ÇOCUK VE GENÇLERDE DUYGUDURUM BOZUKLUKLARI Doç. Dr. Şaziye Senem BAŞGÜL Psikoloji Lisans www.gunescocuk.com
Tanım Kişinin genel duygu durumundaki bir bozulma, dış şartlara ve durumlara göre uygunsuz bir duygu durum hali
Major Depresif Bozukluk (MDB) Mortalite, morbidite ve komorbidite riskini büyük ölçüde arttıran ciddi bir rahatsızlıktır. Çocuk ve ergenlerde görülen MDB çocukların ve ailelerinin yaşantılarını, sosyal, akademik ve ailesel işlevlerini olumsuz etkileyen, ciddi bir psikiyatrik bozukluktur.
Spitz, anneden ani olarak ayrılan 6-8 aylık bebeklerde ağlama ve inlemelerin ardından içe kapanma ve çevreye kayıtsızlık şeklinde ortaya çıkan tabloyu anaklitik depresyon olarak tanımlamıştır.
Epidemiyoloji Yaygınlığı prepubertal çocuklarda %1-2, ergenlerde ise %3-4 Ergenlik ve erişkinlik döneminde kızlarda erkeklerden iki kat daha sık görüldüğü bildirilen MDB, okul öncesi dönemde kız ve erkeklerde benzer oranda görülmektedir.
Etyoloji Depresif bozukluklar diğer psikiyatrik bozukluklara benzer olarak genetik, ailesel ve çevresel etkenler arasında karşılıklı etkileşim sonucu ortaya çıkmaktadır. Ailesinde depresyon görülen çocukların depresyon geçirme riski daha yüksektir. Etiolojide çevresel, genetik, biyolojik etkenler birlikte rol oynamaktadır.
13-18 yaş grubu: Yakınmalar erişkinlerinkine benzer, ama dürtüsellik, irritabilite ile davranış değişiklikleri daha çoktur. Okul performansında düşme görülebilir. Bu yaş grubunda daha küçük yaş gruplarına göre daha çok uyku ve iştah değişiklikleri, erişkine benzer intihar düşünce ve girişimleri bulunmaktadır.
9-12 yaş grubu: Yakınmalar erişkin yaş grubuna benzese de sıkıntı, düşük özgüven, suçluluk, ümitsizlik, evden kaçma isteği ile ölüm korkusu yakınmalarına daha sık rastlanır.
6-8 yaş grubu: Daha büyük yaş gruplarından farklı olarak hissettiklerini dile getirmede zorluk yaşarlar. Karın ağrısı, baş ağrısı gibi bedensel yakınmalar büyük yaş gruplarına göre daha çoktur. Nedensiz bağırmalar, açıklanamayan irritabilite, başkalarınca gözlemlenen anhedoni temel yakınmalar arasında olabilir.
3-5 yaş grubu: Bu gruptaki yakınmalar 6-8 yaş grubuna benzer. Ancak yakınmaların DSMIVtanı ölçütlerinde belirtilen 2 hafta boyunca sürekli var olması bu yaş grubunda olmayabilir. Ayrıca yakınmalar arasında oyuna ilgide belirgin azalma, özellikle oyunda kendini belli eden yıkıcılık bulunabilir.
Değerlendirme: Tam bir tıbbi ve psikiyatrik değerlendirme çok önemlidir. Çocuk gelişimsel açıdan ele alınmalı ve çocukla yapılan klinik görüşmenin yanı sıra onunla ilgili farklı kaynaklardan (anne-baba, çocuğun öğretmeni ve diğer aile bireyleri gibi) bilgi alınmalıdır. Öz bildirim ölçeklerinden faydalanılmalıdır.
Ölçekler: Çocuklar İçin Depresyon Ölçeği: Belma Öy 1992 yılında Türk çocuklarına uyarlanmıştır. Çocuklarda Öz kavramı Ölçeği- Piers-Harris Ölçeği: Çataklı ve arkadaşları tarafından 1986 yılında Türk çocuklarına uyarlanmıştır.
Ayırıcı Tanı Organik hastalıklar Psikiyatrik Hastalıklar
Prognoz: Çocuk ve ergen depresyonu iyileşebilen, ama bazen de uzun süren, tekrarlayan, daha ciddi hastalıklara dönüşebilen, intiharla sonuçlanabilen bir hastalıktır.
Distimik Bozukluk Çocukluk ya da ergenlik döneminde başlayarak kronik bir seyir izleyen distimi, depresyonda görülen şikayetlerin daha hafif şiddette olduğu, ancak daha uzun süre devam ettiği bir bozukluktur.
Klinik: Distimik çocukların okul başarıları genelde düşüktür. Bu çocuklar irrite, ters ve huysuz olabilirler. Ya da isteksiz, dalgın ve sessizdirler. Benlik saygıları ve toplumsal becerileri düşüktür. Üzerine düşen görevleri yaparlar ama özel bir ilgi alanı, zevk aldıkları uğraşıları pek olmaz ve genellikle karamsardırlar.
BİPOLAR BOZUKLUKLAR Bipolar bozukluk (BPB) genellikle ergenlik veya erken erişkinlikte başlayan, belirgin mortalite ve morbidite ile ilişkili olan, yüksek herediter geçiş gösteren, kronik psikiyatrik bir bozukluktur. Bununla birlikte erken çocukluk döneminde de görülebileceğine dair olgu bildirimleri vardır.
Epidemiyoloji: Ergenlik öncesi bipolar bozukluğun prevelansı hakkında bilgilerimiz yetersizdir. Yetişkin bipolar hastalarla yapılan retrospektif çalışmalara göre; hastaların % 60 ından fazlasında bipolar belirtiler 20 yaşından önce, % 10-20 sinde 10 yaşından önce başlamaktadır.
Klinik Gidiş: Ergenlik öncesi grupta BPB nin klinik görünümü çok tartışmalıyken, orta veya geç ergen başlangıçlı bipolar bozukluğun klinik özellikleri yetişkinlere benzer kabul edilir. Çocukluk ve erken ergenlik döneminde çok farklı klinik tablolarla ortaya çıkması ve diğer ruhsal bozukluklarla sık komorbidite göstermesi, çocukluk döneminde BPB tanı, takip ve tedavisini zorlaştırmaktadır.
Manik epizodun ana belirtileri Duygudurum alanında Yükselmiş duygudurum; öfori ve irritabilite Hasta patolojik bir şekilde gerçek durumla ve hastalık öncesi özellikleri ile uyumsuz kendini çok iyi hissetme, neşe, keyif, mutluluk, coşku yaşamaktadır. Ya da bir taşkınlık, hırçınlık, öfke ve saldırganlık sergilemektedir. Duygudurum sıklıkla öfori ve irritabilite arasında dalgalanır, bunlara kısa süreli hüzün ve ağlamalar eklenebilir.
Bilişsel alanda benlik değer yükselişi; grandiyösite, megalomani, ve psişik eksitasyon. Benlik değer duygusu ve kendine güven abartılı bir şekilde yükselmiştir. Yeni ilgi ve istekler ortaya çıkabilir. Spontan dikkati ve belleği güçlenmiştir. Buna karşın distraktibilite ortaya çıkar ve istemli dikkat azalmaktadır. Düşünce çağrışımı hızlanmıştır. Manik epizot psikotik boyutta ise sanrı ve varsanılar eklenir.
Motor alanda görülen ana belirtiler; konuşma ve hareketin hızlanmasıdır. Konuşma artmış, hızlanmış, basınçlı, sözü kesilmez şekildedir. Çağrışımlarının çok hızlanmış olması nedeniyle konudan konuya atlayan bir konuşma biçimi hakimdir. Hareketler çok artmış, hızlanmıştır. Riskli davranışlar sergilenir.
Somatik alanda; uyku gereksiniminin azaldığı, libido artışının olduğu görülür. Hastanın uykusu çok azalmış yada hiç uyumuyor ama uykusuzluktan yakınmıyordur. Cinsel istek ve performansı çok artmış durumdadır.
Hipomanik epizodun kriterleri manik epizodun kriterlerine çok benzer. Hipomanide fark; işlevsellikte önemli bir bozulmaya yol açmaması, yatışı gerektirmemesi, psikotik özelliklerinin olmamasıdır. Semptomların ciddiyeti ve psikososyal fonksiyonlarda azalma daha azdır. Bu nedenle manik epizot tanısı kolay konabilmesine rağmen hipomak epizodu tanımak daha zordur.
Çocuk ve ergenlerdeki görülen en sık manik belirtiler 1. armış enerji, 2. distraktibilite, 3. basınçlı konuşma, 4. irritabilite, 5. grandiyozite, 6. yarışan düşünceler, 7. uyku gereksiniminin azalması, 8. öfori/ yükselmiş duygudurum, 9. yargı bozukluğu, 10. fikir uçuşması, 11.aşırı cinsellik
Sonuç olarak, Çocuklukta başlayan BPB belirtileri üzerine birçok tartışma olsa da pediatrik bipolar bozukluğa özgü belirtileri şöylece toparlayabiliriz; 1) Uzun epizod şeklinde kronisite 2) Çoğunda karma epizod 3) Belirgin irritabilite 4) Sıklıkla DEHB (%75-%98) ve anksiyete bozuklukları (%5-%50) komorbidite