LİSE ÖĞRENCİLERİNİN ÇÖZÜNÜRLÜK İLE İLGİLİ KAVRAMLARI AÇIKLAYABİLME VE GÜNLÜK HAYATTAKİ OLAYLARLA İLİŞKİLENDİREBİLME DÜZEYLERİ İsmail ÖNDER * ve Şenol BEŞOLUK ** * Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, OFMA Bölümü ** Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Fen Eğitimi ABD Özet Öğrencilerin kimya konularında temel kavramları bilme, açıklayabilme ve karşılaştığı konularda kullanabilme düzeyleri eğitim sürecinin ilerleyen basamaklarında karşılaşacakları daha detaylı ve karmaşık konuları kavramalarını ve günlük hayattaki olayları anlayabilmelerini etkileyen faktörlerden biridir. Bu çalışmanın amacı, farklı iki okul türünde eğitim alan lise öğrencilerinin çözünürlük ile ilgili temel kavramları, çözünürlüğe etki eden faktörlerden bazılarını açıklayabilme ve günlük hayatta karşılaşılabilecek çözünürlük ile ilgili bazı olayları bilimsel olarak açıklayabilme düzeylerini incelemektir. Bu amaçla planlanan nitel araştırmada açık uçlu yedi sorudan oluşan test, bir düz lisenin onuncu sınıfında öğrenim gören 38 öğrencisine ve bir fen lisesinin onuncu sınıfında öğrenim gören 44 öğrencisine uygulanmıştır. Elde edilen veriler tam doğru ve açıklama yeterli, doğru ancak açıklama eksik, kısmen doğru ve açıklama yetersiz, yanlış veya ilgisiz ve boş olarak beş kategoride değerlendirilmiştir. Bulgular analiz edildiğinde tüm sorularda doğru ve yeterli açıklamada bulunabilme oranının beklendiği gibi fen lisesi öğrencilerinde düz lisede öğrenim gören öğrencilere göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Ancak fen lisesi öğrencileri çözünürlük ile ilgili rutin problemleri yüksek oranda doğru yanıtlayabilmelerine karşın çözünürlük ile ilgili kavramları bilimsel olarak tanımlamada ve günlük hayattaki çözünürlük ile ilgili bazı olayların açıklamasında çoğunlukla yetersiz açıklamalarda bulunmuşlardır. Düz lise öğrencileri ise hem rutin problemlerin çözümünde ve kavramların tanımında hem de günlük hayat ile ilgili olayların açıklanmasında çoğunlukla yetersiz ve yanlış açıklamalarda bulunmuşlardır. 1.GİRİŞ Fen eğitiminin temel amaçlarından biri bireylerin, feni anlamalarını, edindiği bilgi ve becerileri günlük hayatta karşılaştığı olayları açıklayabilmede ve sorunları çözebilmede kullanabilmelerini sağlamaktır (MEB, 2005). Bu amaç doğrultusunda bireylere fen derslerinde temel fen kavramlarının kazandırılması gerekmektedir. Fakat yapılan birçok araştırma, öğrencilerin okula bilimsel doğrularla çelişen bilgilerle geldiklerini göstermekte ve bu bilimsel doğrularla çelişen ön bilgiler bireylerin fen ile ilgili kavramları doğru yapılandırmasını ve dolayısıyla feni anlamalarını engellemektedir (Önder ve Geban, 2006; Yağbasan ve Gülçiçek, 2003; Çalık ve Ayas, 2007). Bu doğrultuda son yıllarda öğrencilerin bilimsel olayları açıklayabilmelerini belirlemek ve fen öğretiminin gelişimine katkı sağlamak amacıyla, fen kavramları hakkında öğrencilerin ön kavramalarının öneminin farkına varılmıştır (Hand ve Treagust, 1991; Zoller, 1990; Akgün, 2009). Bunun sonucunda, temel kavramlarla ilgili, öğrencilerin anlama düzeylerini tespit etmeyi amaçlayan çalışmaların sayısı gittikçe artmaktadır (Chiu, 2005; Karamustafaoğlu ve Ayas, 2002). Öğrencilerin ilköğretim düzeyindeki fen öğretiminden kaynaklanan sorunlar, ortaöğretimde kimya, fizik ve biyoloji öğretimine yansımaktadır. Kimya öğretiminde yer alan temel kavramlar ile öğrenciler ilköğretim düzeylerinde karşılaşmaktadır. Öğrencilerin kimya konularında temel kavramları bilme, açıklayabilme ve karşılaştığı konularda kullanabilme düzeyleri eğitim sürecinin ileriki basamaklarında karşılaşacakları daha detaylı ve karmaşık konuları kavramalarını ve günlük hayattaki olayları anlayabilmelerini etkileyen faktörlerden biridir. Kimya eğitiminde, özellikle de kavram öğretiminde, bilgilerin günlük hayat ile ilişkilendirilmesinin yararlı olduğu bilinmektedir (Campbell ve Lubben, 2000). Bu çalışmanın amacı, farklı iki okul türünde eğitim alan lise öğrencilerinin çözünürlük ile ilgili temel kavramları, çözünürlüğe etki eden faktörlerden bazılarını açıklayabilme ve günlük hayatta karşılaşılabilecek çözünürlük ile ilgili bazı olayları bilimsel olarak açıklayabilme düzeylerini incelemektir. 2.YÖNTEM Bu araştırmada, genel tarama modellerinden olan tekil tarama modelinden yararlanılmıştır (Karasar, 2009). Bu araştırmada araştırmacılar tarafından geliştirilen açık uçlu yedi sorudan oluşan test, bir düz lisenin onuncu sınıfında öğrenim gören 38 öğrencisine ve bir fen lisesinin onuncu
sınıfında öğrenim gören 44 öğrencisine uygulanmıştır. Elde edilen veriler tam doğru ve açıklama yeterli (DY), doğru ancak açıklama eksik (DE), kısmen doğru ve açıklama yetersiz (KY), yanlış veya ilgisiz (Yİ) ve boş (B) olarak beş kategoride değerlendirilmiştir. Testte yer alan sorular aşağıda sunulmaktadır. 1. Aşağıdaki kavramları tanımlayınız. a. Çözünürlük: b. Çözelti: c. Çözücü: d. Çözünen: 2. Gazların bir sıvı içindeki çözünürlüğünü aşağıdaki faktörlerin nasıl etkilediğini açıklayınız. a. Sıcaklık b. Basınç 3. İçinde su bulunan cam bir bardağın iç yüzünde zamanla küçük kabarcıklar oluşmasının nedenini açıklayınız. 4. Zaman zaman dalgıçların karşılaşabileceği vurgun olayının nedenini açıklayınız. 5. Su sıcaklığının artışı zaman zaman sığ sularda balık ölümlerine neden olmaktadır, bu durumun çözünürlükle ne gibi bir ilişkisi olabileceğini açıklayınız. 6. Sürtünmesiz ve sızdırmaz piston CO2 gazı Su Yukarıdaki kap için aşağıdaki işlemler birbirinden bağımsız olarak yapıldığında CO2 gazının çözünürlüğü nasıl etkilenir? a. Piston aşağıya itiliyor b. Kap soğutuluyor 7. Birçok içeceğin üzerinde soğuk içiniz ibaresi yer almaktadır, bu durumun gazların çözünürlüğü ile ilgisi var mıdır? Açıklayınız. 3.BULGULAR Fen lisesinde ve düz lisede öğrenim gören öğrencilerin testteki sorulara verdikleri yanıtların dağılımı Tablo 1 de sunulmaktadır. Tablo 1. Öğrencilerin sorulara verdikleri cevapların okul türüne göre frekansları Düz Lise Fen Lisesi Soru No DY DE KY Yİ B DY DE KY Yİ B 1a 0 1 8 9 20 5 8 16 14 1 1b 2 5 5 14 12 4 12 21 5 2 1c 0 4 8 22 4 1 1 10 27 5 1d 0 2 7 25 4 1 1 7 29 6 2a 0 1 1 32 4 2 42 0 0 0 2b 0 3 2 26 7 1 41 0 0 2 3 0 3 9 19 7 7 10 6 7 14 4 0 1 12 22 3 1 6 12 18 7 5 1 3 10 20 4 22 15 3 1 3 6a 5 1 1 17 14 41 0 0 2 1 6b 2 1 1 20 14 37 0 0 6 1 7 3 4 13 17 1 18 24 2 0 0 Araştırmaya katılan, düz lisede öğrenim gören öğrencilerin tüm sorulara verdikleri cevapların %2.85 i DY, %6.35 i DE, %16.89 u KY ve %53.29 u YI olduğu bulunmuştur. Fen Lisesinde öğrenim gören öğrencilerin tüm sorulara verdikleri cevapların ise %26.51 i DY, %30.30 u DE, %14.58 i KY ve %20.64 ü YI olduğu görülmektedir. Temel bilgi düzeylerini ölçmeye yönelik sorulan sorulara (1 ve 2. sorular) düz lisede öğrenim gören öğrencilerin verdikleri cevapların %0.87 si DY, %7.01 i DE, %13.59 u KY ve %56.14 ü YI
iken fen lisesinde öğrenim gören öğrencilerin aynı sorulara verdikleri yanıtların %5.30 u DY, %39.77 si DE, %20.45 i KY ve %28.40 ı da YI olduğu bulunmuştur. Rutin bir problemin (6. soru) çözümünde ise düz lise öğrencilerinin verdikleri cevapların %9.20 si DY, %2.63 ü DE, %2.63 ü KY ve %48.68 i YI, buna karşın fen lisesi öğrencilerinin verdikleri cevapların %88.63 ü DY ve %9.09 u YI olduğu görülmektedir. Günlük hayatta karşılaştıkları çeşitli durumların açıklanmasında (3,4,5 ve7. sorular) ise düz lise öğrencilerinin cevaplarının %2.63 ü DY, %7.23 ü DE, %28.94 ü KY ve %51.31 i YI, buna karşın fen lisesi öğrencilerinin verdikleri cevapların %27.27 si DY, %31.25 i DE, %13.06 sı KY ve %14.77 si YI olduğu görülmektedir. Öğrencilerin temel bilgi düzeylerini ölçmeye yönelik sorulan çözünürlük ile ilgili kavramların tanımının istendiği birinci soru incelendiğinde, her iki lise türünde de öğrencilerin çok büyük bir bölümünün doğru açıklamalar yapamadıkları görülmektedir. Durumu ortaya koymak amacıyla her iki lise türünde öğrenim gören öğrencilerin birinci maddede yer alan her bir kavrama ilişkin birer yanlış açıklaması aşağıda verilmektedir. Düz lisede öğrenim gören öğrencilerin ifadeleri; (Öğrenci D18) çözünürlük karışımın içindeki maddelerin çok ise çözünürlük olmaktadır yani ayrım özelliğidir. (Öğrenci D16) Çözelti= çözünen madde ile çözücü maddenin tepkimeye girmesi sonucu çözelti oluşur. (Öğrenci D7) Çözücü=bir maddenin birleşenlerine ayrılmasını sağlayan bileşik. (Öğrenci D10) çözünen: bir maddenin bileşenlerine ayrılması. Fen lisesinde öğrenim gören öğrencilerin ifadeleri; (Öğrenci F4) çözünürlük: maddelerin birbiri içerisinde karışmasına çözünürlük denir. (Öğrenci F44) çözelti bir maddenin başka maddede çözünmüş hali. (Öğrenci F40) çözücü: başka bir maddenin iyonlarına ayrışmasını sağlayan maddedir. (Öğrenci F20) çözünen: çözücünün bulundurduğu maddedir. 4.TARTIŞMA Bulgular incelendiğinde tüm sorularda doğru ve yeterli açıklamada bulunabilme oranının beklendiği gibi fen lisesi öğrencilerinde düz lisede öğrenim gören öğrencilere göre daha yüksek olduğu ancak fen lisesi öğrencileri açısından da durumun çok da iç açıcı olmadığı görülmüştür. Fen lisesi öğrencileri çözünürlük ile ilgili rutin problemleri yüksek oranda doğru yanıtlayabilmelerine karşın çözünürlük ile ilgili kavramları bilimsel olarak tanımlamada ve günlük hayattaki çözünürlük ile ilgili bazı olayların açıklamasında çoğunlukla yetersiz kaldıkları görülmüştür. Düz lise öğrencileri ise rutin problemlerde, kavramların tanımlanmasında ve günlük hayat ile ilgili olayların açıklanmasında çoğunlukla yetersiz ve yanlış açıklamalarda bulunmuşlardır. İkinci soruda sıcaklık ve basıncın gazların sıvı içerisindeki çözünürlüğünü nasıl etkilediğinin açıklanması istenmiştir. Bu soruya DY düzeyinde düz lise öğrencilerinin cevap veremediği, fen lisesi öğrencilerinin ise çok azının DY, büyük bir kısmının ise DE düzeyinde cevap verdiği görülmektedir. Çözümü ikinci sorudaki bilgilere dayanan ve öğrencilerin çok sık karşılaştığı tipte bir soru olan altıncı maddeye düz lise öğrencilerinin %9.2 si DY ve %2.63 ü DE, fen lisesi öğrencilerinin ise %88.63 nün DY düzeyinde cevap vermiş olması bu öğrencilerle ilgili iki duruma işaret eder. Bir, bu öğrenciler sahip oldukları bilgiyi bilimsel ifadelerle açıklamada zorluk çekiyor olabilirler; iki, aslında olayı tam anlamıyla kavramadan sıklıkla karşılaştıkları bu problemleri ezbere çözüyor olabilirler. Çözünürlükle ilgili kavramların öğrenci tanımları incelendiğinde her iki lise türünde öğrenim gören öğrencilerin çoğunlukla bu kavramları doğru tanımlayamadıkları görülmektedir. Oysaki bu kavramlarla ilköğretim birinci kademede karşılaşıyorlar ve sonraki yıllarda da sıklıkla kullanıyorlar. Bu durumun doğal bir sonucu olarak da bu öğrencilerin sonraki ilişkili konuları öğrenmelerinde sorunlar yaşanacaktır. Yapılan birçok çalışma da öğrencilerin temel fen bilgilerinin oldukça düşük olduğunu göstermektedir (Koray, Akyaz, ve Köksal, 2007; Sökmen ve Bayram, 1999). Ayrıca öğrencilerin kimya kavramlarını yeterli düzeyde zihinlerinde değerlendirerek yorumlayamadıkları ve öğrencilerin bu bilgileri günlük yaşantılarıyla ilişkilendiremedikleri belirlenmiştir (Koray, Akyaz, ve
Köksal, 2007; Taşdemir ve Demirbaş, 2010). Bu çalışmanın sonuçları belirtilen çalışmalarla paralellik göstermektedir. 5.SONUÇ ve ÖNERİLER Öğrencilerin öğrendikleri kavramları açıklayabilme ve günlük yaşamda karşılaştıkları olaylarla ilişkilendirebilme seviyeleri, verilen eğitimin amacına ulaşıp ulaşmadığının bir göstergesidir. Bu çalışma ve benzeri çalışmaların sonuçları, bu seviyenin istenilen düzeyde olmadığını göstermektedir. Bu sonucun çok çeşitli nedenleri olduğu bilinmektedir. Sorunun çözümüne yönelik çok çeşitli önerilerde bulunulabilir. Bu çalışmanın bulguları doğrultusunda kavram öğretiminin, kavram yanılgılarının giderilmesinin ve kimya kavramlarının günlük hayatla ilişkilendirilerek verilmesinin çözüme katkı sağlayabileceği söylenebilir.
KAYNAKÇA Akgün, A. (2009). Fen Öğretmen Adaylarının Çözelti, Çözünme ve Difüzyon Konusundaki Kavram Yanılgıları ve Fen Tutumları ile Başarıları Arasındaki İlişki. Eğitim ve Bilim, 34(154), 26-36. Çalık, M. ve Ayas, A. (2007). Farklı Öğrenim Seviyesindeki Öğrencilerin Çözünme Esnasında Kütlenin Korunumuyla İlgili Anlamalarının Tespiti. Milli Eğitim, 173, 219-230. Campbell, B., ve Lubben, F. (2000). Learning Science through Contexts: Helping Pupils Make Sense of Everday Situations. International Journal of Science Education. 22(3), 239-252. Chiu, M-H. (2005). A National Survey of Students Conceptions in Chemistry in Taiwan. Chemical Education International, 6(1), 1-8. Hand, B., ve Treagust, D.F. (1991). Student Achievement and Science Curriculum Development Using a Constructive Framework. School Science and Mathematics, 91(4), 172-176. Karamustafaoğlu, S. ve Ayas, A. (2002). Farklı Öğrenim Seviyelerindeki Öğrencilerin Metal, Ametal, Yarımetal ve Alaşım Kavramlarını Anlama Düzeyleri ve Kavram Yanılgıları. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 15, 151-162. Karasar, N. (2009). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Nobel yayınları, Ankara. Koray, Ö., Akyaz, N. ve Köksal, M.S. (2007). Lise Öğrencilerinin Çözünürlük Konusunda Günlük Yaşamla İlgili Olaylarda Gözlenen Kavram Yanılgıları. Kastamonu Eğitim Dergisi, 15(1), 241-250. MEB (2005). İlköğretim Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı ve Klavuzu (6-7-8. sınıflar). Devlet Kitapları Müdürlüğü, Ankara. Önder, İ. ve Geban, Ö. (2006). The Effect of Conceptual Change Texts Oriented Instruction on Students Understanding of the Solubility Equilibrium Concept. Hacettepe University Journal of Education, 30, 166-173., Sökmen, N. ve Bayram, H. (1999). Lise 1. Sınıf Ögrencilerinin Temel Kimya Kavramlarını Anlama Düzeyleriyle Mantıksal Düşünme Yetenekleri Arasındaki İlişki. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16(17), 89-94. Taşdemir, A., ve Demirbaş, M. (2010). İlköğretim Öğrencilerinin Fen ve Teknoloji Dersinde Gördükleri Konulardaki Kavramları Günlük Yaşamla İlişkilendirebilme Düzeyleri. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 7(1), 124-148. Yağbasan, R. ve Gülçiçek, Ç.(2003). Fen Öğretiminde Kavram Yanılgılarının Karakteristiklerinin Tanımlanması. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13 (1), 102-120. Zoller, U. (1990). Students Misunderstandings and Misconceptions in College Freshman Chemistry (General and Organic). Journal of Research in Science Teaching, 27(10), 1053-1065.