Lizbon Antlaşması Işığında Ortak Dişişleri ve Güvenlik Politikasının İşleyişi Lizbon Antlaşması, Avrupa Birliği nde değişiklik yapan son antlaşmadır. Lizbon ya da Reform Antlaşması olarak adlandırılan bu yeni antlaşma, Ekim 2007 tarihli Lizbon Hükümetlerarası Konferansı nda kabul edilerek Aralık 2007 de Lizbon Avrupa Konseyi nde imzalanmıştır. Tüm üye devletlerin onay vermesi ile de 2009 yılında yürürlülüğe girmiştir. Lizbon Antlaşmasının savunma ve güvenlik konusundaki ilk yeniliği, Avrupa Birliği'nin Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası'nın (ODGP) en önemli ayağı ve Avrupa Birliği'nin askeriye ve savunma alanlarını kapsayan Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası nın adını Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası (OGSP, Common Security and Defence Policy) olarak değiştirmesidir. Antlaşma da OGSP görevleri olarak: barış oluşturma (peacemaking) ve çatışma sonrası istikrar sağlama dahil, ortak silahsızlandırma operasyonları, insani görevler ve kurtarma görevleri, askeri danışma ve destek görevleri, çatışmayı önleme ve barışı koruma (peace-keeping) görevleri, kriz yönetiminde muharip güç kullanılmasını içeren görevler belirtilmiştir. (madde 28B/1) Lizbon Antlaşması ile kurumsal yapıya getirilen en önemli düzenlemelerden biri, AB Başkanlığının oluşturulmasıdır. Üye ülkeler tarafından 2,5 yıllığına ve en fazla iki dönem için seçilecek Başkanın görev ve sorumlulukları: AB Komisyonu Başkanlığı ile işbirliği içinde AB Konseyi nin çalışmalarının sürekliliğini sağlamak, yılda iki kez toplanan AB Konsey Zirvesi için hazırlıkları yürütmek, AB Konseyi içinde uyumu sağlamak, Konsey toplantılarının ardından Avrupa Parlamentosu na raporlama yapmak, Dışişleri ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi nin görevi ile çelişmeyecek ve ona bağlı kalacak şekilde AB yi ortak dış ve güvenlik politikası alanında temsil etmektir. Ayrıca önceden 6 aylık dönemler içinde yürütülen Avrupa Birliği Dönem Başkanlığı sistemi yerine üç üye ülkenin 18 aylık ortak bir çalışma programı hazırlamalarını öngören üçlü başkanlık sistemi getirilmiştir. ODGP konusunda en yetkili kurumlardan biri de Dışişleri Konseyi dir. Üye devlet Dışişleri bakanlarından oluşan Dışişleri Konseyi, Avrupa Konseyi nin ortaya koyduğu stratejik ilkeler temelinde Birlik dış ilişkilerini formüle etmekle ve uyumluluğu sağlamakla görevlendirilmiştir. Nihai Senede ekli 13 Numaralı Bildiri de ODGP (Ortak Dış İşleri ve Güvenlik Politikası) ile ilgili hükümlerin üye devletlerin kendi dış politikalarının
oluşturulması ve uygulanmasına ilişkin mevcut yükümlülükleri ya da üçüncü devletler ve uluslar arası kuruluşlarda ulusal temsillerini etkilemediği vurgulanmıştır. Üye devletlerin AB deki büyükelçilerinden oluşan, Bakanlar Konseyi çalışmalarının hazırlanmasından sorumlu Daimi Temsilciler Komitesi (COREPER) ODGP alanında halen kilit konumdadır. COREPER ile işbirliği içinde çalışan Siyasi ve Güvenlik Komitesi de ODGP konusunda adi sıkça geçen bir kurumdur. Her bir üye devletin büyükelçi düzeyinde üst kademeli görevlilerinden ve Komisyon temsilcisinden oluşan Siyasi ve Güvenlik Komitesi nin (SGK) baslıca işlevi, ODGP kapsamına giren uluslararası gelişmeleri izlemek ve Bakanlar Konseyi ne görüşler bildirerek politikaların tanımlanmasına katkıda bulunmaktır. (Nice Antlaşması madde 25) Lizbon Antlaşması na göre SGK, Konsey ve Yüksek Temsilci nin vesayeti altında kriz yönetimi operasyonlarının siyasi denetimi ve stratejik yönlendirme görevini yerine getirmektedir. (madde 25) Ancak SGK, AB politikası üzerinde marjinal yetkiye sahip, zira kararların alınmasında değil, ancak şekillendirilmesinde önemli rol oynamaktadır. SGK ya bağlı çalışan ve üye devlet temsilcilerinden, Komisyon ve Konsey Sekreterliği yetkililerden oluşan Sivil Kriz Yönetimi Komitesi (CIVCOM) Mayıs 2000 yılında kurulmuştur. Avrupa Savunma ve Güvenlik Politikasının sivil ayağı niteliğindedir. Görüş ve tavsiyelerini SGK ya ileten CIVCOM, ODGP alanında danışma nitelikli rol oynamaktadır. Kurumsal yapıdaki bir diğer önemli değişiklik, Avrupa Birliği Dışişleri ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi makamının oluşturulmuş olmasıdır. Bu makam Avrupa Birliği Ortak Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Javier Solana ile AB nin Dış İlişkilerden sorumlu Komisyoneri Ferrero- Waldner tarafından ayrı ayrı temsil edilmekte olan iki ayrı makamın birleştirilmesi anlamına gelmektedir ki; bu birleşmenin Birliğin dışa dönük eylemlerinde birlik ve uyumu daha büyük ölçüde gerçekleştirmesine katkıda bulunması beklenmektedir. Yüksek Temsilci, Komisyon Başkanı nın onayı ile nitelikli çoğunluk esasına göre Avrupa Konseyi tarafından atanır. Görev süresi beş yıl olan Yüksek Temsilci üç ayrı işlevi birden yerine getirecek: Konsey in Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası Temsilcisi, Dış İlişkiler Konseyi Başkanı ve Komisyon un Başkan Yardımcısı. Ayrıca AB nin üçüncü ülkelerdeki ve uluslararası örgütler nezdindeki temsilcilikleri bu makama bağlı çalışacaktır.
Doğrudan Yüksek Temsilciye bağlı olan Siyasi Birimin (Policy Unit) görevi ODGP için öncelik arz eden konulara ilişkin stratejilerin belirlenmesi ve uygulamanın ana hatlarının çizilmesidir. Birim tarafında periyodik olarak kaleme alınan düşünce belgeleri ODGP nin uygulanmasında büyük önem taşımaktadır. Direkt Yüksek Temsilciye bağlı olan bir baksa birim Durum Merkezidir (Situation Centre- SitCen). Merkez, 7 gün 24 saat AB güvenlik politikasının işleyişine yardımcı olacak bilgileri toplamakta, analizler yapmakta ve gerekli uyarılarda bulunmaktadır. Bu amaçla Merkeze bağlı bir istihbarat birimi oluşturulmuştur. 2001 ve 2004 yıllarındaki terörist saldırılardan sonra bu tehdit ile mücadele çalışmalarında rol oynamaktadır. Durum Merkezine bağlı olarak çalışan Sivil Planlama ve Yürütme (Civilian Planning and Conduct Capability-CPCC) birimi, sivil kriz yönetimi operasyonlarının stratejilerinin planlanması ve uygulanmasından sorumludur. ODGP Sivil operasyonları kapsamında Yüksek Temsilci ve Konsey Başkanı ile işbirliği yapmak, tavsiye ve destek vermek ile görevlendirilmiştir. Yüksek Temsilciye bağlı bir diğer kurum AB Askeri Komitesi dir (EU Military Committee). AB Askeri Komitesi çatışmaların önlenmesi ve kriz yönetimi alanlarında üye devletler arasında askeri dayanışma ve işbirliğini sağlamak amacıyla oluşturulmuş bir forum niteliğindedir. AB Askeri Komitesi operasyon sırasında Operasyon Komutanının faaliyetlerini denetleme yetkisine sahip bulunmaktadır. Üye devletlerin savunma alanındaki en üst görevlilerinden ya da onların temsilcilerinden oluşan AB Askeri Komitesi, AB Askeri Personeli nin çalısmalarını yönlendirmekte ve SGK ne askeri konularda tavsiyelerini iletmekte ve önerilerde bulunmaktadır. AB Askeri Komitesi'nin yönlendirmesi altında bulunan ve üye devletlerin gönderdiği askeri uzmanlarından olusan AB Askeri Personeli (EU Military Staff) ise, Bakanlar Konseyi dahilinde askeri uzmanlık sağlamakta ve AB nin yürüttüğü kriz yönetimi operasyonlarının idaresi başta olmak üzere, ODGP nı desteklemektedir. Yaklaşık yetmiş kişilik kadrosu bulunan AB Askeri Personeli nin fonksiyonlarına, erken uyarı, durum değerlendirilmesi, stratejik planlama, AB operasyonlarının yapılması için gerekli olan ulusal ve çok-uluslu güçleri belirleme ve kuvvet kataloglarını düzenleme işlemleri girmektedir Lizbon Antlaşması, Komisyon un dış ilişkilerinden ve Birliğin diğer dış faaliyetlerinin koordinasyonundan sorumlu olacak, ODGP konularında Birliği dışta temsil edecek ve
görevinde Yüksek Temsilci ye yardım edecek yeni bir Avrupa Dış İlişkiler Birimi (European External Action Service-EEAS) kurulmasını öngörmektedir. Çalışmalarını üye devletlerin dışişleri birimleriyle işbirliği içinde sürdürecek olan birimin personeli, Konseyin ve Komisyonun genel sekretaryalarından resmi görevliler ile üye devletlerin ulusal diplomatik birimlerince geçici süreyle görevlendirilecek personelden oluşmaktadır. Antlaşma uyarınca, Dış İlişkiler Birimi nin teşkilatı ve işleyişi, Konsey tarafından alınacak bir karar doğrultusunda tespit edilecektir. Bunu yaparken Konsey, Avrupa Parlamentosu ile yapılacak istişareyi ve Komisyondan alınacak onayı takiben Yüksek Temsilcinin teklifiyle harekete geçecektir. Ayrıca EEAS içerisinde bir Kriz Yönetimi ve Planlama Müdürlüğü (Crisis Management and Planning Directorate -CMPD) kurulması planlanmaktadır. Bu birimin amacı, çatışmaların önlenmesi, barışın sağlanması ve kriz yönetimi misyonlarının etkin biçimde uygulanması için Konsey ve Komisyon arasında koordinasyonu sağlamaktır. Birimin diğer görevleri, planlama, kriz yönetimi misyonlarına destek verecek yardımcı misyonların oluşumu, diğer uluslararası kurumlar ve NGO larla işbirliği, sivil personelin eğitimi ve araştırma-geliştirmedir. Bu kurumlar dışında Yüksek Temsilciye bağlı olarak çalışan üç ajans (Avrupa Savunma Ajansı (European Defense Agency-EDA), Avrupa Güvenlik Çalışmaları Enstitüsü (European Union Institute for Security Studies - EUISS), Avrupa Birliği Uydu Merkezi (European Union Satellite Centre-EUSC) ve AB Özel Temsilcileri (Special Represent) bulunmaktadır. Özel Temsilci, ODGP için önem taşıyan ülke ve bölgelerde AB yi temsil eden, barışın sağlanmasına ve yeniden oluşumuna katkıda bulunma çalışmaları ile görevli AB temsilcisidir. Lizbon Antlaşması nda nitelikli oyçokluğu usulünün genel kural olması ve birçok konuda veto hakkının kaldırılması öngörülmüş, fakat ODGP ve OGSP ile ilgili konularda oybirliği usulü ve veto hakkı korunmuştur. Ayrıca Lizbon Antlaşması, Avrupa Parlamentosu ile Avrupa Birliği Adalet Divanı nın ODGP alanında oynadığı rolü önceleri olduğu gibi sınırlı bırakmıştır.
KAYNAKÇA European Union Law < eur-lex.europa.eu> FIOTT, Daniel, Sécurité et defense après le traité de Lisbonne, Le Taurillon, 12 Juin 2008 MAURI, F., The EEAS: Laying the Basis for a More Coherent EU Foreign Policy?, ISIS Europe, No. 47, December 2009 MILTON, Guy, The EU s Common Foreign and Security Policy under the Lisbon Treaty, Preparation for the Hungarian EU Presidency in 2011, February 2010 WHITMAN, Richard, Foreign, Security and Defense Policy and the Lisbon Treaty; significant or cosmetic reforms?, University of Bath, Global Europe Papers, January 2008 ZHUSSIPBEK, Galym, «Lizbon Antlaşması, Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikasının Tanımı ve Özellikleri, Güvenlik Aktörü Olarak AB nin Nitelikleri, Ankara Avrupa Çalısmaları Dergisi, Cilt: 8, No:1, 2009, s.139-164
AJANSLAR DIŞ İILİŞKİLER BİRİMİ ASKERİ KOMİTE DURUM MERKEZİ SİYASİ BİRİM KRİZ YŐNETİMİ VE PLANLAMA (CMPD) ASKERİ PERSONNEL (EUMS) SİVİL PLANLAMA VE YŰRŰTME (CPCC) ORTAK DIŞİŞLERİ VE GŰVENLİK POLİTİKASI İŞLEYİŞ ŞEMASI AB KONSEYİ ODGP YŰKSEK TEMSİLCİSİ DIŞ İLİŞKİLER KONSEYİ SİYASİ VE GŰVENLİK KOMİTESİ COREPER SİVİL KRİZ YŐNETİMİ(CIVCOM )