Derleyip Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Aysel ULUS
11. PEYZAJ EKOLOJİSİ ÇALIŞMALARINDA ORTAYA ÇIKAN ANA KONULAR Aktuel (Real) Vejetasyon: Arazide karşılaştığımız bitki örtüsü aktüel vejetasyon ya da real vejetasyon olarak adlandırılır. Bu vejetasyon, ormanlar, çalılıklar, fundalıklar, çayırlıklar, tarlalar ve diğer bitki formasyonlarının oluşturduğu bir mozaiktir ve insanoğlunun yüzyıllar boyunca yaptıkları faaliyetlerin etkisi sonucu ortaya çıkmıştır.
Hatta bazen keskin bir vejetasyon sınırının bulunmadığı, normal ve doğal olduğu sanılan yerlerde dahi bu durum (insanoğlunun faaliyetlerinin etkisi) söz konusudur. Buralarda genellikle küçükbaş hayvanları otlatma ve sık sık meydana gelen yangınlar nedeniyle vejetasyon tekrar iyileşemeyecek şekilde tahrip olmuştur.
Potansiyel doğal vejetasyon: Herhangi bir alanda insan faaliyetleri birden kesilecek olursa, sözkonusu alanda yavaş yavaş yine doğal bir vejetasyon mozaiği oluşabilir. Fakat bu ortaya çıkan vejetasyon, başlangıçtaki vejetasyonunu aynısı olamaz, yani birbiriyle örtüşemez. Çünkü ormanların tahrip edilmesi ve yok edilmesi sonucu toprak erozyonu hızlanmış ve böylece geniş yamaç alanlar üst topraklarını (yani ince gevşek strüktürlü, besin maddesi bakımından zengin toprak tabakasını) kaybetmiştir. Vadilerde yer alan topraklar ise taşınmış olan verimli toprak kitleleri ile daha da zenginleşmiştir. Ayrıca verimli toprak seviyesi de genellikle birkaç metre yükselmiştir.
Buna rağmen doğal şartlar hakkında bir fikir elde edebilmek (ya da bir genel bakış şeklinde değerlendirme yapabilmek) için; bugünkü potansiyel doğal vejetasyonu belirlemek gerekir. Mevcut yetişme ortamı şartları altında doğal vejetasyon gelişimi ve mevcut flora göz önüne alındığında vejetasyon gelişiminin son aşamasında ortaya çıkacak olan vejetasyon düşünülmektedir. Fakat burada en son aşamadaki durumu göz önüne getirebilmek için, bu hipotetik vejetasyon gelişiminde, son aşamaya kadar geçecek olan süre ve dolayısıyla vejetasyonun gelişim hızı ihmal edilmekte, başka bir deyişle göz önüne alınmamaktadır.
Vejetasyon hakkında kabaca bilgiler veren küçük ölçekli haritalar ile real (aktüel) vejetasyonu gösterebilmek çok zordur. Bu nedenle küçük ölçekli bu haritalara potansiyel doğal vejetasyon işlenir. Bu sırada benzer anorganik özelliklere sahip yetişme ortamlarında yetişecek olan vejetasyon birimleri, doğal bitki toplumları olarak değerlendirilmektedir. Başka bir deyişle, mevcut iklim ve toprak şartlarında vejetasyon gelişiminin son aşamasında ortaya çıkacak olan vejetasyona potansiyel doğal vejetasyon denir.
Güneydoğu Avrupa da bu (yani potansiyel doğal vejetasyon) genellikle ormandır. Maki, psödomaki, garig ve diğer bodur çalı formasyonları ile step görünümündeki çimenlikler ve otlaklar sadece antropozoogen müdahaleler sonucu (aşırı otlatmalar gibi) doğal ormanların yerini alan sekonder bitki toplumlarıdır.
WALTER (1951) in yapmış olduğu yetişme ortamı tanımından; bir bitkinin ya da bir bitki topluluğunun yetiştiği yerde bunların üzerinde etkili olan yaşam şartlarının tümü anlaşılmaktadır. Bitki açısından bu yaşam şartlarına bakıldığında; bunların başında solar radyasyon yani ışık ve sıcaklık gelmektedir. Su, kimyasal faktörler, (besin maddeleri, mikro elementler, ph- değeri, havanın karbondioksit ve oksijen konsantrasyonu v.b.) ve mekanik faktörler (yaralanmalar, köklerin derine gitmesini engelleme, gelişme mekanının bulunmaması, baskılar v.b.) de bitki gelişimini etkileyen diğer faktörlerdir. Bu sayılan faktörlerin hepsine birden çevre faktörleri de denilmektedir ve bütün bu faktörler bitki gelişiminde etkilidirler.
Yetişme yeri ya da yetişme ortamı ise dar anlamda arazi faktörlerinin hepsine birden verilen isimdir. Bunların bir arada etki yapmasıyla bitkinin çevresi oluşur (ELLENBERG 1968).
Vejetasyon birimleri ve formasyonlarının ekolojisi hakkında verilen bilgiler genellikle bu tür arazi özellikleri ve şartlarına dayanarak yapılmaktadır. Örneğin denizden olan yükseklik, yamaç eğimleri, bakılar, arazi formları ve yeryüzü şekilleri, jeolojik yapı, toprak profilleri, toprak tipi, taban suyu, yağış miktarı ve mevsimlere göre dağılışı, hava sıcaklıkları, don olayları v.b.
Burada elbette şu gerçek unutulmamalıdır. Bitkinin gelişimi için yağış miktarı tek başına belirleyici değildir. Önemli olan bitkinin su ihtiyacının sürekli olarak kesintisiz karşılanmasıdır. Bitkinin gelişimi çevre faktörleri olarak su, yağış ve hava sıcaklığından başka toprağın su tutma kapasitesi, yamaç eğimi ve diğer arazi faktörlerine de bağımlıdır. Toprağı oluşturan kayaçların ihtiva ettikleri kireç oranı da, yine böyle bir arazi faktörüdür. Esasında dolaylı olarak etki eden bir faktördür. Bundan dolayı bazı yerlerde vejetasyon mozayiği veya deseninin oluşmasında belirleyici olabilir, bazı yörelerde ise hemen hemen hiç etkisi yoktur.
Zonal (klimazonal) vejetasyon: Vejetasyonun kaba bir şekilde bölümlenmesinde genel iklim özellikleri birinci derecede önemli ve belirleyicidir. Klimazonal (veya kısaca zonal) vejetasyon birimi; olgunlaşmış topraklar üzerinde gelişen klimaks toplumlarıdır. Bu toplumlar aynı zamanda düz ya da az eğimli olan yerlerde görülmektedirler. Düz ya da az eğimli olan yerlerde olgunlaşmış topraklar üzerinde gelişen klimaks bitki toplumlarına klimazonal (kısaca zonal) vejetasyon denilmektedir. Klimazonal vejetasyon birimleri vejetasyonun mekansal dağılımında çok önemlidir.
Tip Zonobiyom-iklim zonu Zonal vejetasyon I Ekvatoryal iklim zonu ( nemli) Herdem yeşil tropik yağmur ormanları II Tropik iklim zonu (humid-arid) Yaprağını döken tropik ormanlar ve savanlar III Subtropik iklim zonu (arid çöl ) Subtropik çöl vejetasyonu IV Akdeniz iklim zonu (arid-humid) Herdem yeşil sert yapraklı ormanlar V Sıcak ılıman ve nemli iklim zonu Ilıman herdem yeşil ormanlar VI Nemoral iklim zonu Kışın yaprağını döken nemoral ormanlar VII Kontinental iklim zonu Step vejetasyonu VIII Boreal iklim zonu Boreal iğne yapraklı orman vejetasyonu IX Arktik iklim zonu Ağaçsız tundra vejetasyonu Yeryüzünde birbirine benzer iklimlerin bulunmasında yani ortaya çıkarılmasında iklim diyagramları çok önemli rol oynarlar.
Birçok bilim adamı klimaks vejetasyon ya da klimaks yerine zonal vejetasyon veya klimazonal vejetasyon kavramını tercih etmektedir. Çünkü klimaks kavramı halen tartışılan bir kavramdır. Dil açısından da yanlış kullanılmaktadır.
HORVAT ve ark.(1974) na göre, Güneydoğu Avrupa nın vejetasyon ile kaplı parçalarının bazılarında sadece bir bitki assosiyasyonu (bitki toplumu) zonal olarak adlandırılabilir. Fakat daha fazla nemli olan yerlerde, iki ve üç paralel bitki toplumu (assosiyasyon) görülebilir ve bir assosiyasyon altında bir araya getirilemeyecek kadar birbirlerinden farklı olabilirler. Kireçli veya kalkerli kayaçlar üzerinde gelişen vejetasyon, silikatli kayaçlar üzerinde gelişen vejetasyondan farklıdır. Düz bir arazide silikat kayaçlar üzerinde yaşlı olgun topraklar olsa bile, bu kayaçların üzerinde yer alan vejetasyon birimleri farklılıklar gösterirler.
Örnek: Cisto-Quercetum coccifera Assosiasyonu Myrto-Ericetum manipuliflorae Assosiasyonu
Azonal vejetasyon Normal yetişme ortamları dışında, her bir vejetasyon bölgesinde özel yetişme ortamları da bulunmaktadır. Bunlar değişik yapılarda olabilir. Ya röliyef şartları normalden çok uzaklaşmıştır. Bu nedenle klimazonal vejetasyonun gelişmesi engellenmektedir. Örneğin dik kayalıklarda, taş blokların yer aldığı döküntü konilerinde, derin vadilerde ve dolinlerde benzer durumlar görülebilir. Ya da bazen toprak özellikleri aşırı derecede elverişsiz olabilir. Bu tür toprakların bulunduğu yerlerde, zonal vejetasyonun gelişimi mümkün olmamaktadır.
edilmektedir. Örneğin dolomit, kuvarslı kumtaşı, kuvarsitler ve ağır metal bakımından zengin kayaçların bulunduğu yerlerde, taban suyu seviyesinin yüksek olduğu yerlerde, sık sık su taşkınlarının meydana geldiği vadilerde, tuzlu deniz suyunun etkili olduğu kısımlarda, ya da rüzgar tarafından savrulan ve sürekli hareket eden kumullarda olduğu gibi. Bu tür özellikli yetişme ortamları dışarıdan bir müdahale ile değiştirilemedikleri sürece, bu özelliklere uyum sağlamış bitki toplumlarının çok uzun süre varlıklarını sürdürmelerine imkan verirler. BRAUN BLANQUET bu tür bitki toplumlarına varlıklarını sürdürebilen devamlı toplumlar adını vermektedir. HORVAT ve ark.(1974) ise, azonal terimi tercih
Zonal (veya klimaks) vejetasyon da aslında devamlı olan bir bitki toplumudur. Azonal vejetasyon da söz konusu bölgenin genel iklim şartlarından tamamen bağımsız değildir, çok belirgin olmasa da barındırdığı türlerin bileşiminde bunu çok açık olarak görmek mümkündür.
İntrazonal vejetasyon: Sadece tek bir vejetasyon zonunda yer alan bitki toplumları, başka bir deyişle bu zon için endemik olan bitki toplumları, bu zonun karakterize edilmesinde ve tanımlanmasında (isimlendirilmesinde) sadece çok küçük alanları kaplamalarına ve çok ender olmalarına rağmen çok büyük öneme sahiptirler. Rus vejetasyon bilimcileri tarafından kullanılan intrazonal terimi bu tür bitki toplumları için kullanılmaktadır.
Ekstrazonal vejetasyon: Sınır bölgelerinde, iki vejetasyon zonu birbirinin içine girmektedir ve bir mozaik oluşturmaktadır. Sıcak iklim bölgelerinin veya daha sıcak kısımların bitkileri, serin kısımların güneşli yamaçlarında yer almaktadır. Daha serin kısımların bitkileri ise sıcak olan kısımların (ya da basamakların veya zonların) gölgeli yamaçlarını kaplamaktadır. Böyle durumlarda ortaya çıkan vejetasyona ekstra zonal vejetasyon adı verilmektedir. (Örn: Akdeniz Bölgesinde Toros Dağları)
Potansiyel Doğal Vejetasyon: meşe-gürgen ormanları oluşturmaktadır. Bir bölgenin ya da o yörenin zonal, azonal, intrazonal ve ekstra zonal vejetasyon biriminin hepsi birden o bölgenin ya da yörenin potansiyel doğal vejetasyonunu oluşturmaktadır. Örneğin İstanbul metropoliten alanının vadilerle bölünmüş tepelik arazisinde potansiyel doğal vejetasyonu bulmak mümkündür. Ancak zonal vejetasyona; ekstra zonal ve azonal vejetasyona düşen alan miktarından daha az mekan düşmektedir. Buna rağmen zonal vejetasyon toplumları vejetasyonla kaplı yöreyi tek bir isim ile isimlendirmek için çok daha uygundur. Buna göre İstanbul metropoliten alanının potansiyel doğal vejetasyonunu
İklim Diyagramları: Bitkiler için tek tek klima elemanlarının önemi yoktur. Hepsinin birden aynı zamanda etkisi önemlidir. Bu yüzden iklim; bir bütün ekolojik birim olarak görülmelidir. Peyzaj ekologlarının; mevsimlere bağlı olarak hava durumunun kendine özgü bir seyri olduğunu ve bu şekilde tespit edilmesi gerektiğini, bu değerlendirmelerin indislerle ve formüllerle yapılamayacağını bilmesi gerekir. Bu sadece diyagram şeklinde gösterilerek yapılabilir. Kıtaların hepsini kapsayacak şekilde 8000 den fazla meteoroloji istasyonunun verilerinden yararlanılarak WALTER tarafından Dünya Klima Diyagramları Atlası ( Jena 1967) hazırlanmıştır.
diyagramların hepsinde aynıdır, değişmez. Bir klima diyagramında horizontal yani yatay eksen üzerinde, Ocak ayından başlayarak Aralık ayına kadar yılın 12 ayı eşit aralıklarla işaretlenir. Bu durum kuzey yarım küredeki bir istasyon için geçerlidir. Eğer klima diyagramı çizilecek istasyon güney yarımkürede yer alıyorsa, Temmuz ayından başlayarak Haziran ayına kadar olacak şekilde işaretlenmesi gerekir. Böylece en sıcak mevsim veya en sıcak dönemler iklim diyagramının orta kısmında yer almış olur. Vertikal yani dikey eksen üzerinde yine eşit aralıklarla işaretlenen her bir birim; 10º C veya 20 mm yağışa tekabül etmektedir. Eğriler sıcaklık ve yağış eğrileri olarak adlandırılmaktadır. Böylece oran 10ºC=20 mm olur. 1/2 oranı
Böylece sıcaklık eğrisi ile yağış eğrisi oransal olarak ilişkilendirilerek, sadece birkaç istasyon için mevcut olan potansiyel evaporasyon değerleri yerine kullanılmaktadır. Bu şekilde sıcaklık eğrisi yağış eğrisinin üzerinde yer almakta ise, iklimin nispeten arid ve kurak, sıcaklık eğrisi yağış eğrisinin altında ise, humid ve nemli olduğunu göstermek mümkün olur. Bazı durumlarda ise, çok kurak bir dönemin yanında, daha az kurak bir peryodu göstermek için ikinci bir yağış çizgisi çizilir. Burada oran 10º C= 30 mm yani 1/3 tür. Bir iklim diyagramında yer alan diğer işaret ve semboller ile sayısal değerler aşağıda açıklanmıştır.
* Apsis: Aylar (Kuzey yarımkürede Ocak-Aralık) * (Güney Yarımkürede Temmuz-Haziran) * Ordinat: İki nokta arası 10ºC sıcaklığı 20mm * yağış denk düşecek şekilde * a: Meteoroloji istasyonu * b: Meteoroloji istayonunun deniz * seviyesinden olan yüksekliği * c: Rasat süresi (İki sayı olması * halinde birincisi sıcaklık, ikincisi * yağış rasat süresi * d: ºC olarak yıllık ortalama sıcaklık * e: mm olarak yıllık ortalama yağış * f: En soğuk ayın günlük ortalama düşük * sıcaklığı * g: Ölçülen en düşük sıcaklık * h: En sıcak ayın günlük ortalama yüksek * sıcaklığı * i: Ölçülen en düşük sıcaklık * j: Ortalama günlük sıcaklık farkı * k:ortalama aylık sıcaklık eğrisi * l: Ortalama günlük yağış eğrisi * m: Göreceli kurak periyot (Noktalı) * n: Göreceli nemli periyot * (Dik paralel çizgilerle taranmış) * o: Aylık ortalama yağışın 100 mm den * fazla olduğu aylar (Siyaha boyalı ve * ölçek 1/10 küçültülmüştür. * p: 10 ºC=30 mm olacak şekilde elde * edilmiş yardımcı ortalama sıcaklık eğrisi * q: Günlük en düşük ortalama sıcaklığın * 0 ºC nin altında olduğu aylar * r: Mutlak en düşük sıcaklığın 0º C nin * altında olduğu aylar (Eğik çizgilerle * taranmış) * s: Don olaylarının görülmediği aylar
Klima diyagramları; bir yıl süresince belli bir yerin ortalama sıcaklık ve yağış miktarı arasındaki ilişkiler hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca göreceli olarak humid veya arid geçen dönemlerin süresi ve yoğunluğu ile soğuk geçen kışların süresi ve yoğunluğu ve ayrıca geç ve erken don olaylarının görülmesi ihtimali hakkında bilgi verirler. Böylece ekolojik açıdan bir iklimin değerlendirilebilmesi için gerekli olan en önemli bilgiler temin edilmiş olur.
İklim diyagramında gösterilen arid mevsim; söz konusu iklimin sadece humid mevsime göre karşılaştırılması halinde geçerli olan durumu göstermektedir. Zira potansiyel evaporasyon eğrisi yerine kullandığımız sıcaklık eğrisi, gerçek evaporasyon eğrisinin aynısı değildir. Fakat aşağı yukarı paralel bir şekilde gitmektedir. İklim ne kadar arid ise, sayısal değer olarak gerçek potansiyel evaporasyonun o kadar gerisinde kalmaktadır. Absolut yani mutlak değerler bakımından değerlendirildiğinde, bir iklim bölgesinin ariditesi (mutlak değerler ne kadar fazla ise, yani stepte bulunan bir istasyonun klima diyagramında arid mevsim, Akdeniz Çukuru ya da Büyük Sahradaki klima istasyonunun değerleri gibi çok ekstrem değildir.
Bu ekolojik açıdan önemlidir, çünkü bir bitki ne kadar çok kurak bir bölgede yetişiyorsa, kuraklığa karşı hassasiyeti de o derece azalmaktadır. Örneğin tropik yağmur ormanlarında yetişen bitki türleri için perhumid özelliği göstermeyen bir ay ( 100 mm den daha az yağış) göreceli olarak kuraktır. Orta Avrupa da kuru yetişme ortamlarında yetişen kserofitler, çöl yetişme ortamlarında hygrofit olarak sınıflandırılabilir.
İklim diyagramlarının ifade gücünü gösterebilmek için, aşağıda ana iklim zonlarını temsil edecek şekilde bir iklim diyagramı verilmiştir. İklim zonlarının geçiş bölgelerinde yer alan diyagramlar için ikinci bir açıklama yer almaktadır. Dağlık bölge istasyonlarının iklim diyagramları, örneğin Lübnan dağlarında bulunan Cedres X (IV), Ekvator zonunda yer alan bir dağlık bölge istasyonu da X (I) olarak gösterilmektedir.
Vejetasyon zonlarının açıklanmasında iklim diyagramlarından yararlanmak mümkündür. Böylece geniş yer kaplayan tablolara ihtiyaç kalmaz. Ayrıca vejetasyon zonları da iklim zonları gibi aynı sayılarla ifade edilebilir.
HAFTAYA!!!!!! PEYZAJ EKOLOJİSİNDE TEMEL PRENSİPLER