantin vb.) 5.Ulaşım hizmetleri REHBERLİK HİZMETLERİ 1. Psikolojik Danışma 2. Oryantasyon 3. Bireyi tanıma 4. Bilgi toplama ve yayma 5. Yöneltme ve yerleştirme hizmeti 6. Konsültasyon (müşavirlik) 7. Araştırma ve değerlendirme 8. İzleme ve değerlendirme 9. Çevre ve aile ile ilişkiler ÖZEL EĞİTİM VE ÖZEL YETİŞTİRME HİZMETLERİ 1. Başarısızlığı giderici yetiştirme çalışmaları 2. Özel ilgi ve yetenekleri geliştirme çalışmaları 3. İhtiyaca yönelik hazırlık kursları SOSYAL VE KÜLTÜREL HİZMETLERİ 1. Boş zaman eğitimi verme 2. Boş zamanları değerlendirme olanakları hazırlama 3. İlgilere göre çeşitli etkinlikleri planlama ve yürütme (spor, sanat, kültür vb. alanlarda.) Şekil 1.2: Çağdaş Örgün Eğitim Kurumlarında Yer Alan Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Kapsamı Kaynak: Yeşilyaprak, Binnur. 2006, Eğitimde Rehberlik Hizmetleri, Ankara. Not: Kaynağından farklı olarak, Rehberlik hizmetlerine Konsültasyon, araştırma ve değerlendirme ve çevre ve aile ile ilişkiler maddeleri eklenmiştir. Öğrenci kişilik hizmetleri kapsamında yer alan rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri daha ileriki konularda detaylı bir şekilde ele alınacaktır. Ancak burada bir noktaya dikkat çekmekte yarar vardır; Rehberlik ve Psikolojik Danışma kavramları çoğu zaman bir arada kullanılmakla birlikte, zaman zaman, ayrı ayrı da kullanılmaktadır. Her ne şekilde kullanılırsa kullanılsın, bilinmesi gereken husus, psikolojik danışma hizmetlerinin rehberlik hizmetlerinin içinde yer aldığı ve onun özünü oluşturduğudur. Ayrıca, kavram olarak, Rehberlik ve psikolojik danışma ya da Psikolojik danışma ve rehberlik şeklinde kullanımlar da söz konusudur. Bu farklı kullanımın nedeni, üniversitelerdeki lisans programlarının ağırlıklı olarak rehberlik
4 Rehberlik ya da psikolojik danışma konularına yönelik olmasıdır. Bu lisans programlarındaki ağırlıklı ders konularına göre ilk kavram belirlenmekte ve kullanılmaktadır. Günümüzde, Rehberlik kapsamı içinde bulunan psikolojik danışma, alanını gün geçtikçe genişletmektedir. Hatta son zamanlarda, rehberlik sözcüğünün başlıktan kaldırılması da önerilmektedir (Altıntaş, 2006). Çağdaş eğitim sistemiyle birlikte önemi ve gerekliliği her geçen gün artan ve adeta sistemin en önemli parçası durumuna gelen rehberlik hizmetleri, eğitim sistemindeki yeniliklerle birlikte kendini kabul ettirmekte ve geleneksel anlayışa sahip idareci ve öğretmenlerce de kabul görmektedir. Bu durum, psikolojik danışmanların mesleklerinin gereğini yapmakta karşılaştıkları zorlukların her geçen gün azalması bakımından önemli bir gelişme olarak görülmektedir. Çünkü rehberlik, bir ilke olarak işbirliği ve anlayış birliği gerektiren bir yardım sürecidir. Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri öğrencilerin eğitsel, kişisel ve mesleki alanlarda karşılaşabilecekleri sorunları çözebilmelerinde onlara üst düzeyde yardım etme görevini üstlenir. Rehberlik servisleri, okula uyum sağlama, verimli ders çalışma becerilerini kazanma, ilgi-yetenek ve değerlerini doğru algılama ve geliştirebilme, sağlıklı insan ilişkileri kurabilme ve bu ilişkileri geliştirebilme, uygun alan, ders ve meslek tercihlerinde bulunabilme, akılcı kararlar alabilme ve nihayetinde, kendini en üst düzeyde gerçekleştirebilme konularında yardım hizmetleri sunar. Bu hizmetlerin önemli bir parçası psikolojik danışmadır. Rehberlik hizmet alanlarından biride Psikolojik danışma hizmetleridir. Psikolojik danışma, rehberlik hizmetlerinin içinde yer alır ve onun önemli bir hizmet alanı olarak çok daha yaşamsal görevler üstlenir. Bu ilişki aşağıdaki Şekil 1.3 de (Altıntaş, 2006) verilmiştir. Rehberlik Psikolojik Danışma Şekil 1.3: Rehberlik ve Psikolojik Danışma İlişkisi
Rehberlikte Temel Kavramlar 5 Rehberlik Nedir? Geleneksel eğitim sistemlerinin öğretim ve yönetim süreçlerine önem veren ve öğrencilerin akademik gelişimlerini ön plana alan yaklaşımlarının yetersizliğini gidermeyi amaçlayan, öğrenci kişilik hizmetlerinin bir grubunu oluşturan ve eğitim sürecinin tamamlayıcı bir parçası olarak kabul edilen rehberliğin çeşitli tanımları yapılmıştır (Erkan, 2000). Farsça daki rehber kelimesinden gelen ve kılavuzluk etmek, yol göstermek anlamlarına karşılık gelen rehberlik (TDK, 2005), vermiş olduğu hizmetin önemi, etkinliği ve bünyesinde barındırdığı hizmet çeşitliliğine göre birçok değişik biçimde tanımlanmıştır. Yapılan bu tanımlar, genellikle psikolojik danışmayı da kapsar niteliktedir. Bu nedenle, bu bölümde/kitapta, bazen tüm alanı kapsadığı için kısaca rehberlik kavramı, bazen de her iki kavram birlikte kullanılmaktadır. Ancak, sonuç olarak hangisi kullanılırsa kullanılsın aynı alandan bahsedilmektedir. Bilenin bilmeyene anlattığı, öğrettiği veya yol gösterdiği tarzındaki klasik rehberlik söylemlerinin dışında, disiplinler arası bir bilim alanı olarak rehberliğin ne olduğunu açıklayabilmek için öncelikle birkaç önemli noktayı vurgulamak gerekmektedir: Rehberlik bir süreçtir: Rehberlik bir anda olup biten bir iş değildir. Rehberlik çalışmalarının etkili sonuçlar vermesi bir süre gerektirir. Bu nedenle, rehberlik hizmetleri süreklidir. Rehberlik yardımı sadece okulda değil insanın bulunduğu her yerde vardır. Rehberlik tek bir olay ya da işlem değildir; rehberlik belirli basamakları bulunan ve birbirine dayalı olan bir dizi etkinlikleri kapsar (Kepçeoğlu, 1997). Rehberlik bireye yardım etme işidir: Rehberlik yardımı psikolojik bir yardımdır. Ancak, rehberlik yardımı salt bir yol gösterme, nasihat etme, bilgi verme yardımı değildir. Psikolojik yardım sürecinde ulaşılmak istenen amaçlara göre, belli ortamların ve belirli koşulların sağlanması gereklidir. Öte yandan, yardım sürecinde yardım eden (danışman) kişi ile yardım alan (danışan) kişi ya da kişiler vardır. Rehberlikte hem yardım eden hem de yardım alanlar önemlidir. Yardım alma konusunda danışanın, yardım verme konusunda danışmanın istekliliği, gönüllülüğü ve işbirliği esastır. Rehberlik yardımı bireye dönüktür: Rehberlik hizmetlerinin merkezinde birey vardır. Okul ortamında bu birey öğrencidir. Her öğrenci geliştirilebilecek bir kapasiteye sahiptir. Bu nedenle, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri günümüz eğitim sisteminin ayrılmaz ve tamamlayıcı bir yanını oluşturur. Rehberlik anlayışında her birey değerlidir. Rehberlik hizmetinin gruplara yönelik olduğu durumlarda bile, bu yardımın merkezinde yine tek
6 Rehberlik tek bireyler vardır. Rehberlik hizmetinden yararlanan birey sorunları olsa da normal bir birey olarak kabul edilir. Rehberlik bilimsel ve profesyonel bir yardımdır: Rehberlik çalışmaları bilimseldir. Rehberlik yardımının dayandığı bilimsel ilkeler ve yöntemler vardır. Bu bilimsel ilke ve yöntemlere uygun olarak rehberlik yardımı belirli bir plan, program ve sistem içinde sunulur. Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri bu alanda yetişmiş uzman kişilerce profesyonel düzeyde sunulduğu taktirde etkili olabilir. Rehberliğin nihai amacı bireyin kendini gerçekleştirmesine yardım etmektir: Kendini gerçekleştirme psikolojik danışma ve rehberlik yardımının bütün boyutlarını içine alan bir kavramdır. Rehberliğin amaçları konusunda bu kavramla ilgili ayrıntılı açıklama yapılacaktır. Rehberliğin Tanımı Literatüre bakıldığında rehberliğin onlarca tanımı olmakla birlikte bu tanımların birbirleri arasında benzerlik ve farklılıklar görülmektedir. Ayrıca, yapılan tanımların hiç biri tek başına istenilen ve yeterli bir tanım olarak kabul edilmemektedir. Rehberliğin tek bir tanımının olmamasının ana sebebi, disiplinler arası bir bilim alanı olmasıdır. Rehberlik kavramının tanımlarındaki farklılaşmaların ve tek bir tanımının olmamasının sebepleri şu şekilde sunulabilir: a) Rehberlik, çok geniş bir alanı kavradığı için haylice kaygan bir bilim alanı olmaktadır. Bir taraftan eğitime, müfredat programına, bir taraftan bireyin iç dünyasına, motivasyonuna ve değer hükümlerine, bir yönden de toplum hayatına kadar uzanan bir alandır (Tan, 1975). b) Rehberlik uygulamalarının dayandıkları kuramlar farklıdır. Kuramlar arasında tam bir örtüşme yoktur. c) Psikolojik danışma ve rehberlik alanında görev yapan personel arasında gördükleri eğitim ve kazandıkları uygulama tecrübeleri bakımından geniş farklılıklar vardır. d) Rehberlik, disiplinler arası bir çalışma alanı olarak insan davranışları ile ilgilenen diğer bilim dallarından geniş ölçüde yararlanmaktadır. Davranış bilimlerindeki gelişmeler ve psikolojik danışma ve rehberlik alanında yapılan araştırma ve uygulamalardan sürekli etkilenmektedir.