A r a ş t ı r m a M a k a l e s i TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 Ankara da Bazı Yemek Yenen İşletmelerde 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun a Uyum ve Bu İşletmelerde Çalışanların, İşverenlerin Kanuna Yaklaşımları Gizem KUMRU 1 Çiğdem ORUÇ 1 Sinem POLAT 1 Dilek ASLAN 2 Bekir KAPLAN 3 } ÖZET Amaç: Bu çalışmanın temel amacı 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun sonrası Keçiören-Aşağı Eğlence Bölgesinde bulunan yemek yenen işletmelerde kanuna uyum düzeyinin saptanması; işveren ve çalışanların kanunun uygulanma durumuna ilişkin görüş ve yaklaşımlarının belirlenmesidir. Yöntem: Tanımlayıcı özellikteki bu araştırma, Nisan 2010 döneminde Aşağı Eğlence Bölgesinde bulunan 28 yemek yenen işletme çalışanları ve işverenlerini içeren 176 katılımcı arasında yapılmıştır. Veriler araştırmacılar tarafından hazırlanan bir anket formu aracılığı ile toplanmıştır. Bulgular: Araştırma kapsamında incelenen işletmelerin %57,1 inde halen sigara içilmesi sorunu vardır. İşletmelerin %67,9 unda kanuna yönelik düzenleme, %39,3 üne kanunun uygulanması konusunda denetim yapılmıştır. Ancak hiçbir işletmeye cezai işlem uygulanmamıştır. Katılımcıların kanun sonrası düzenleme ve kanunun uygulanması konusunda denetim yapıldığını belirttiği işletmelerde kapalı alanda sigara içilme sıklığı daha düşüktür (p=0,070; p=0,494). Sigara içmeyen katılımcılar içenlere göre kanunu daha fazla desteklemektedirler (p=0,011). İşveren ve çalışanların beşte birinin kanunun etkisiyle sigarayı azalttığı, üçte birinin sigarayı bırakmayı düşündüğü saptanmıştır. Sonuç: Kanuna destek ve kanundan memnuniyet çalışan ve işverenler arasında yüksek olmasına rağmen, beklenenin aksine işletmelerde kanuna uyum düşüktür. Bu durum denetim ve cezai yaptırımlardaki aksaklıklardan kaynaklanıyor olabilir. Tütün epidemisi ile mücadelede atılmış doğru bir adım olan Tütün Kontrolü Kanunu uygulamaları denetim, izleme ve değerlendirme çalışmaları aracılığı ile sürdürülmelidir. Anahtar Kelimeler: Tütün Kontrolü, Pasif Etkilenim, Tütün Kontrolü Kanunu 1 Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi 2009 yılı mezunu 2 Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı AD. 3 Araş.Gör.Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı AD Yazışma Adresi: Dr. Bekir Kaplan Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı 06100 Sıhhiye Ankara e-posta: bekaplan@hacettepe.edu.tr Food Catering Employees and Employers Approach and Compliance to the Turkish Smoke- Free Law No 4207 in Some Enterprises in Ankara } ABSTRACT Objectives: The main objective of this study is to determine compliance levels, implementation status and opinions of employees and employers at food catering restaurants in Aşağı Eğlence region after enactment of smoke-free law no 4207. Methods: This descriptive study was carried out among 176 participants in 28 food catering restaurants in Aşağı Eğlence region and data were collected with questionnaire prepared by researchers. Findings: In almost 57.1% of the enclosed areas, smoking has still been a problem. In 67.9% of establishments, regulations were completed in accordance with the ban and in 39.3% of them inspections were carried out to enforce the ban. Nevertheless, none of them was punished with a fine. Cigarette smoking frequencies was lower in enclosed areas in which implementations of the law and regulations were inspected regularly (p = 0.070; p = 0.494). Non-smoker participants supported the law more than the smoker ones. One out of three participants intended to quit smoking while more than a half have attempted to quit. Conclusions: Compliance to the law among employeers and employees in the study establishments has been found to be low although support and satisfaction with the law is high. This might have been due to the lack of supervision and sanctions. Anti-tobacco law as the right approach to combat with tobacco epidemic should be survived via inspections, monitoring and evaluation activities. Key Words: Tobacco Control, Passive Exposure to Tobacco Smoke, Anti Tobacco Law. 12 [Geliş Tarihi: 04.05.2010 - Kabul Tarihi: 20.07.2010]
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 Giriş ve Amaçlar Sigara içimi ve sigara dumanından pasif etkilenim başta kanserler, kalp ve akciğer hastalıkları olmak üzere 50 den fazla sağlık problemine yol açabilen önemli ve önlenebilir bir halk sağlığı sorunudur ve kanıtlanmış en temel ölüm ve hastalık nedenlerinden biridir (1). Dünya genelinde artış gösteren başlıca üç önemli ölüm nedeninden birisinin sigara nedenli olduğu ifade edilmektedir. Etkili önlemler alınmadığı takdirde bu yüzyılda bir milyar kişinin sigara yüzünden öleceği ve bu ölümlerin de yarısının orta yaş grubunda gerçekleşeceği öngörülmektedir (2). Sigara dumanı zehirli 4000 den fazla madde içermektedir (1). Sigara dumanının pasif etkilenim (SDPE) riskinden korunmak için güvenli bir aralık bulunmadığından, en etkili yöntem %100 tütün dumansız hava sahasına sahip olabilmektir. Dünyada yaşı 15 in üzerinde olan her üç erişkinden biri tütün bağımlısı olup bunların %80 i orta ve gelişmekte olan ülkelerdedir. Gelişmekte olan ülkelerde sigaraya başlama yaşı 12-16 dır. Her gün dünyada 80.000-100.000 gencin tütün bağımlısı olduğu bildirilmektedir (3). Geçmişi Avrupa da 1600 lu yıllara dayanan tütünün insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerinin kontrol altına alma çalışmalarında hızlanma söz konusudur. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 21 Mayıs 2003 tarihinde küresel düzeyde önemli bir halk sağlığı anlaşması olarak kabul edilen Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi ni taraf devletlerin imzasına açmıştır. Bu sözleşme Şubat 2005 te yürürlüğe girmiştir (4). Türkiye de 3 Ocak 2008 tarihinde kabul edilen 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun uyarınca 19 Mayıs 2008 tarihinden itibaren kamuya ait her türlü kapalı alanda sigara içilmesi yasaklanmış, 19 Temmuz 2009 tarihinde ise özel hukuk kişilerine ait olan lokantalar ile kahvehane, kafeterya, birahane gibi eğlence hizmeti verilen işletmelerde uygulamaya dahil edilmiştir. Kanunla bahsi geçen işletmelerde kapalı alanlarda sigara içmek ve mekanda kül tablası gibi sigara içildiği izlenimi veren nesneleri bulundurmak yasaklanmış; yasal uyarı yazılarının asılması gerekli kılınmıştır (5). Bu kanun nedeniyle Türkiye; dünyada ilk altı, Avrupa da ise ilk üç ülke arasında yerini almıştır. Kanunun uygulanabilmesi, toplumun ve çalışanların bu kanuna uyumu ülkemizde yaşayan bireylerin sağlığını korumak açısından son derece önemlidir. Dünya Bankası (DB) verileri sigara yasağının toplam tüketimde %4-10 azalmaya neden olduğunu ortaya koymaktadır. Uruguay da yasak uygulanmaya başla- Kumru ve diğerleri dıktan sonra sigara içenlerin %25 i daha az sigara içtiklerini belirtirken, İskoçya da yasaktan sonra sigara bırakma polikliniklerine başvurularda %400 artış olmuştur. İrlanda da sigara içenlerin %59 u daha az sigara içerken, %46 sı bırakmıştır. Bırakanların %79 unda kanunun etkili olduğu belirtilmiştir. DSÖ verilerine göre sigara yasakları, sigaranın sosyal kabul edilebirliğini azaltırken, kullanan sayısını da etkilemektedir (6). Türkiye için de veriler olumlu yönde ilerlemektedir. Türkiye de Temmuz-Aralık 2009 tarihlerinde 2008 yılının aynı dönemine göre yaklaşık 200 milyon paket daha az sigara içilmiştir. Son beş yılın en iyi verileri elde edilmiştir (6). Tütün salgınına karşı mücadelede başarıya ulaşmak için ulusal düzeyde güçlü bir izleme ve değerlendirme yapılması çok temel bir yaklaşımdır. Kapsamlı bir izleme ve değerlendirme, tütün salgınının ülkeye ne kadar zarar verdiği konusunda yöneticilere ve topluma bilgi sağlar, hangi konuda gereksinim olduğu ve kaynakların nasıl kullanacağı konusunda yönlendirir (5). Sigara içme durumu ve kanuna uyum konusunda önemli veriler ortaya koyarak bu mücadelede en etkili basamaklardan birini oluşturması nedeniyle çok sayıda nitelikli değerlendirme çalışmaları farklı kollardan yürütülmelidir. Bu nedenle bir değerlendirme çalışması olarak bu araştırma planlanmıştır. Mart-Nisan 2010 döneminde yapılan bu çalışmada, 4207 Sayılı Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun un yemek yenen işletmelerde uygulamaya geçmesinden sonraki dönemde Aşağı Eğlence Bölgesinde yer alan yemek yenen işletmelerin kanuna uyum düzeyi, bu işletmelerde çalışan ve işverenlerin kanun ile ilgili görüş ve yaklaşımlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Yöntem Bu araştırma Ankara İli Keçiören İlçesi Aşağı Eğlence Bölgesi nde Mart-Nisan 2010 tarihleri arasında 28 yemek yenen işletme (11 kebap salonu, 6 restoran, 11 piknik salonu) çalışanları ve işletmecileri (toplam 176 kişi) ile yapılmıştır. Araştırmanın evreni Keçiören Belediyesi Zabıta Müdürlüğü tarafından saptanan, Aşağı Eğlence Bölgesinde bulunan bütün yemek yenen işletmelerdir (31 işletme). Ancak bu işletmelerden üçü araştırmaya katılmayı reddetmiştir. İşletmelerdeki iş yoğunluğu ve vardiyalı çalışma nedeniyle, katılımcı işletmelerde çalışan ve işverenlerin tümüne (221 kişi) anket uygulanamamış, ancak 176 kişiye ulaşılabilmiştir (katılım %79,6). Araştırma tanımlayıcı özellikte bir çalışmadır. 13
Kumru ve diğerleri Araştırmanın yapılabilmesi için yazılı izin Keçiören Belediyesi Zabıta Müdürlüğü nden alınmıştır. Araştırmaya katılan işletme sahiplerinden ve çalışanlardan da veri toplama formu uygulaması öncesinde sözel olarak izin alınmıştır. Çalışmanın sonuçlarının yer aldığı araştırma raporunda işletme, çalışan ve işverenlerin isimleri kullanılmamış, bu bilgiler saklı tutulmuştur. Araştırma sonrasında 4207 sayılı kanuna ilişkin ayrıntıların olduğu işyerleri için hazırlanmış olan broşürler dağıtılmıştır. Araştırmada veri toplama aracı olarak, iş yeri sahibi ve çalışanlarına yönelik 23, çalışılan bölgenin özelliklerini tanımlamak adına 11 soruluk anket formları kullanılmıştır. Veri toplama aşaması üç araştırmacı tarafından tamamlanmıştır. Veri girişi ve analizi için SPSS 15.0 istatistiksel paket programı kullanılmıştır. Bulgular Araştırmanın bulgular bölümünde Mart-Nisan 2010 tarihleri arasında Aşağı Eğlence Bölgesinde yemek yenen işletme işveren ve çalışanlarının bazı sosyo-demografik özellikleri, sigara içme durumları, kanuna ilişkin görüş ve destekleri, iş yerinde kanuna uyum durumları sunulmuştur. Tablo 1. Araştırma Kapsamında Yemek Yenen İşletme Çalışanlarının ve İşverenlerinin Sosyo-demografik Bazı Özellikleri (Aşağı Eğlence Bölgesi -Ankara, 2010) Sayı Yüzde Cinsiyet Erkek 127 72,2 Kadın 49 27,8 Yaş Grubu 30 Yaş ve Altı 97 55,1 30 Yaş Üzeri 79 44,9 Ortalam Ortanca=29,5 Alt-üst değer =16-58 a±ss=30,71±9,54 Öğrenim Durumu Ortaokul ve altı 78 44,3 Lise ve üzeri 98 55,7 Medeni Durum Evli 96 54,5 Evli değil 80 45,5 Çocuk Sahibi Olma Durumu Hayır 93 52,8 Evet 83 47,2 İşyerindeki Konumu İşveren 18 10,2 Çalışan 158 89,8 Sigara İçme Durumu Halen içiyor 77 43,8 Hiç içmedi 62 35,2 İçti, şu an içmiyor 37 21,0 Toplam 176 100,0 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 Araştırmaya katılan 176 kişinin %72,2 sini erkekler, %27,8 ini kadınlar oluşturmaktadır. Katılımcıların yaşlarının ortalama değeri 30,71±9,54 tür. Katılımcıların yaş dağılımı incelendiğinde grubun %55,1 inin 31 yaşın altında olduğu saptanmıştır. Yüz yetmiş altı kişinin %55,7 si lise ve üzeri, %44,3 ü ortaokul ve altı düzeyde öğrenim durumuna sahiptir. Katılımcıların %54,5 i evli, %45,5 i ise evli değildir ve %47,2 si çocuk sahibidir. İş yerindeki konumları dikkate alındığında %10,2 sinin işveren, %89,8 inin çalışan olduğu görülmüştür (Tablo 1). Araştırmaya katılan 176 kişinin %35,2 si hayatı boyunca hiç sigara içmediğini ifade etmiştir. Katılımcıların %43,8 i halen sigara içmektedir. (Tablo 1). Katılımcıların ortanca sigara içme süresinin 10,0 yıl olduğu hesaplanmıştır. İçilen günlük sigara miktarı ise ortalama 17,06±8,70 adet bulunmuş olup bir pakete yakındır. Sigara içen 77 katılımcının %64,9 unun daha önce hiç sigarayı bırakma girişimi olmamıştır. Katılımcıların %21,0 ı sigarayı bırakmış olup, şu an sigara içmemektedir Tablo 2. Araştırma Kapsamında Yemek Yenen İşletmelerde Sigara İçilmesiyle İlgili Bazı Düzenlemelerin Varlığı (n=28) (Aşağı Eğlence Bölgesi- Ankara, Nisan 2010) Kategori Sayı Yüzde Sigara içilen bölüm 26 92,9 İş yeri ile bağlantısı olan bahçe varlığı 25 89,3 Sigara İçilmez uyarı yazısı 24 85,7 Çalışanların görevleri sırasında sigara içmemelerine yönelik yaklaşım* 21 75,0 Havalandırma sistemi varlığı 12 42,9 Masalarda sigara tablası 7 25,0 İş yeri ile bağlantısı olan balkon varlığı 1 3,6 *Anketi uygulayanların kişisel gözlemleri ve çalışanlarla yapılan birebir görüşmeler doğrultusunda belirlenmiştir. Araştırma kapsamında incelenen 28 yemek yenen işletmenin %92,9 unda sigara içilen bölüm bulunmaktadır. Bu işletmelerin %85,7 sinde Sigara İçilmez uyarı yazısı, %25,0 ında ise masalarda sigara tablası bulunmaktadır. İşletmelerin %75,0 ında çalışanların sigara içmemelerine yönelik yaklaşımın olduğu gözlemlenmiştir. İşletmelerin %42,9 unda havalandırma sistemi bulunmaktadır. İş yeri ile bağlantısı olan bahçe varlığı değerlendirildiğinde ise işletmelerin %89,3 ünde böyle bir bahçenin varlığı saptanmıştır (Tablo 2). 14
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 Kumru ve diğerleri Tablo 3. Araştırma Kapsamında Yemek Yenen İşletmelerde Sigara İçilme ve Tütün Kontrolü Kanun una Uyum Durumu (Aşağı Eğlence Bölgesi- Ankara, Nisan 2010) Sayı Yüzde İşletmede Sigara İçme Talebi Evet 26 92,9 Hayır 2 7,1 İşletmede Sigara İçilme Durumu Evet 16 57,1 Hayır 12 42,9 Son Bir Yılda İşletmede Kanuna Yönelik Düzenleme Varlığı Evet 19 67,9 Hayır 9 32,1 İşletmeye Kanunun Uygulanması Konusunda Denetim Yapılması Durumu Hayır 17 60,7 Evet 11 39,3 Denetim Sonrası İşletmeye Cezai İşlem Uygulanması Durumu Hayır 28 100,0 Toplam 28 100,0 Araştırma kapsamında incelenen 28 işletmenin %92,9 unda sigara içme talebiyle karşılaşıldığı belirtilirken, %57,1 inde sigara içildiği görülmektedir. Son bir yılda işletmelerin %67,9 unda kanuna yönelik düzenleme yapıldığı ifade edilmektedir. İşletmelerin %60,7 sine kanunun uygulanması konusunda denetim yapılmışken, hiçbir işletmenin ceza almadığı belirtilmiştir (Tablo 3). Araştırma kapsamında görüşülen işverenlerin %16,7 si (n=3) ve çalışanların %12 si (n=19) işyerinde kapalı alanda sigara içtiklerini ifade etmişlerdir. Katılımcıların %11,9 u (n=21) müşterilerinin kapalı alanda sigara içtiğini belirtmiştir. Sigara içen katılımcıların %37,7 si, sigara içmeyen Tablo 4. Araştırma Kapsamında Yemek Yenen İşletme Çalışanlarının ve İşverenlerinin Sigara İçme, Evlerinde Sigara İçilmesi ve Tütün Kontrolü Kanunu ile İlgili Bilgi, Görüş ve Uyum Durumlarına Göre Araştırmanın Yapıldığı İşletmelerin Kapalı Alanlarında Sigara İçilme Durumu (Aşağı Eğlence Bölgesi- Ankara, Nisan 2010) İşletmede Sigara İçilme Durumu Toplam* İçiliyor** İçilmiyor p Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sigara İçme Durumu <0,0001 Hiç içmedi/ Bıraktı 10 10,1 89 89,9 99 56,3 Halen içiyor 29 37,7 48 62,3 77 43,7 SDPE in Bilinme Durumu*** 0,020 Evet 17 16,2 88 83,8 105 59,7 Hayır 22 31,0 49 69,0 71 40,3 Son Bir Yılda İşletmede Kanuna Yönelik 0,070 Düzenleme Varlığı Var 29 26,6 80 73,4 109 61,9 Yok 10 14,9 57 85,1 67 38,1 İşletmeye Kanunun Uygulanması 0,482 Konusunda Denetim Yapılması Durumu Hayır 28 24,1 88 75,9 116 69,0 Evet 10 19,2 42 80,8 52 31,0 Toplam 39 22,2 137 77,8 176 100,0 * Sütun yüzdesi, diğerleri satır yüzdesi ** Ankette işveren, çalışan, müşteriden en az birinin kapalı alanda sigara içtiğini belirtenler *** SDPE: Sigara Dumanından Pasif Etkilenim 15
Kumru ve diğerleri katılımcıların ise %10,1 i çalıştıkları işletmelerde sigara içildiğini belirtmiştir. Sigara içilen işletmelerde çalışanların %74,4 ü (n=29), sigara içilmeyen işletmelerde çalışanların ise %35 i (n=48) halen sigara içmektedir (p<0,001) (Tablo 4). Kapalı alanda sigara içen işveren ve çalışanların olduğu işyerlerinde müşterilerin %37,9 u (n=11), kapalı alanda sigara içmeyen işveren ve çalışanların olduğu işletmelerde müşterilerin %6,8 i kapalı alanda sigara içmektedir (p<0,001). Müşterilerin işletmede kapalı alanlarda sigara içme durumu incelendiğinde, sigara içen işveren ve çalışanların bulunduğu işletmelerde müşterilerin sigara içme yüzdesinin, sigara içen işveren ve çalışanların bulunmadığı işletmelere göre daha yüksek olduğu görülmektedir (%26,9, %15,3; p=0,006). Evinde sigara içilen çalışanlar, içilmeyen çalışanlara göre -istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte- işletmede kapalı alanda daha yüksek sıklıkta sigara içildiğini belirtmiştir (%26,9, %15,3; p=0,067). Sigara içen ve içmeyen katılımcılar arasında SDPE ni bilme açısından anlamlı bir fark bulunamamıştır. SDPE nin anlamını bilen çalışanlar kanunu daha fazla desteklemektedir (p=0,020). Katılımcıların kanun sonrası düzenleme ve kanunun uygulanması konusunda denetim yapıldığını belirttiği işletmelerde kapalı alanda sigara içilme sıklığı daha düşüktür (p=0,070; p=0,494) (Tablo 4). Katılımcıların %95,5 i kanunu desteklemekteyken, %72,7 si kanundan memnun olduğunu belirtmektedir. Halen sigara içmekte olan çalışanların %90,9 u, sigara içmeyenlerin %99 u sigara içme yasağını uygulandığı alanlardan en az birinde yasağı desteklemektedir. Sigara içip içmemesine göre sigara içme yasağına destek durumunda istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmıştır (p=0,011). Kanunun uygulandığı alanlar tek olarak incelendiğinde, sağlık kuruluşları ve toplu taşıma araçlarında %90 ının üzerinde görülen destek sıklığının (%94,6, 93,2), lokantalarda %70,5 e, barlarda ise %48,9 a gerilediği dikkati çekmiştir. Tablo 5. Araştırma Kapsamında Sigara İçen İşletme Çalışanları ve İşverenlerinin Tütün Kontrolü Kanunu Sonrası Sigara İçme Alışkanlıklarındaki Değişiklikler (Aşağı Eğlence Bölgesi - Ankara, 2010) Sayı Yüzde Kanun Sonrası Sigarayı Bırakma Düşüncesi Hayır 53 68,8 Evet 24 31,2 Kanun Sonrası Sigarayı Bırakma Girişimi Hayır 61 79,2 Evet 16 20,8 Kanun Sonrası Sigara İçme Durumunda Değişiklik Varlığı Değişmedi 56 72,7 Azaldı, kanun etkili oldu 15 19,5 Azaldı, kanun etkili olmadı 3 3,9 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 Arttı 3 3,9 Toplam 77 100,0 Araştırma kapsamında katılımcıların Tütün Kontrolü Kanunu sonrası sigara içme alışkanlıklarındaki değişiklikler incelendiğinde %31,2 sinin kanun sonrası sigarayı bırakmayı düşündüğü saptanmıştır. Katılımcıların %20,8 inin kanun sonrası sigarayı bırakma girişimi olmuştur. Sigara içen kişilerin %72,7 si kanun sonrası sigara içme durumunda değişiklik olmadığını belirtirken, %19,5 i kanunun etkisiyle sigarayı azalttığını ifade etmektedir (Tablo 5). Tartışma ve Sonuç Ülkemizde 19 Temmuz 2009 tarihinden bu bütün kapalı alanları kapsayacak şekilde yürürlükte olan 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun uyarınca yemek yenen işletmede sigara içilme durumu, sigara içilen alan, yasal uyarı yazıları, mekanda kül tablası gibi sigara içildiği izlenimi veren nesnelerin varlığının denetlenmesi ve değerlendirilmesi uygulamalara ilişkin önemli göstergelerdir (5). İşletmede sigara içilme durumu açısından katılımcı işletmeler incelendiğinde, işletmelerin yarısından çoğunda (%57,1) halen sigara içildiği ve dolayısıyla yasaya uyumla ilgili bazı aksaklıklar olduğu gözlenmiştir (Tablo 3). Bu uyum durumundaki yetersizliğin nedenlerinden birinin işveren ve çalışanların yasayı bilmedeki eksiklikleri olduğu düşünülebilir; ancak katılımcıların %91,5 inin mevcut yasayı bilmeleri ve %95,9 unun kapalı alanda sigara içme cezasının varlığından haberdar olmaları, sorunun bilgi eksikliğinden kaynaklanmadığını ortaya koymaktadır. Bu araştırma kapsamında, katılımcıların %95,5 inin Tütün Kontrolü Kanununu destekledikleri saptanmıştır. Sağlık Bakanlığı ve DSÖ işbirliğiyle 2008 Kasım-Aralık aylarında 81 ilde yapılan Yeni Tütün Kontrol Yasası ve İlişkili Uygulamalar Konusu nda 15 Yaş ve Üzeri Kişilerin Bilgi, Görüş ve Davranışları adlı çalışmaya göre kanunun birinci basamak uygulamasının yürürlüğe girmesinden önce kişilerin %85 i kanunu desteklemekteyken, bu destek sıklığı kanunun yürürlüğe girmesinden sonra %93,3 e yükselmiştir (7). Bu çalışmadaki sıklıkların olumlu anlamda yüksekliği kanunun daha uzun süredir uygulanışına bağlanabilir. Kanunun uygulanma süresinin artmasıyla ilerleyen dönemlerde bu olumlu gelişimlerin daha da artacağı öngörülebilir, nitekim Yeni Zelanda da yapılmış bir anket çalışmasında uzun süre bu kanun etkileniminde yaşayanların kanuna daha fazla destek verdiği saptanmıştır (8). İrlanda da yapılan bir ça- 16
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 Kumru ve diğerleri lışmada da uzun süre sigara yasağı etkileniminde yaşayanların, dumansız hava sahası uygulamasına daha fazla destek verdikleri görülmüştür (9). Tütün Kontrolü Kanununun toplumda kabulünün artması geçen zamanın doğru ve planlı kullanımı ile de ilgilidir. Bu noktada, kanunun toplumda savunuculuğunun yapılması, il tütün kontrol kurullarına bağlı denetim ekiplerinin çalışmaları sırasında ceza uygulamalarının yanı sıra yaklaşımlarının tütün kullanımından caydırıcı özellik kazanması gibi konular toplumsal kabulü artırabilir. Sağlık Bakanlığı ve DSÖ nün ortaklığında yapılan bir çalışmada kişilerin %97,3 ünün hastanelerde ve toplu taşıma araçlarında sigara içilmemesini desteklediği, bu yüzde restoranlarda %96,8, kahvehanelerde %82,1 olduğu ortaya konmuştur (7). Bu konuda yapılmış diğer çalışmalarda da benzer sonuçlar ortaya konmuş, sigara yasağının sağlık kuruluşlarında uygulanmasına daha olumlu bakılırken barlarda yasaya destek düzeyinin az olduğu görülmüştür (9, 10). Çin de sigara içmenin yasaklandığı çok az sayıda kamusal alan olmasına rağmen, kentlerde yaşayan sigara içen-içmeyen halkın %90 ı toplu taşıma araçlarında ve hastanelerde sigara yasağını desteklemektedir (2). İrlanda da yasa sonrası barlarda sigara içme sıklığının %98 den %5 e indiği görülmektedir (9). Bu gelişme, zaman içinde mekanlar hakkındaki algının da değişmesiyle kanuna uyumun arttığının göstergesi olarak yorumlanabilir. Kanunların etkin şekilde uygulanmasında, denetimlerin ve cezai yaptırımların önemli rolü vardır. Bu görevi yürütmek üzere kurulan il tütün kontrol kurulları aracılığıyla ilde sigara ve diğer tütün mamulleriyle yapılan ve yapılacak olan mücadele faaliyetleri yürütülmektedir. Oluşturulan denetim ekipleri belirli bir plan dahilinde ve sürekli olarak denetim yapmalıdır (5). Ancak katılımcı işletmelerin üçte birinden azına denetim yapılmış olup katılımcıların ifadelerine göre, cezai işlem uygulanan herhangi bir işletme bulunmamaktadır. Bu durum işverenlerin ve çalışanların yarısına yakın bir kısmının, kanunun etkin şekilde uygulanmadığını düşünmesinin temelini oluşturmaktadır (Tablo 3). Denetim ekiplerinin sayısının arttırılması denetimlerin devamlılığını sağlayarak yasağa uyumu arttırabilir. Bu araştırma kapsamında, işletmelerde çalışan, işveren ve müşterilerin kapalı alanda sigara içme talep ve davranışları değerlendirilmiştir. Sigara içen işveren ve çalışanların bulundukları işletmelerin kapalı alanlarında müşterilerinde daha sık sigara içtiği istatistiksel olarak anlamlı şekilde ortaya konmuştur (Tablo 4). Bu durum işletmelerde %100 dumansız hava sahasının sağlanması; büyük ölçüde işveren ve çalışanların yasaya uyumuyla ilintili olduğunu göstermektedir. Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülen Ulusal Tütün Kontrol Programı nın hedefleri arasında 2007 yılında halkın %100 ünün SDPE nin anlamını bilmesini sağlamak mevcuttur (3). Çalışmada katılımcıların %59,7 sinin (105 kişi) SDPE nin anlamını bildiği görülmektedir, bu değer hedeflenin oldukça altındadır (Tablo 4). Yeni Zelanda 2007 çalışmasında dört yıllık sigara yasağı sonrasında yapılan değerlendirmede SDPE konusunda yapılan bilgilendirmelerden sonra ev içinde dahi sigara içme sıklıklarının anlamlı bir şekilde azaldığı belirtilmiştir (11). Toplumun SDPE nin anlamını bilmesi sağlanabilirse mevcut yasaya uyumun artacağı ve sigara içme sıklıklarında azalma olacağı söylenebilir. Çalışma kapsamında SDPE yi bilenler bilmeyenlere göre istatistiksel açıdan anlamlı olmasa da daha düşük sıklıkta sigara içmektedir. Ayrıca SDPE yi bilen katılımcıların istatistiksel olarak anlamlı bir biçimde SDPE yi bilmeyen katılımcılara göre iş yerinde daha düşük sıklıkta sigara içtiği saptanmıştır (Tablo 4). SDPE yi bilmeyenlerin bilenlere göre daha fazla sigara içmesi, bireylerin sigara dumanından pasif etkilenimini önlemenin; sigara içenlerin bireysel insiyatiflerine bırakılamayacağını; bu konuda kanunlarla ciddi yaptırımlar getirilmesi gerekliliğini göstermektedir. Tütün Kontrolü Kanunu, dumansız hava sahasını sağlamayı amaçlayarak, sadece sigara içmeyenleri korumakla kalmamakta, aynı zamanda sigara içenlerin sigarayı bırakmasını kolaylaştırmaktadır. TAPDK verilerine göre kapalı alanlarda sigara içilmesini yasaklayan kanunun çıktığı tarihten Aralık 2008 e kadar Türkiye de ortalama iki bin ton daha az sigara içilmiştir (12). Temmuz 2009 ayında yürürlüğe giren kanunun ikinci basamağı ile Temmuz-Kasım 2009 aylarında, Türkiye de sigara tüketiminin son beş yılın en düşük değerinde olduğu görülmüştür. 2007 yılının aynı dönemine göre 233 milyon paket, 2008 yılının aynı dönemine göre 185 milyon paket daha az sigara içilmiştir (13). ABD de yasa sonrası kişi başına sigara tüketimi %5-20 azalmıştır (14). İspanya da tütün yasağı sonrası, restoran ve bar çalışanlarında yapılan bir çalışmada, çalışanların %5,1 inin sigarayı bıraktığı, bırakmayanların günlük ortalama sigara sayılarını azalttığı gösterilmiştir (15). İtalya da kanun sonrası sigara satışı %6,1 gerilerken, sigara bırakmak için destek ve replasman terapisine başvuranlar 6 ayda %10,8 artmıştır (16). Sağlık Bakanlığının 2008 yılında yürüttüğü Sigara İçme Alışkanlıklarını Ölçmeye Yönelik Anket Çalışması nda kanunun ilk basamak uygulamasından sonra sigara içenlerin %21 inin sigarayı azalttığı, %5 inin ise sigarayı bıraktığı belirlenmiş- 17
Kumru ve diğerleri tir (17). Bu araştırma kapsamında katılımcıların Tütün Kontrolü Kanunu sonrası sigara içme alışkanlıklarındaki değişiklikler incelendiğindeyse, üçte birinin kanun sonrası sigarayı bırakmayı düşündüğü, bunların da yarısından fazlasının sigarayı bırakma girişimi olduğu saptanmıştır. Kanun teşvikiyle gelişen bırakma girişimleri, kişilerin doğru ve ulaşılabilir destek birimlerine yönlendirilmesiyle başarıyla tamamlanabilir. İrlanda da yapılan bir çalışmada sigara içenlerin %46 sının tütün kontrol kanunu sonrası sigarayı bırakmaya daha sıcak baktıkları, %60 ının sigara içmeyi azalttıkları gösterilmiştir (14). Bu çalışmada da benzer şekilde, sigara içen katılımcıların beşte birinin kanunun etkisiyle sigarayı azalttığı saptanmıştır (Tablo 5). Tütün Kontrolü Kanununun amacı, önemli ve önlenebilir bir halk sağlığı sorunu olan sigara içme ve sigara dumanından pasif etkilenimi ve yol açtığı sağlık sorunlarını engelleyerek toplum sağlığını daha ileriye götürmektir. Her ne kadar kanunu destekleyip kanundan memnun olduğunu belirten katılımcıların sıklığı yüksek olsa da bu değer kanuna etkin bir şekilde uyumla sonuçlanamamıştır. Bu tür toplumsal düzeyde davranış değişikliği gerektiren kanunların etkin şekilde uygulanabilmesi birbiriyle iç içe geçmiş pek çok değişkene bağlıdır (öğrenim durumu, farkındalık artışı, kanun sonrası geçen süre, denetim, cezai yaptırım gibi) (9). Bu değişkenler olumlu şekilde geliştirilerek kanunun uygulanması kararlılıkla sürdürülmelidir; ancak bu yolla hedeflenen %100 dumansız hava sahasına ulaşılarak daha sağlıklı nesiller kazanılacaktır. Sonuç olarak, kanuna destek ve kanundan memnuniyet çalışan ve işverenler arasında yüksek olmasına rağmen, beklenenin aksine işletmelerde kanuna uyum düşüktür. Bu durum denetim ve cezai yaptırımlardaki aksaklıklardan kaynaklanıyor olabilir. Tütün epidemisi ile mücadelede atılmış doğru bir adım olan Tütün Kontrolü Kanunu, kararlılıkla uygulanmalı, gerekli denetimler, izleme ve değerlendirme çalışmaları en nitelikli şekilde sürdürülmelidir. } KAYNAKLAR 1. U.S.Environmental Protection Agency (U.S.EPA). Respiratory Health Effects of Passive Smoking: Lung Cancer and Other Disorders. EPA/600/6-90/006F. Washington, DC, EPA Office of Research and Development. 1992. p. 2-1 2. WHO Report on Global Tobacco Epidemic, 2009: Implementing Smoke-free Environments. http://www.who. int/tobacco/mpower/2009/en/index.html Erişim Tarihi: 22.03.2010 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 3. Ulusal Tütün Kontrol Programı 2008-2012 Eylem Planı. Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi. http://www.ssuk.org.tr/ belgeler/cd/sunular/ulus_2008_eylem.ppt, Erişim Tarihi: 22.03.2010 4. Dünya Sağlık Örgütü Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun. Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurulu. http// www.tapdk.gov.tr, Erişim Tarihi: 22.03.2010 5. 4207 Sayılı Tütün ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun Hükümleri ile İlgili Uygulama Rehberi: http://www.tapdk.gov.tr/, Erişim Tarihi: 26.04.2010 6. Bilir N, Çakır B, Dağlı E, Ergüder T, Önder Z. Tobacco Control in Turkey, 2009. http://www.euro.who.int/ document/e93038.pdf, Erişim Tarihi: 24.03.2010 7. Yeni Tütün Kontrol Yasası ile İlişkili Uygulamalar Konusunda 15 Yaş ve Üzeri Kişilerin Bilgi, Görüş ve Davranışları. TC Sağlık Bakanlığı, Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurulu, Dünya Sağlık Örgütü http://www. havanikoru.org.tr/docs_arastirmalar/kanun_hakkinda_ Vatandaslarimizin_Bilgi_ve_Farkindalik_Duzeyi_ Arastirmasi.pdf, Erişim Tarihi: 22.04.2010 8. Thomson G, Wilson N. One year of smokefree bars and restaurants in New Zealand: impacts and responses. BMC Public Health 2006; 6(64):1-9 9. Fong GT, Hyland A, Borland R, Hammond D, Hastings G, McNeill A et al. Reductions in tobacco smoke pollution and increases in support for smoke-free public places following the implementation of comprehensive smokefree workplace legislation in the Republic of Ireland: findings from the International Tobacco Control (ITC) Ireland/UK Survey. Tob Control. 2006;15 (Suppl. 3):51 58. 10. Hyland A, Higbee C, Borland R, Travers M, Hastings G, Fong GT, and Cummings KM. Attitudes and beliefs about secondhand smoke and smoke-free policies in four countries: findings from the International Tobacco Control Four Country Survey. Nicotine Tob Res. 2009; 11(6): 642-9. Epub 2009 May 19. 11. Borland R, Yong HH, Siahpush M, Hyland A, Campbell S, Hastings G et al. Support for and reported compliance with smoke-free restaurants and bars by smokers in four countries: findings from the International Tobacco Control (ITC) Four Country Survey. Tob Control. 2006; 15 (Suppl) 3: 34-41. 12. Dağlı E. Sigarasız Ortam Hepimizin Hakkı. Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi. http://www.ssuk.org.tr/pdf/sigarasiz_ ortam_hepimizin_hakki_19_12_2008.pdf, Erişim Tarihi: 22.04.2010 13. Tütün ve Tütün Mamulleri İstatistikleri. Yıllar İtibarıyla Sigara Satış ve Üretim MiktarlarıTütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurulu. http://www.tapdk.gov.tr/. Erişim Tarihi: 30.04.2010 14. Levy D, Friend K. Clean air laws: A framework for 18
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 28, Sayı 2, Mayıs-Ağustos 2009 evaluating and ımproving clean air laws. J Public Health Manag Pract. 2001; 7(5): 87 97. 15. Martínez-Sánchez JM, Fernández E, Fu M, Perez-Rios M, Lopez MJ, Ariza C, et al. Impact of the Spanish Smoking Law in Smoker Hospitality Workers. Nicotine Tob Res. 2009; 11(9): 99-106. 16. Gorini G,Chellini E, Galeone D. What happened in Italy? A brief summary of studies conducted in ıtaly to evaluate the ımpact of the smoking ban. Ann Oncol. 2007 Oct;18(10):1620-2. Kumru ve diğerleri 17. Sigara İçme Alışkanlığını Ölçmeye Yönelik Anket. TC Sağlık Bakanlığı, Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurulu, Dünya Sağlık Örgütü. http://www.havanikoru. org.tr/docs_arastirmalar/sigara_icme_aliskanligini_ Olcmeye_Yonelik_Anket.pdf, Erişim Tarihi: 22.04.2010 19