Hastalıklarda Risk Faktörleri ve Tarama Tanı ve Tedavi Etkinliği İstatistikleri A.Ayça ÖZDEMİR
İçerik Hastalıklarda Risk Faktörleri Geriye Dönük Case Control Odds Ratio İleriye Dönük Kohort Çalışmalarda Relative Risk Tedavi etkinlik testleri Odds Ratio Relative Risk Absolute Risk Reduction Number Needed to Treat Relative Risk Reduction Tarama ve tanı testi etkinlik istatistikleri Duyarlılık (Sensitivity) Seçicilik (Specificity) Olabilirlik Oranları (Likelihood ratios) Kestirim Değerleri (Predictive Values) Doğruluk (Accuracy) Diagnostik odds ratio
http://www.e-picos.com/poll.php MINI TEST
Odds Oranı Etki büyüklüğünün bir ölçüsüdür Bağımsız iki gruptaki olayların oluş olasılıklarının oranıdır Tedavi etkinliğinde ve hastalıklarda risk faktörlerinde (case-control study) kullanılır
Geriye Dönük Case Control Odds Ratio Riske maruz kalma Hasta Sağlıklı Toplam Var (a) (b) a+b Yok (c) (d) c+d OR Toplam a+c b+d N a a c c a c b b d d b d a c b d a c x d b Hastalığa sahip olanlar sağlıklı bireylere göre OR kadar daha fazla riske maruz kalmışlardır
Riske maruz kalma Prostat + Prostat - Toplam Sigara + 65 20 85 Sigara - 35 80 115 Toplam 100 100 200
Tedavi Etkinliği Odds Ratio Hastalık Tedavi İyileşti İyileşmedi Toplam İlaç aldı (a) (b) a+b İlaç almadı (c) (d) c+d OR Toplam a+c b+d N a a c c a c b b d d b d a c b d a c x d b İyileşenler iyileşmeyenlere göre OR kat daha fazla tedaviden fayda almışlardır
Relative Risk Bir risk etkenine sahip olanların, olmayanlara göre hastalık geliştirme (veya bir olayın meydana gelmesi) oranıdır Tedavi etkinliğinde ve hastalıklarda risk faktörü etkinliğinde (cohort study) kullanılır
İleriye Dönük Kohort Relative Risk İzlem süresi sonunda Risk Hastalık + Hastalık - Toplam Var (a) (b) a+b Yok (c) (d) c+d Toplam a+c b+d N RR a c ( a b) ( c d) Riske maruz kalanlar kalmayanlara göre RR kat daha fazla hastalığa yakalanma riskine sahiptir
Riske maruz kalma Prostat + Prostat - Toplam Sigara + 65 20 85 Sigara - 35 80 115 Toplam 100 100 200
Tedavi Etkinliği Relative Risk Hastalık Tedavi İyileşti İyileşmedi Toplam İlaç aldı (a) (b) a+b İlaç almadı (c) (d) c+d Toplam a+c b+d N RR a c ( a b) ( c d) İlaç alanlar almayanlara göre RR kat daha fazla iyileşmiştir
Absolute Risk Reduction (ARR) Mutlak risk azalması risk farkı veya fazla risk kontrol aktivitesi veya tedavi ile ilgili olarak belirli bir aktivite ya da tedavi riskine değişimdir. Kontrol grubundaki olay hızı ile tedavi grubundaki olay hızı arasındaki farktır. ARR=CER (Control event rate)-eer (Experimental event rate) Control CER Experimental EER ARR + 30 60 0,30-70 40 0,60 0,30
Relative Risk Reduction(RRR) Uygulamalar arasındaki farkın göreli olarak farkıdır ARR nin olayın oluş oranına bölümünden oluşur Bir yarar ve ya bir zararı ölçmek için kullanılabilir RRR=ARR/CER RRR= CER-EER /CER Control CER Experimental EER RRR + 30 60 0,30-70 40 0,60 0,30/0,30=1
Number Needed to Treat (NNT) Ek bir olumlu sonuç elde etmek için tedavi edilecek, ya da ek bir olumsuz sonucu önlemek için tedavi altına alınmış olması gereken hastaların sayısının bir tahminini sağlar Mutlak risk oranının (ARR) tersidir NNT=1/ARR Control CER Experimental EER ARR NNT + 30 60 0,30-70 40 0,60 0,30 1/0,30=3,33
Benefit Treatment A Treatment B OR RR CER EER ARR CER-EER RRR CER- EER /CER NNT NNT=1/ARR + 40 20-60 80 + 80 40-20 60 + 4 2-96 98 + 15 5-85 95 2,76 2 0,20 0,40 0,20 100 5 6 2 0,40 0,80 0,4 100 2,5 2,04 2 0,02 0,04 0,02 100 50 3,35 3 0,05 0,15 0,10 200 10
Harm Treatment A Treatment B OR RR CER EER ARR CER-EER RRR CER- EER /CER NNH NNH=1/ARR + 20 40-80 60 + 40 80-60 20 + 2 4-98 96 + 5 15-95 85 0,375 0,5 0,40 0,20 0,20 50 5 0,17 0,5 0,80 0,40 0,4 50 2,5 0,49 0,5 0,04 0,02 0,02 50 50 0,3 0,33 0,15 0,05 0,10 66,67 10
E-PICOS-4 P :Purpose, Population, Patient, Participants, P Value, Power, Protokol Purpose: kalsiyum suplement uygulaması prostat ca riskini artırır mı? Populasyon : Erkek, ortalama 61 yaş Patient : Prostat kanseri Participants: Gleason score ortalama 6.2 (orta düzey) Protokol: Açıklanmamış Power : Başlangıçta veya çalışma sonunda power hesaplanmamış P değeri: %5 alınmış I : Intervention, Interpretation Ca suplement : günlük 1200 mg Ca, 4 yıl (6 aylık kontrol), 12 yıl boyunca 345 kişi, Placebo 327 kişi C: Controls, Covariate Control:Placebo, Covariate: yaş ve kalsiyum diyet kalorisi O: Outcome, Output 1,25-(OH) 2 vitamin D and 25-(OH) vitamin D levels, PSA düzeyleri, Ex, Yaşam süresi S: Study Design, Sample Size, Statistics, Software, Randomize Kontrollü Çalışmala ( RCT), 672 kişi, Double Blind, Multicenter, Statistics, Cox Regresyon, Life Table, Kaplan Meier
Tarama ve tanı testi etkinlik istatistikleri Tanı testleri, hasta ve sağlıklı bireylerin oluşturduğu popülasyondan rasgele alınan bireylerin hasta ya da sağlıklı olup olmadıklarının doğru olarak saptanması amacıyla kullanılan yöntemler dizisidir.
Tarama ve tanı testi etkinlik istatistikleri Duyarlılık (Sensitivity) Seçicilik (Specificity) Olabilirlik Oranları (Likelihood ratios) Kestirim Değerleri (Predictive Values) Doğruluk (Accuracy)
Sensitivity Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N a+b c+d Gerçekte hasta olanlar arasında testin pozitif sonuç verme oranıdır Sensitivity a a c
Specificity Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N a+b c+d Gerçekte hastalığa sahip olmayanlar arasında testin negatif sonuç verme oranıdır Specificit y b d d
Positive Predictive Values Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N a+b c+d Tanı testi sonucu pozitif olan bir kişinin hasta olması olasılığını gösterir PV ( ) a a b
Negative Predictive Values Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N Tanı testi sonucu negatif olan bir kişinin hasta olmaması olasılığını gösterir a+b c+d
Accuracy Doğruluk, tanı testinin değerlendirilmesi sonucunda elde edilen tüm doğru kararların toplam verilen karar sayısına oranıdır. Doğruluk değerinin yüksek olması testin tanı için klinik olarak kullanılabilir olduğunu gösterir. Ancak bu değerin yüksek olması durumunda duyarlılık ve seçiciliğin birlikte yüksek olma alternatifinin yanında birinin diğerine göre daha yüksek olma durumu da söz konusudur. İyi bir tanı testinin yüksek duyarlılık, seçicilik, doğruluk, yüksek pozitif ve negatif kestirim değerlerinin olması istenir.
Accuracy Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N a+b c+d a d D a b c d
+ Likelihood Ratio Bir tanı testinin, her 1 yanlış pozitif sonuca karşılık kaç tane doğru pozitif sonuç verdiğini gösterir. Pozitif Olabilirlik oranının 1 den büyük olması istenir. Bu değer ne derece yüksek olursa pozitif test sonucu ile gerçek hasta, gerçek sağlıklıdan o derecede iyi ayrılır. Pozitif olabilirlik oranı = 8 Her 9 pozitif sonucun 1 i yanlış, 8 i doğrudur. Pozitif olabilirlik oranı 10 ve daha büyük ise iyi bir tanı testi olduğunu gösterir.
Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N a+b c+d LR+ = (DUYARLILIK) / (1-ÖZGÜLLÜK) = a (b+d) / b (a+c)
- Likelihood Ratio Bir tanı testinin, her yanlış negatif sonuca karşılık kaç tane doğru negatif sonuç verdiğini gösterir. Negatif Olabilirlik oranının 1 den küçük olması istenir. Bu değer ne denli küçük olursa negatif bir test sonucu ile gerçek sağlamlar o kadar iyi ayırt edilebilir. Negatif olabilirlik oranı=0.2 Bu test, her 2 yanlış negatif sonuca karşılık 10 doğru negatif sonuç verir. (1 yanlışa karşılık 5 doğru)
Gold Standart Test Sonucu Hasta Sağlıklı Toplam Pozitif Negatif (a) Gerçek Pozitif (TP) (c) Yanlış Negatif (FN) (b) Yanlış Pozitif (FP) (d) Gerçek Negatif (TN) Toplam a+c b+d N a+b c+d LR- = (1-DUYARLILIK) / (ÖZGÜLLÜK) = c(b+d) / d (a+c)
E-PICOS-5 P :Purpose, Population, Patient, Participants, P Value, Power, Protokol Purpose: PSA total, PSA percentage free, PSA velocity, PSA density bu dört yöntemin karşılatırmalı tanı testi performans analizi Populasyon : Erkek (Şili) yaş, 65.1 ± 8.9 Patient : Prostat CA Participants: median total PSA of 5.70 ng/ml men Protokol: Açıklanmamış Power : Başlangıçta veya çalışma sonunda power hesaplanmamış P değeri: %5 alınmış I : Intervention, Prostate Biopsy (tanı amaçlı) sonuçlar Prostate CA + 113 kişi, Prostate CA 190 kişi C: Controls, Covariate Cancer, no cancer according to the prostate cancer O: Outcome, Output PPV, Se,Sp, NPV, LR+, LR- S: Study Design, Sample Size, Statistics, Software, 303 kişi, ileriyi dönük gözlemler diagnostik çalışma, Stata kullanılmış
Gold standart Patient Healthy SE SP PV+ PV- LR+ LR- + 100 400-0 0 + 98 200-2 200 + 98 2-2 398 + 100 0-0 400 1 0 0,2-1 - 0,98 0,5 0,33 0,99 1,96 0,04 0,98 0,99 0,98 0,99 196 0,02 1 1 1 1-0
ROC Eğrisi (Receive Operating Charesteristic Curve) Tanı koymak amacıyla kullanılan sürekli bir değişkenin değişim genişliği içine aldığı tüm değerlerin sırasıyla kesim noktası (cut-off) kabul edilmesiyle hesaplanacak duyarlılık (sensitivity) değerlerinin Y eksenine, (1- specificity) değerlerinin X eksenine gelecek şekilde işaretlenen noktaların oluşturduğu eğriye ROC eğrisi adı verilir.
Hastalığı taşıyan ve taşımayan iki grup karşılaştırılırken net bir ayrım yapmak oldukça güçtür. İki grup arasında ayrım yapmak için her olası kesim noktası değerlendirilir. İyi bir tanı testinin yüksek sensitivite, spesifite, doğruluk ve yüksek pozitif ve negatif tahmin değerine sahip olması beklenir.
Bir tanı testinin verdiği sonuçları güvenilir bir biçimde yorumlayabilmek için öncelikle tanı testinin gerçek etkinlik düzeyinin denetlenmesi gerekmektedir. ROC eğrisi de bu amaçla kullanılan en yaygın yöntemlerden biridir
ROC Eğrisi (Receive Operating Charesteristic Curve)
ROC eğrisi altında kalan alanın üzerinde çalışılan tanı testinin hiç ayırma yeteneği olmadığı durumda beklenen değeri 0.5'dir. Eğri altında kalan alana ait güven aralığının 0.5 değerini içermemesi tanı testinin ayırma yeteneğinin istatistik olarak önemli olduğunu gösterir. 0.90-1 = Mükemmel 0.80-0.90 = İyi 0.70-0.80 = Orta 0.60-0.70 = Zayıf 0.50-0.60 = Başarısız
http://www.e-picos.com/poll.php MINI TEST http://www.e-picos.com/fb.php FEEDBACK