ikinci Otur um 1 art,pm al ar t irixci orrirum TARTT9MALART 23 kasrm 1999 Oturum Baqkam - Emin KORAMAZ BA$KAIII - Tiitkiye IlEnerji Sempozyumu'nun ikinci oturumunu aglyorum. Ben Emin Koramaz, Makine Miihendisleri Odasr Genel Baqkan Vekilifim. Oturumumuzun konusu "Enerji Kaynaklan ve ithalat Ba!rmhh[r." Oturumda bildiri sunacakonugmacrlan okudu$um srrayla masaya davet ediyorum. Gtiven Unal, Turan Unver, Dr. ilken $engtiler, Dr. Ati Kogak, Depir inan, O[uz Tiirkyrlmaz. Oturumumuzun birinci konugmacnt Prof. Dr. Giiven Unal'm bildiri konusu "Tiirkiye'nin enerji agr[rmn kapatrlmasrnda kiimiirtin yeri." Ben ktsaca" siiz vermeden 6nce, saym hocamzm dzgegmigini okuyorum. 1963 itu Maden Fakiiltesi meannu. 1963'de it0'de asistan olarak gahgmrq, 1970'de doktor miihendis, 1975 yrhnda dogent, l98l yhnda profesdr olmug. l5 kitap ve ikiyiiziin iistiinde yaymr var. Ulusdl ve uluslararasr birgok kurulugun iiyesi. Rusya Qewe Bilimleri Akademisi iiyesi. istanbul Teknik Universitesi Maden Faktiltesi Cevher ve Kiimiir Hazrrlama Ana Bilim Dah Olretim Uyesi. Yurt Madencili[ini Geligtirme VaKr Bagkam. Hocam, buyurun siiz sizin. Prof. Dr. CilVfX OX.lf, fltti tuaaen MiihendisliliBiiltmii)- "Tiirkiye'nin Enerji Agrlrnm Kapanmasrnda Kiimiirtin Onemi" konusundaki bildirisini sundu. BA$KAN - Ben hemen ikinci konugmactya siiz veriyorum. ikinci konugmactmtz Sayrn Turan Unver, konusu "Tiirkiye'nin Enerji Planlamasrnda Linyit Ikynaklannm Yeri." Yine gok hrzh bir gekilde iizgegmigini okuyorum. I 983 ODTU Maden Mtihendisli$i Bdltimii'nden mezun. 1983 yhnda yiiksek lisans okudu. I 984- I 990 TKI Orta Anadolu Linyit iglennesi'nde gahgtr. I 990 yrhndan itibaren TKi Genel Miidiirltiliinde Bag Miihendis olarak gahgmakta. 195
IM M 0 B Elektrik Mihen disleri 0 dast Buyurunefendim. TITRAN UIYVER (Maden Yiiksek Miihendisi Maden Miihendisleri Odasr) - "Tiirkiye'nin Enerji PlanlamasmdaLinyit Kaynaklannrn Yeri" konulu bildirisini sundu. BA$KAN - Tegekkiir ediyoruz. Bu iki konugmacrmrz bir enerji kayna$ olarak ktimi.ir iizerine gtiriiglerini bildirdiler. Ulkemizin enerji politikalannda ya da politikasrzh[mda dz kayna$rmrz olan kiimiire yeterli delerin verilmedifi, ithal enerji kaynaklanna yiinelindi[i, gerekli teknolojik yatrnmlann yaprlmadrlr, tilkemizde varolan potansiyelin bile yeterli derecede de[erlendirilmedi[i iizerinde mutabrkahndr. Sayrn Turan Unver gu anki gahgmalar konusunda bizlere bilgiler verdi. Ugiincti konugmacrmrz Sayrn Dr. ilker $engtiler. Bildiri konusu "Termik Santrallann Kirletici Emisyonlanmn Azalfilmasrnda Etkin bir Yakrt: Bittimlti Mam" Ben krsaca rizgegmiqini okuyorum yine. 1977 yljnda MTA Genel Miidiirlii[ii'nde gahgmaya bagladr. Petrol ve bitiimlii gist endiistrisinde sahajeologu ve kuyu jeologu olarak gdrev yapan ara$trmaculn dohora gahgmasr "Seyitcimer bittimlii marnlanmn kullanm olanaklan" iizerindedir. 1989-1990 yrllarrnda Alman devlet bursuyla Almanya'da organik petroloji kimya konusunda ileri mesleki efitim programma kafilan $engriler, fugitaf hrafindan verilen Yayn Tegvik Odtilleri sahibidir. Yurtiginde ve yurtdrgrnda yayrnlanmrg gok sayrda makalesi vardr ve halen MTA Genel Miidiirliilti'nde gahgmaktadrr. Buyurun. Dr, ilker $ENGIILER (Jeotoji Yiilsek Miihendisi MTA Enerji Dairesi) - "Termik Santrallann Kirletici Emisyonlannm Azaltrlmasrnda Etkin Bir Yakrt : Bitiimlii Marn" konulu bildirisini sundu. BA$IGIII - Yeni konuqmacrmrz Dr. Ali Kogak. Kendisi jeoloji ytiksek miihendisi. Bildiri konusu "Ttirkiye'de Uygulamada Olan Yenilenebilir Enerji Kaynaklanndan Biri; Jeotermal Enerj i. " Krsaca dzgegmi gini okuyorum. 1973 yrhnda istanbul Universitesi Fen Faktiltesi Jeoloji Ytiksek Miihendisli[i B<iliimii'nii bitirdi. Bu tarihten itibaren MTA Genel Miidiirliifii Pehol ve Jeotermal Enerji Dairesi'nde gahgmaya bagladr. Jeotermal enerji konusunda Yeni Zelanda ve italya'da yaklasrk bir yh agkrn siire kurslara katrldr. I 997 yrhnda Hacettepe Universitesi'nde doktora yaptt. Halen MTA Genel Mtidtirliigii Enerji Dairesi'nde Jeotermal ve Hidrojeoloji Koordinatdrii olarak gahgmaktadrr. 196
Buyurun efendim. ikinoi 0lurum Tarltgmalan Dr, ALi KOQAK (Jeoloji Yiiksek Miihendisi MTA Genel Miidiirliilii Enerji Dairesi) - "Ttirkiye'de Uygulamada Olan Yenilenebilir Enerji Kaynaklanndan Biri; Jeotermal Enerji" konulu bildirisini sundu. BA$KAN - Beginci konugmacmz Sayn cihan Diindar. Bildiri konusu "Tiirkiye Kryrlannda Riizgar Enerjisi Potansiyellerinin Belirlenmesi." Bildiri Cihan Diindar ve Demir inan, iki kigi tarafindan haarlanmg. cihan Diindar Qewe Yiiksek Miihendisi, 1969 Ankara do[umlu. 93 yrhnda ODTU Qewe Mtihendislifi Biiliimti'nden mezun. I 997 yrhnda Hacettepe Universitesi'nde yiilsek lisans gahgmasmr tamamlamq, halen Hacettepe Universitesi'nde doktora gal4masmt siirdiirmekte. 93 yrhndan itibaren Meteoroloji Genel Miidiirlii!0'nde galrymakta. 98 yrhndan bu yana Qevre Miihendisleri Odasr Yiinetim Kurulu Uyesi. Buyurun. CIHAN DUNDAR (Qevre Yfiksek Miihendisi, Meteoroloii Genel Miidiirliilii) - "Tiirkiye Kryrlannda Riizgu Enerjisi Potansiyellerinin Belirlenmesi" konulu bildirisini sundu. BA$KAN - Son konugmactmlz Sayrn O[uz Tiirkyrlmaz. Bilditi konusu "Tiirkiye'nin Dofalgaz Temin ve Tiiketim Politikalarrmn Deferlendirilmesi." Ktsaca iizgegmigini okuyorum. l95l Ankara dolumlu. ODTU Endiistri Miihendislifi Btiliimii'nii 73'de bitirdi.?3-76 diineminde Etibank'ta, 76-?7'de TMMOB Makine Miihendisleri Odasr'nda ikinci Bagkan olarak profesyonel gahqtl. 77-80 ditneminde TMMOB Genel Sekreter Yardrmcrhfr yaptr. 82-88 dtineminde tizel sekttir kuruluglannda gahqtr. Halen kurucu orta[r oldu!'u ve tesisat miiteahhitlifi yapan bir girketin yiinetim kurulu baqkanr, TMMOB Makine Miihendisleri Odasr Dogalgaz Kentleqme ve Yerel Ydnetim Komisyonlanmn y<ineticisi. Aynr zamandadogalgazsanayici ve igadamlarr Derne[i tiyesi. Dolalgazla ilgili olarak TMMOB'nin, TMMOB'ye ba[h odalarrn, DOSiDER'in, Kojenerasyon Dernefi'nin gok sayrdatoplantrsrnda dolalgaz tiiketim, iletim ve dafrhm politikalan konulannda tebliller sundu. Buyurun efendim. OGUZ TURIffILMAZ (TMMOB Makine Miihendisleri Odasr Dolalgaz Komisyonu Bagkanr) - "Tiirkiye'nin Do[algaz Temin ve Tiiketim Politikalarrnrn Delerlendirilmesi" konulu bildirisini sundu. 197
IMMOF Elakbrik Mlhendieleri )Aaet BA$KAN - Sayrn konuklar, oturumumuzun ikinci btiltimtinii agryorum. Bu biiliimde sayn konugmacrlara sorulannra ydneltmenizi bekliyoruz. 2-3 dakikayr gegmemek koguluyla katkrlarrmzr yapabilirsiniz ve bu arada sorulanm ya da katkrlarrm yaah olarak belirtmek isteyen delerli katrhmcrlardan mesajlanm bekliyoruz. Buyurun efendim. ABDt'LKADm, OZmnAf @regi Demir eetikfab. Enerji yiineticisi! Benim tig tane sorum olacakonugmacilara. Birinci sorum saym hocama. Bu termik santralluda ithal kdmiir kullamhyor mu, kullamlmryor mu? Onu iilrenmek istiyorum. Bir de ikincisi, bu termik santrallarda I kilovat elektrilin yatrnm maliyetiyle, kojenerasyon tesislerindeki I kilovavsaat elektrilin maliyeti hig mukayesedildi mi? Yani, onlann deferleri vax ml sizde? onu ti$enmek istiyorum. ikinci sorum Dr. ilker gengiiler'e. Bir grafik giisterdi kendisi, bu grafiheki santrallar, termik santrallarda kullamlan yakrtlar toplam fosil yakrtlar mr, sadece k<imiir mii? Oradaki dopalgaz,fuel-oil, kiimiir hepsi tamamr mr, yoksa tek kiimiir mii? Bir de Cihan Beye bir sorum olacak. Bu riizgar enerjisinin enterkonnekte sisteme ba$antr maliyeti nedir? Yani, belki rtizgar enerjisinin maliyetini bilemiyoruz ama, enterkonnekte sisteme maliyetleri nedir? HA$IM AYDINCAK @.lektrik Miihendisteri Odasr Ankara gube Bagkam) - Ben sorumu Turan Unver ve Giiven Unal'a sormak istiyorum. Gtiven hoca bildirisinde birtakrm giizel kargrlagtrmalar yaparak Amerika ve Tiirkiye agrsmdan ilging tablolu veriyor ve bunu gelecek yrllara uzayan projeksiyoniu igerisinde veriyor. Amerika'mn gelecefe ytinelik projeksiyonlarrnda bugtin ytizde 20'ler seviyesinde olan ntikleer enerji kullamm diizeyinin daha sonra yiizde 7.5'lara dtiqmesine ydnelik bir projeksiyonu var, bu ttir bilgileri bizimle paylaqtrlr igin tegekldir ederim. Giiven hocanm sunugunda, bildirisinde bizlere umut veren bir gey var. Ben bu umudu bir bakrma yerli kaynaklarrmr za dayah enerji projelerine ytinelmek agrsmdan dnemsiyorum. 1975'den bu yana tilkemizde do$ru diizgtin kdmiir rezervlerinin de[erlendirilmesine ydnelik aragtrrma gahgmalanmn yaprlmadr$na ve arama yaprlmayan ytizde 50 sahanm yeni teknolojiler rgrlrnda tekrar taranmasr gerekti[ine igaret ediyor. Bunun derinlik olarak da farkh saha taramalannm deweye sokulmasr anlamrnda bir potansiyel olarak, segenek olarak de[erlendirilmesi gerektifinileri stiriiyor. 198
ikinci Oturum Tarilgmalan Bunun yant sra Saym Turan Unver de bildirisinin sunugunda bir yerde bir ciimleyle, "bugiinkti verilerqr$nda" diye deferlendiriyor ama bugtinkii iiretim maliyetleri ve ktimiir iizellikleritibariyle gerektermikgerekse snmave sanayi sektiiriiyakrtr olarak delerlendirmelerinin ekonomisi bulunmamaktadr. "Bu rezervlerimiz daha derinde olup, damar kahnhklan az, rsr delerleri diigiik, genig yayrhm alanlan olmayan sahalarda bulunmaktadrr" gibi bir delerlendirmeyle bu konudaki umutlanmm da krracak gekilde, "Biz zaten varolan smrlanmua gelmigiz" biqiminde de bir de[erlendinneyle tespitte bulunuyor. Bu ikisi arasmda biz neredeyiz? Gergekten kendi kaynaklarrmrzrt da dayah bir yiinelim olmasr agrsmdan, gelecele dtiniik olaraktimiir kaynaklanmrzn de[erlendiriknesi agrsmdan $anslmn nedir? Bunun iki konugmact agtsmdan da de[erlendirilmesini istiyorum. BA$KAN-Buyurun. NiIIAT DURSUN @lektrik Ytiksek Miihendisi, TEDA$ Genel Miidiir Miiqaviri) - Bir defa Tiirkiye enedi politikasrm gok iyi takip etmek lazrm. Herkes kendi konusunda, kendi dahnda birtahm serzenigler yapryor. Mesela kurtulugu niikleer santalda buluyor; bugtin Tiirkiye'ye kurulacak olan santral, mevcut enerjisinin kurulu gticiiniin yiizde l0'u civannda. Bu sanfiallar ilk tesis, yani yetigtirme, gu anda bile higiik bir sanhal olsa eleman yetigtirirdik, bu manada bir geydir, bir lrurtanhq delildir. Yani, bu politikalar yanh$, yerli politikalarr dtigiinelim. Di[er taraftan mesela gu irdelendi; "Ene{i yetiyor". Hayr arkadaglar, biz 96'da krize girdik. Liitfen Ttirkiye Elektrik Kurumu, TEA$'rn, TEDA$'tn literatiirtinii inceleyelim. Bugun talepler yiizde 3'lere diigmiigtiir ama94 ekonomikrizi var, sanayi kizi var, deprem krizi var, ytizde 3'e diigtiik, yani bu gergekleri inkar ebneyelim. Yiizde 7'den agalr diiqmemigizdir, yiizde 7 gug, $u anda hesap ederseniz agalr yukan 2000 megawatt'a diiger. Mesela rtizgar enerjisi kurtangtrr, arkadagrm sundu, toplarn Tiirkiye gticti 800 megawatt, yambazr gergeklere dihlati gekelim. Benim biraz da arkadaglarrn baalanna karqr giiriiglerimdir. Mesela di[er bir pey, dofalgaz da dedik politika, bilmem ne, 9u bu. Bakm arkada$lar, bir termik sanhahn bandr, kiimiir havzasr veya bilmem nesi kag seneyi alrr? Etiitleri ne kadar alrr? Bunlan hesap edelim, teknik insanlanz. Bazr tinerileri verirken bunun getirisi gtitiiriisiine de bakmamrz lazrm. Bir dopalgaz santrah igin, iki senede bir sanhal atrhyor. Bugiinkiipolitikamrz, yani yetigmeyen mevcut enerjiye sanfral yetigtirme politikasrndan gaza yiiklenmigtir. Bugiin, mesela gaz potansiyelleri hesaplamyor, en basit 199
IM M 0 B Elektrik Mlhendieleri 0 dasr y<indenerjiyi kargrlama politikasrdrr. Bu gtiriigleri de bence biraz etiit etsin arkadaglanm. Ben saygt duyuyorum, tabii milli hadiselere katkrlarda de[erlendirme yaparken bunlarr dadikkate alacaprz. Ben guna giiveniyorum. Bakrn, gu anda kurulmak iizeredir. Biitiin sanayi odalarurul igtirakryla bir enerji konseyi kurulacak, bunlar burada deferlendirilecek. ingallah o toplantrlarda -iist diizey, bakanhk iizerinde bir diizey olacak- orada de[erlendirilirse bu gibi konularda odalar da yardrmcr olursa gok sevinirim. Bir de tiziildtiliim bir hadise var. Yizde 25 Tiirkiye ortalamasr kayrp-kagak. Arkadaglar, bugiin anargi b<ilgelerinde insanlanmz, enerji kesmeye giden ekip gefi Van'da vurulmugtur, yani bu iqler kolay defildir. Evet, ben denetgiyim AKTA$'ta, yiizde l8'dir kayrp-kagak ama bunun igerisinde tahsil edemeyen adamlar var, taluil edilemeyen insanlar var, bunlan deperlendirelim. Yani, yarg verirken bu de$erleri inceleyelim ve sunucular da daha degerli bilgilere haiz olsun. BA$KAN - Buyunm efendim. YUSUT'BAYRAK (TEA$ Genel Miidiirliigi) - Sayrn gengtler'in siiyledigi bir ciimleyi tam anlayamadrm ama tekrar edece[im. Enerji planlamalarrnda yerli kaynaklara ve kaynak geqitlendirilnesine yeterliinem verilmedili dolrultusunda bir ciimle sdyledi. Yalmz bu enerji kaynaklan, enerji planlamasr derken genel enerji mi yoksa elektrik enerjisi mi tam anlayamadrm. Eler elektrik enerjisi kastediliyorsa bu giiriige gok fazla katrlmryorum. Qiinkii, o galrymalarda kaynak gegitlendirmesi ve yerli kaynaklara tincelik verilmesi uygulanan esaslardan birisidir. Yalmz bu gahgmalar igerisinde planlama gahgmast agamasmda bir de bazr krsrtlamalar vardr. Bu krsrtlamalardan birisi de tesis teknolojileri diyebilece$imiz, yani bir yrlda ya da belli bir dtinemde kadar fazla santral yaprlabilir gibi bir teknolojikrsrtlama. Maalesef bu krsrt da griz rintinde bulundulu igin ithal yakrta dayah, yerli yakrta dayah iinite sayrlan bu gekilde dengelenmektedir. Bu tamamlayrcr bilgiden sonra krsaca bir gey sormak istiyorum. Yine elektrik enerjisi planlamalarrnda aday olarak giisterilen biitiin kaynaklar bir anlamda bir yangmaya sokulmaktadr. Bu yangmamn en dnemli kriterlerinden birisi fiyat olmaktadrr. Yaprlan gahemalar igerisinde Tiirkiye'de yerli kaynaklardan Etbistan linyitleri drgrnda di[er sahalardaki linyit fiyatlan maalesef do[algazla, hatta ithal ktimtirle gok fazlayarrsamamaktadrr. gdyle bir 9ey sormak istiyorum. Elbistan drgrndaki difer sahalardaki linyit fiyatlarr -tabii ki iyi bir teknoloji kullanrlarak- nasrl aqafr gekilebilir? Tabii bunun igerisinde gevresel etkisinin azaltrlmasr igin kurulacak tesisler de gtiz Ontinde bulundurutnah. Sorumu TKi Genel Miidtirltfii'nde 200
ikinci Oturum TartPmalart gahgmasr sebebiyle iizellikle Turan Unver'e soruyorum. Ne gibi bir dnerileri olabilir? Bu konuda biraz agtklama verirse sevinirim. BA$KAN-Buyurun. TANAy SITKI IXAR (Kocae[ tiniversitesi flretim Uyesi) - Dolalgazla ilgili bir sorum vardr. Dofalgazla ilgili ahm anlagmalannda "Ya satm al ya parasln tide" kuralt var. Ben enerji sektiiriinde planlama, gelece[i gelece[in bilgileriyle planlama gibi biiyle bir konularla u$ragryorum. 82 yrhnda benzer anlagmalar Amerika'da yaprldr, dolalgaz kullanan girketler yaptrlar ve milyarlarca dolar zarara u$adrlar. Dolalgaz anlagmalannt bu gekilde yapan arkadaglanmrz bunun farkrnda mr? Bunun getirebilecesi sorunlar nedir? Onu iifrenmek istiyorum. Bu anlagmalarda kiiresel geligmeler, iklim de[igikli[i, fosil yakrtlarrn kullanrmrndaki azalmagibi geyler dikkate ahntyor mu? Qiinkii, yaprlan bu anlaqmalar gelecekte ne kadar dofalgaz alaca[mrzr bafhyor. Almadt$rruzaman "Aman ceza yeriz" diye, diiniip ihtiyacnrzolmasa da kentleri dolalgazlarla ddgtiyoruz, yani iiyle bir etkisi oluyor. Bagtan belirliyoruz, 80 milyar metrehip anlagma yaplyoruz, artrk o ba[lanm4 oluyor. Yaprmu, kaynaklarrmrz buna yebnese de diiniip onu gergeklegtirmek igin, "Aman cezayiyece$iz" diye ufragtyoruz, biiyle bir boyutu var igin. Riizgar enerjisiyle ilgili arkadaqrm teblifini sundu. Bunu birkag defa birkag yerde tekrarladrm ama sanki yokrnug gibi varsayryor herkes. 1989 yrhnda Avnrpa riizgu haritast yaprlrrken Tiirkiye'nin 20 kenti igin aym metodolojiyle, Devlet Planlama Teqkilatr'ndan ahnan bir destekle Tiirkiye riizgar haritasr istatistikleri hesaplandr. Marmara Araqtrrma Merkezi'nde ben qahgrrken -arkadagrm zaten yaynnda ona referans vermiq kullanmrg bizim istatistikleri- bu btilgeler igin 1988 yrhnda Tiirkiye'nin riizgar haritasr istatistikleri yaprldr. Bunu yapmaya gahgrrken gok biiytik zorluklarla kargrlaqtrk, giinkii meteoroloji kendisi qok iyi tilgtiiftnii siiyltiyordu. Hakikaten gok iyi dlgiiyordu, giinkii etraftaki binalann ve alaglannyiikselen de$erlerini de dlgiiyordu. Onun igin 6 metre/saniye olan ruzgarhtzr Sinop'da 3 mehe/saniye grkryordu ve bununla yaprlan bir de[erlendirmede, 1984 yrhnda, Tiirkiye'de riizgar enerjisinden higbir qey tiretilemeyece[i siiyteniyordu hep. Biz de olur diye rsrar ediyorduk. Fazla uzatmak istemiyorum. $u anda gelinen noktada Tiirkiye Riizgar Enerjisi Birlipi'nin gahgmasr ve Elehrik igleri Etiit idaresi'ndeki arkadaglanmrzrn olaya ikna olup katkrda bulunmaya baglamalanyla Tiirkiye'de riizgar enerjisi kullantmrmn tinii biraz agrldr. Daha geligtirilmesi lazrm, o konuda gahgryoruz. ilk mtiracaat demin arkadagtmm stiyledili 700 megawatt oldu. Bir karar aldr Enerji Bakanhlr, 2 Kastm'da miiracaatlart 201
IM M 0 D Elektrik Mlhendisleri 0 daer aldr, bdylece 1400 megawatta grktr. Elimde dialar var, onlan kamtlayabilirim, OECD'de yaprlan gahgmalardr. Tiirkiye'nin riizgar enerjisi potansiyeli, teknik potansiyeli gu andaki elekhik iiretiminin iki mislidir. $u anda 1400 megawatt'm, 20 bin megawatt'rn iki misli olmadrlrnr biliyorum, ben elektrik miihendisiyim. Toplam 20 bin megawatt, 22 bin megawatt ne kadarsa onun iki mislidir Ttirkiye'nin teknik potansiyeli. Bunu gok iyi bir planla geligtirm emizlanrn. Arkadagmzrn dedi$ine katrhyorum, ttim il$li bilgilenkatnak delerlendirmeler yapmak lazrm. Bunu yapmakla giirevliilkemizin kamu kurulugu da TEDA$'tr. TEDA$'m 1976'daki Uluslararasr Atom Enerjisi Ajansr'nm verdifi modelle iilkemizin enerji gelecelini planlamaktan vazgegmesi laam. BA$KAN - Buyurun Srtkr Bey. SITKI CIGDEM (EMO Genel Merkez Yiinetim Kunrlu Uyesi) - Burada diin de tarfigtrk, bugiin de tarhgryoruz, yann da tarfisaca$n. Esas konunun sahibi olan taraf, yani enerji sektiirtiniin arkasmda olan ve de[igik enerji kaynaklan iizerindeki her tiirlti veri elinde olan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanhfr, buradaki tartrgma siirecinin igerisinde her nedense bizim her tiirli,i rsranmza ralmqn aktif olarak yer almadr. Burada Bakanhfatfen birtakrm geyler siiyleniyor. Demin yetkili bir arkada$lmz gdyle bir ctimle sarf etti, diin de benim bir sorum olmugtu. Bazr noktalarda "Bunlar politiktir, siyasidir, biz bunlara cevap veremeyiz" diyegegigtiriliyor, bazr noktalarda tekniktir denip cevaplandrnhyor. Bir kere Bakanhfrn bu konularda net bir politikasrmn olmadrlrru guralardan anhyoruz. Her tiirlii veri ellerinde, her tiirlii dohiman ellerinde ama bir ara baktyorsunuz ntikleer santrallar deniyor, ondan sonra dtintiltiyor dolalgaz deniliyor, yarrn bagka bir gey soylenebilir. Yani, qoyle bir manhk olabilir mi, igte "Ufak da bir santrahmrz olsun, niiheer santrahmz olsun, eleman yetigtirilmesi igin en azmdan kullanilrr". Bunlar Bakanh[rn politikasrzhlrnt g<isteriyor. Dofalgazda Eiiyle bir olay var. Ben O[uz Beyin bildirisini daha ewelden, bize odaya verdi[i zaman okuma $ansml yakaladrm. Demin kendisi de tekar etti, bu ahnacak olan dolalgaan evlerde tiiketimi falan da siiz konusu de[il. O noktada Tanay Beye katrlmryorum, yani tam tersi, o verilere baktrlrnrz nman 2020 ytllanna yiinelik olarak senaryoyu gdyle kurmuglar. Bugiin evlerde tiiketilen do$algaz yizde 22, o gtin tiiketilecek olan ytizde 12, bugiin sanayide ttiketilen ytzde 19, o gtn ttiketilecek olan yiizde 19, gtibrede y{izde 5 bugiin, aradaki ytizde l4'ltik fark elektrikte. Bakanhk biiyle bir tercih yaparken, "2020 yrhna ydnelik olarak ben elektrik tiretiminde do$algaz ttiketiminin payml en ytilaek seviyede tutacafrm" diye bir tercihi var. Bu bir politika, belenirsiniz belenmezsiniz ama bunun bir bagka politikasryla geligen, 202
ikinci Oturum Tart'temalan gakrqan yiintinii de ortaya koymak durumundasmz. Ntikleer enerji santrallan da olacak, do$algazla elektrik tireteceksiniz, bir bagka geyden elektrik iireteceksiniz. Bunun arkasrndaki esasenaryo nedir? Ben Oluz Beyin igin bu noktasmda -giinkii dolrudan konunun igerisinde kendisi- Mavi Akrm Projesi, Ttirkmen Gazr Projesi ve bunlann arkasmdaki esas yatan gergeherebirazdefinmesini, bilgilendirmesini istiyorum. BA$KAN-Buyurun. HAI\IDAI\ DONIT{EZ (IEA$ Genel Miidtirliifii) - Jeotermal enerji igin Ali Bey "Qeweyetkisi srfirdr" dedi. Benim bildi$im kadarryla, iizellikle Krzrldere'deki santralda ciddi bir bor sorunu var, yani igerdili bor nedeniyle Biiyiik Menderes'e attlan sulann yaratacapr gewe kirlilifinden dolayr diinem d<inem santralm gok diigiik yiikte gahghrrldrfrm biliyorum, DSi ile paralel gahgtrnlarak. Benim ii[renmek istedifim di[er jeotermal sahalannda benzer sorun var mtdrr? Reenjeksiyon burada gtiziim olarak giiriiliiyor, kesin gdziim miidtir? Burada Ali Beyin fikini iilrenmek istiyorum. Bu durumda, bu sulann reenjeksiyona tabi tutulmasr halinde bu entegre kullammr etkiler mi? Qiinkii sonugta entegre kullammda srcakhlrn oldukga diigiirtiyorsunuz, sonugta o srcakhktaki bir suyun tekrar sahaya geri diindiiriilmesi sorun yaratr m? Bir de Krzrldere'deki sanhalla ilgili bildifim bagka bir ;ey daha var. Kurulu kapasitesi 20.4 megawatt olmasma ra[men bu sanhalda iiretim kuyulannda ciddi bir kireglenme sonmu var. Bu nedenle de 15 megawatt civanndancak gahgabiliyor. Bu durumda bunu dnlemenin yolu var mrdr? qiinkii iiretim tahminlerini etkiler diye diigiiniiyorum ve bildilim kadanyla da bu sorunlar bizim sahalara iizgti sorunlar, yani yurtdrgrnda gok kargrlagrlmayan sorunlar. Bu konularda Ali Beyin giiriigiinii <ilrenmek istiyorum. BA$KAI\ - Buyurun efendim. GAI\i ALMAZ ptl noning) - Benim sorum Sayrn Tiirkyrlmaz'aolacak. Kendileri batrsettiler, birden fazla yahnm programr oldupuylalakah bilgi verdiler. Bunlar Cezayir,Mnr, iran, Tiirkmenistan ve Rusya. Bu yatmm programlan agrsmdan hangisi Ttirkiye igin en uygun projedir? Ozellikle bu programlann maliyet ve iggilik agrsmdan hangisi en uygun olamdrr? ikincisi de, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanhfr'nrn iizellikle son zamanlarda Rusya'daki Mavi Akrm Projesiyle alakah program katrlmasmrn nedeni ne olabilir? BA$KAll - Buyurun Hiiseyin Bey. 203
TM M0 ts Elektrik Mihendisleri 0 dast HtiSnyiN YE$fi, (EMO istanbul $ubesi Yiinetim Kurulu Uyesi) - Benim sorum Sayrn Oluz Tiirkyrlmaz'a. Ashnda ilk agrhgtan beribu oturumda ithal kaynaklara dayah enerji politikalan ya da enerjiiretimin iliqkin konuguldu. Nedense niikleer santraldan pek bahsedilmedi, qiiyle bir definildi. Ashnda onu da tifreniyoruz ki, tahmin ediyorum ydn alrrhklt olarak do$algaza drindii. Ornelin Cumhurbagkanrmrz da dtin hig bahsetmedi konugmasmda, her konuya de[indi ama ntikleer santrala hig de$inmedi, Qiinkiiki ay cince niikleer santral ihalesi de tig ay ertelendi. Bugtin Sayrn ilker Beyden, Diinya Bankasr'nrn da artrk niikleer santral yatrrrrnlannr son aldr$rnr ii[reniyorum. Yani, bu bagka bir yrin gtisteriyor bize. Tiirkiye'de artrk ithal kaynaklara dayah birinci kaynak dop4algaz. Dolayrsryla niikleer santraldan yava$ yava$ vazgegiliyor, bugiine kadar savunanlar da vazgegiyor ama bizler hep bir geylerle korkutuluyoruz. Ornelin, 95'ten beri deniyordu ki, "Karanhktakalacalrz,niikleer santral gerekli." Bugiin gene karanlrkta kalaca$rz ya da kahyoruz,hatta diin Cumhurbagkammu korkuttu bizi, kendi oturdulu mekanrn "altr kez elektri[inin kesildi$ini" s6yledi. Bu bence kamuoyunda niikleer santral ya da dofalgaza iligkin bir iinermenin kabul edilmesini sallamaktr diye diigtiniiyorum. Dolayrsryla, "Dofalgaza ydnelik bir santral 9u anda hrzla yaprhyor" deniyor. Evet, iki senedir yapthyor deniyor. Ama biz bugtin burada Tiirkiye'nin giinliikpolitikasmr tartrgmlyoruz. Ashndabu sempozyumda, Tiirkiye'nin 20 yrl, 30 yrl sonraki politikalarrnr tartrgryoruz.yani, biz bugiinden baglamazsak, eler asrl ana politikayr, yerli kaynaklardaki politikayr diigilnmezsek ileride gok s*tntr gekeriz. Ben Saym Tiirkyrlmaz'a gunu sormak istiyorum. BOTA$'la DPT arasrnda dolalgazla ilgili birtakrm verilerde faxkhhklar var. Orne[in BOTA$'rn 30 milyar metrehip ihtiyacr oldu$unu siiyltiyor ama DPT diyor ki "Haylr, 15 milyar metrekiip." Burada Tiirkiye'nin 7.5 milyar dolar, 1.5 milyar dolar zaran ulratrldrprm siiyliiyor. Bu konuda varsa degerlendirmelerini almak istiyorum. BA$KAN-Buprun. Dr. FERiT LEBLEBICI (geker Enstitiisii) - Sorum Sayrn Gtiven Onal, Saym Turan Unver ve Sayn Dr. ilker Beyilgilendiriyor, Tiirkiye'de kahverengi krimtir yataklan veya diler ismiyle brankole yataklan yar mdrr? Var ise bunlar nasrl deferlendirilmektedir? Bunu dlrenmek istiyorum. 204 BA$KAI\ - Buyurun. Dr. MCMi GOXnn Offn Genet Miidiirlii$i) - Sorudan ziyade, ntikleer enorji
ikinci Oturun Taratgmalan adr telaar tel$ar gegtili igin krsaca katkr yapmak istiyorum, gok krsa olacak ve burada da bu iqi yagamrg birisiyim. Politika ve kaynak deyince politikasrzhlm cezasml da az buguk gekmig kigilerdeniz. Sizlerin de bildifi gibi ntikleer enerjinin yakrt hammaddesi uranyumdur veya bir miktar da tornrm katrlabilir ve bu iqi de en detayh olarak giitihen kuruluq MTA Genel Miidiirliifii olmughr. 1956'lardabaglanmrg, benim, yaklagrk l5 yrhm uranyumla gegmigtir ve benim gibi birgok kurumda da bu ige emek verenler olmugtur. qiinkii Tiirkiye'nin politikalannda niikleer enerjinin yeri gizihnigtir ve denmigtir ki "90'dan sonra enerji yetmeyecehir, kesinlikle niikleer enerji gereklidir" ve tabii ona gtire de politikanrzt yapmanrz igin kaynak gerekir. Kaynalr bilirseniz kayna[a gdre de politika yapabilirsiniz, Bu agrdan da MTA'ya gerekli 6nem verilmiq ve gergekten de yofun aramalar, gah$malar yaprlmtg, hatta teknolojiler, yakrt iiretimleri konusunda bir siirii emek verilmigtir. Ben de bu emek veren grubun iginde yaklaqlk 15 yrlmr bu ige vermigimdir ve ne olduysa ohnugtur, bir siire sonra tekrardan "Niikleer enerjiye gerek yok" denmigtir, "boqa girilmiq" denmigtir ve "grkln, durun" denmigtir. 86'larda durulmugtur, 90'da da tamamen grkrlmrgtrr ve yine MTA veya Tiirkiye qu anda gergek anlamda kaynaklanm bile bilememektedir. Yani, kendi kaynalrnza gtire politika yapmanu igin tince kaynalrmz var mr, yok mu, ne kadar, kag yrl yeter bilebilmeniz gerekir. Tek bildigimiz $ey mevcut durumun 600 megawatthk bir santrah 20 yrl besleyecekapasitede olduludur. Qok ekonomik olmasa da biiyle bir iiretim yaprlabilecefi, uranyuma dayah bir santral olabilecefidir. Bu rakamr koyunca uam vadede enerjilerin buradan kargrlanamayacalr kesindir, yani yaprlacak ilk ig noktamn konmasrdr. Yani, ne kadar toplam uranyum kaynaklanmrz vardr ki biz ona giire yapahm, yoksa niikleer enerjiden iicii gibi korkmamzm bir anlamr yok. Kayna[rmtz dayeterli depilse niikleer enerjiden gelmig, dolalgazdan gelmig veya fuel-oilden gelmig, hangi kaynaktan gelirse gelsin politikalar ona giire belirlenebilirdi. Yani, buradaki eksik, kaynakbelirlemesininyeterince yaprlmamrg olmamasrdrve bunun cezasr da bizim gibi insanlann beynini, giiciinii, eme$ini bu ige harcayrp bir siire sonra boqa gitmesi olayrdrr. \1bni, bu politikasrzhk insam iiziiyor. inamn 96'dan sonra tekrar "uranyuma yiinelelim, yine iiz kaynaklara ytinelelim" diye bir hiikiimet politikasr geligmiqtir ve MTA yeniden bu igi organiz ebne niteli[ini kaybetmiqtir, giinkii.l0 yil gibi bir ara verme var. Yeniden aramalara grhnalar, deneylere grkmalar gergekten zor bir olay ve bunun acrsmr gekmig bir kigiyiz. Ben bu konugmalan panel krsmrnda katkr olsun diye yapmak istiyordum ama niikleer enerji konulan agilmca sdz aldrm. Biiyle acr bir durumumuzvar,yani niikleer enerjiye 600 megawauhk bir santralla girebiliyorsak, kegke girseydik ve dolayrsryla 205
T MM)O El ekarik MUh en disleri 0 d ast teknolojisinin o krsmmr da o[renseydik ve bu tartrgma bitrnig olsaydt. Bunun gtiztimii buydu, burada btiytik hatalar yaprlm4tr ve ingallah bundan sonra yapilmasrn. Onun igin, bir igin gtiziimiigin tince kaynalrn ortaya koyulmasr gerekiyor. Yani, MTA Genel Miidiirliifii'ne yeniden 5 yrlhk veya bir stire tanntp, bu arama sonuglanrun noktasmm konmasr, ondan sonra niikleer enerji politikalannm gok daha salltklt yaptlmast gerekiyordu, BA$KAN - Yaz:Jr gelen sorular da var, onlan da okuyacafm, ondan sonra konugmacrlanmza sdz verecelim. Ertem Tuncah, jeoloji yiitsek miihendisi MTA Genel Miidtirltigri'nde gahgtyor, Sayrn Dr. Ali Kogak'a bir sorusu var. Tiirkiye'deki reenjeksiyon gahgmalannda bagarr oranr hakkmdaki giiriigleriniz nelerdir? Yine Sayrn Ali Kogak'a, Erdal $allr'mn gewe miihendisi bir arkadagtmlan sorusu var. Yeraltmdan enerjiiretmek veya di$er amaglara gok biiyiik rniktarlarda stcak su veya buhar gekilmesinin, daha sonraki zamanlarda herhangi bir yer hareketine sebep olma riski nedir? Ertem Tuncah'run katktlan ve Sayn Giiven Onal'a sorusu var. Tiirkiye'nin 8.3 milyar tonluk linyit rezervi genel karasal neojen sahalan alam 110 bin kilomehekare igerisinde 1437 kilometrekarelik bir alandadrr. Neojen alanlannm iki defa detay prospeksiyonda ettitleritamamlanmrg,40 binkilomeftekaresi de detayjeolojikve sondajlt aramaya tabi tutulmugtur. Sondaj arama derinlifi ise 100-400 mehe arasrndadr. Sonug; ktimiir olugumu iizel kogullar gerektirir. Karasal neojen alanlanmnbiiyiikbtiliimii kiimiir olugumu igin elverigli kogullar sunmamaktadrr. Yaprlacak aramalarla rezervlerimizin bir miktar dah artrnasr olasr&r, ancak tebliginizde belirtti$iniz 40 milyar tonluk geligmenin nerelerde olaca[rna iligkin somut verilerinizi agrklar mrsmz? Buyurun hocam. Prof. Dr, GIIVEN OXal, (itu Uaden Miihendislifi B0liimii) - Soru soranlara tegekkiir ediyorum, ilging sorular sordular. Ere$i Demir-Qelik'ten arkadagtmzm sorusu var. Birinci sorusu, "ithal kiimiir enerjiiretiminde kullamhyor mu?" Enerji derken elekhik enerjisini kastettiniz. Bugiin ithal krimtir kullanrlmryor ve ileriki planlamalarda var, yani demin verdifim senaryoda 2020 yrlmda ithal kiimiir biiytik dlgtide kullamhyor, yiizde 30'u olacalc kiimih iiretiminin, ikinci sorunuz, bu enerji santrallannmaliyetiydi ve de kojenerasyonla bunun kargrlaqtrrrlmasrydr. Bu benim uzmanhlrm drgrnda bir konu, onun igin ona yanlt 206
ikin ci )turum T arlt em al a r t veremeyece[im, buradaki uzman arkadaglar verebilir. Ben sadecenerji maliyetleri agtsrndan konuyu inceledim, yani onun drqrnda elektik tiretim santrah benim konum degil. ikinci bir soru, Hagim Beyin sorusu. Bunu Sayrn Ertem Tuncah'mn sorusuyla da birlegtirerek yarut vermek istiyorum. Bu aramalar, yani kiimiir aramalan Sayrn Tuncah'da belirttifi gibi bir prospeksiyon, ondan sonra gok ayrrntrh etiit, arfi bunun sonucunda sondajlara dayamr. Giiniimtizde ise 1970'li yrllardan sonra geligen yeni teknolojiler var. Bunlar da uzaktan algrlamadr verilen teknolojilerdir, ki bunlar uydulardan termal kameralarla gekilen yer bilgileri, bunlara dayanan jeolojik haritalann delerlendirilmesiyle ktimiir bulunmasr olasr alanlann tespiti, ondan sonra da buralarda difer gahgmalar yaprlarak srastyla sondaja kadar gidip yeni rezervlerin bulunmasr&r. Bu konuda Sayrn Tuncah da belirtiyor, Ttirkiye'de neojen alam l l0 bin kilometrekare, bunlardan bir krsmr karasal ama bunlann 40 bin kilomehekaresinde sondajh aynntr etiit yaprhmghr. Demek ki 60-70 bin kilometrekaresinde sadece prospeksiyon gahtmasl yaprlmrgtrr, buralarda sondaj gahgmalan vesaire yaprlmamrqhr. Yeni teknolojilerin rgrprnda Tiirkiye'nin bu sahalanrun, hatta bilinen kiimiir sahalannm yeniden ele almmasr gerekir. Ben bunu guna dayanarak sciyliiyorum, Amerika Birlegik Devletleri'nde Jeological Survey, I 900 yrhndan 1970'li yllara kadu Amerika'nm krimiirrezervinintiimiintintespit edildilini siiylemiqtir, "Bu kadardr" demigtir. Fakat uzatmadan siiyleyeyim, 70'li yrllardaki petrolaizinden soffa ortaya g*an durum Amerika'da kiimiir aramalannabiiyiik paralann yahnlmasma neden olmug ve konsept de[iqtfuilmiqtir. Yeni teknolojilerle havz aramalanna girilmigtir ve 1972 yahut 73'ten itibaren 1992 yrhna kadar bu aramalarda I trilyon ton olan ktjmiir potansiyeli 3 trilyon tona grhmgtr. Wyoming kiimiirleri bu zaman arah[rnda bulunmuqtur. Ornek olarak veriyorum, 1992 ile 1999 arasrnda Amerika k<imiir potansiyelini I tilyon ton daha arttrmrytr. Amerika'nm gdriiniir rezervleri de bugtin I trilyon tonun iizerine ftrlamrgtrr ve Amerika Birlegik Devletleri gibi bir iilkede bu ttir aramalar canhdu, yani higbir zaman bundan 20 sene, 30 senewel yaprlmrg arainilarla btl i$ bitti demiyorlar. Yeni konseptler ortayatrhyor ve yeniden anyor ve de buluyor. Yani, dolayrsryla benim temennim, iilkenin bu konuda tek kuruluqu olan giizide kirulugumuz MTA'mn da bu yeni konseptlere giire tekrar ortaya gtkmasr ve de bununigin gerekli paralan istemesidir. Ctinkii MTA'mn bugrinkti maddi giiciiyle Tiirkiye'de krimiir aramasr mtimktin defil. Bir iirnek vereyim; ortalama yrlhk sondajlan belki 20 bin metre civannda son zamanlarda, halbuki MTA'mn yrlda 500-600 bin metre yapmasl lazrm. Bunda MTA'nrn higbir kabahati yok, Tiirkiye'nin politikasr ve Tiirkiye'yi ytinetenlerin sugu bu. MTA'dan higbir arkadaqrmrz almmasm; bu, bu iilkenin sorunu, yani en iyi gekilde diigiinseler bile bu paralarlaramalarr zaten yapamazlar. onun igin Amerika iirne[ini hig hoglanmadr[rm halde srk srk 207
T MM)b Elekj,rik Mihendielerl 0 daer veriyorum, yine verdim. Arama canhdrr, "Biz aradtk, bundan fazlast olmaz" diye bir diigtinceyi artrk dtinyada higbir manhk kabul etmiyor. Geligmelere ayak uydurmamu gerekir. Saruyorum o soruyu yamtladrm, yalmz ufak bir nokta var. Bana soruyor Sayrn Tuncah, "Nerede arayaltm?" Ben uanan de[ilim ama bu konuda uzman olan insanlar var, bunlardan birkaq tanesinin adrnr sdyleyeyim, bunlann verdifi rakamlu var. Bir tanesi bu igleri gok iyi ettit etmig olan ve bugiin emekli Sayrn Mahmut $iikxii Gitk. Kendisi gegenlerde bir d<ihiman verdi ve yaphlr istatistile giire yerleri de belirlemigtir. 70 milyar ton rezervden bahsetmektedir, yerlerini de gdstermektedir. Aynca bu konuda Sayrn Prof. Erhan Nakoman, Sayn Prof. Naci Girrtir gibi arkadaqlarrn giiriiqleri var. Bunlar da 25 milyar tondan 80 milyar tona kadar gtiriiqler belirtiyorlar. Tabii ki jeolojik giiriigler, yani bir hipotezdir ama bunlan ispatlayacak birtakrm kurumlar da var. Benim hedef olarak verebilecefim bir yer var, gok var da ben bir tanesini siiyleyeyim; TtakyaHavzast benim kanaatime gdre Tiirkiye'nin kiimiir rezervini btiyiik iilgiide artrracak bir yerdir ve burast higbir zaman detayh bir aramaya tabi tutulmamrgtrr. Hatta TPAO'nun petrol ve gaz sondajlan srasmda elde etti$ veriler bile tam deferlendirilmemigtir, bunu da burada agrklamak isterim, Ozetle, elerbu ige inamp ararsaktiirkiye'ninkiimiirrezervleri mutlak artar ve Tiirkiye o eksik enerjisini kiimiirden kargrlar, iki soruyu biiyle birlegtirdim zaten. Nihat Bey bir agrklama yaptr, dediler ki "Do[algaz gabukuruluyor." Ben ona kargr bir gtirii; sdylemek istiyorum. Bakmz, Tiirkiye'detiit edibnig rezervi olan hrzla santral kurulacak yerler var. Bir tanesi Afgin/Elbistan, bir tanesi Seyitiimer ve tizel sekttir var. $ahit oldu[um bir-iki qeyi siiyleyeyim. Bugiin Ttirkiye'de kim baqvurursa dolalgaz santralr igin hemen izin ahyor ama belki biraz az, belki biraz fazladr, kiimtir iireten kigiler 200 megawatt civannda santral kurmak iizere bagvurdulu, hiebiri de izin alamadr. Bu da garprcr bir tirnektir. $unu soylemek istiyorum. Aym gtiriiglerle biz daha 6nce bir petrol olayr yagadrk. Ben gahsen bir filmi ikinci defa seyreder durumdayrm. O zaman da, "Pehol santrah gok kolay, varili de 70 cent, ne u[raqryorsunuz pis kiimiirle, alm bunu" dediler, biz aldrk kwduk ama gok krsa bir siire sonra da onlann hepsini tekar kiimiire gevirdik. $imdi bu frlmi ikinci defa seyrediyoruz. Onun igin akhmrzr bagtmza toplayrp hrzla buna bir giiziim getirmemiz gart. Bunun igin de hepimiz bilingli olmak zorundayn ve buradaki mercileri de, bu kararlan verenleri de devamh olarak uyarmak hepimizin gtirevi. BA$KAN - Buyurun Turan Bey. TURAN tinvfn guaden YiilsekMiihendisi. Maden Mtihendisleri Odasr) - Hagim Beyin ytinelttiii soruya iliqkin olarak; bulunan hor rezerv ekonomik olarak 208
ikinci 0turum f areqmalan igletilebilir durumda defildir, bu rezervlerin ekonomik olarak igletilebilmesi igin tam olarak fizibilite projesinin, detayh aramalannm ve makini ekipman segimlerinin ve igletmecilik ydntemlerininkarara ba$anmasrlanm.bizim bdyle sahalanmtznhepsi de bugiinkii kogullarda, bugtinkiigleenecilik ytintemiyle ekonomik de[ildir, ekonomik olanlar projelendirilmehedir. Ornelin Beygehir sahamrzda 80 milyon tonluk bir rezervin bugtin iqletilebilme olana[r yoktur. Bir krsmr Beygehir Giilii'niin altrndadrr, bir krsmr da hemen gehirlegmenin oldulu bir yerdedir, bdyle rezervler de vardu. Bir de hocam detayh agrklama yaptr. Tiirkiye'deki rezerv ve aramalar MTA tarafindan bugiine kadar yaprldr. "Rezervlerimiz bu kadardrr" geklinde bir giiriig var. Universite gewelerinden ve bu konuda diler gewelerde yeterli arannadrlr giiru$i var, hocam bunu detayh agrkladr. ikinci soru Yusuf Bayrak'm sorusu. Elektrik enerjisi iiretiminde dofalgaz, ithal ktimiir ve yerli linyitlerin maliyetlerini deferlendirdifinde, yerli linyitlerin Elbistan drgrnda gok yiiksek oldulunu belirtiyor. Ktjmiir maliyetlerinin diigiiriilmesi igin iinerilerimizi soruyor. Bir kilowattsaat elektrik enerjisi iiretiminde hammadde girdisi olarak dolalgazrn, ithal ktimiirtin ve yerli kiimiiriin durumunu tam bilemiyorum. Fakat, bizim Tiirkiye Ktimiir iqletmeleri olarak TEA$'a verdi[imiz kdmiirlerin ortalama satrg fiyatlan 10-15 dolar civannda, sadece yer altr igletmeleriyle beslenen termik sanhallarda 30-40 dolar arasmdadr. ithal kiimiiriin ise bugiin igin diinya piyasalannda folk fiyatlanmn 30-40 dolar, ama Tiirkiye'ye geliginin 60-80 dolar dolayrnda oldufunu giiriiyoruz. Bunun esas ekonomik analizleri TEA$ln konusu, bunu tam detay olarak bilemeyecefim. BA$KAI\ - Buyurun ilker Bey. Or. fi,fnn $ENGULER (Jeoloji Yiilsek Miihendisi MTA Enerji Dairesi) - ilk gristerdi$im diyagramlarr fosil yakrtlar drgrnda bir enerji kaynafr arayrgma kargm gdstermigtim, aynntilanna girmedim, yani onlan parqah olarak giistermedim. ikinci bir soru, enerji politikalar.rmrzla ilgili ve elektrik iizerine mi, yoksa kaynaklanmrz iizerine mi? Bencenerji kaynaklanmra elektrihen soyutlamak miimkiin defil, yani sonugta varmak istedi$imiz nokta elekfik enerjisi. Enerji politikalanmrzrn igerisinde gegen gergehen gok cezbedici birmadde var; iizkaynaklanrmzmkullammr ve ene{i temininde geqitlilik. Enerji temininde gegitlilik ilkesini diinya drneklerine bakarsak zaten qok net olarak giiriiyoruz, yani tek bir hammadde, tek bir kaynak tizerine ba$mh kalmanrn yarattr[r sakmcalan delil bizim gibi iilkeler, geligmig iilkeler bile?nmsnzalman yagamakta. Onu dnemsemek laam. Biitiin konugmacrlar dile getirdi, daha burada dile getirilmeyen birgok iiz kaynaklarrmrz var. Belki bunlar biiytik kapasiteler arz etmiyor 209
IM M 0 B Elekfirik Mihendieleri 0 dast ancak dtinyada enerji temininde artrk lokal kullammlara giditnekte. Bugtin bir batakltk gazr bile bir organize sanayide kullamlabiliyorsa neden enterkonnekte sistemden bir beklenti olsun, oradan grkanlsrn orasr kullamlsm, higiik bir bagka kaynak iig-beq tane siteyi neden donatrnasm, bu iirnekleri artrmak miitnkiin. Son olarak da arkadagrmrn brankoleyle ilgili bir sorusu vardt. Onu Sayrn Bagkan izin verirseniz asetatla giistereyim. Bu asetattaki brankole srmflamasr Alman srmflamastdrr ve Almanlannbrankole dedikleriamerikan smrflamasmdave tilkemizde de kullanlmaya galrgrlan, zunan zaman yanhghklar igerse de bizim linyiti ve su bitiimlii komtirleri ve knmen de yiiksek uguculu kiimiirlerigerisine almaktadr. Yani, ayn bir iizellipi olan, ayn bir kullamm alam olan herhangi bir hammadde defildir, sadece literattir farkhltlrndan kaynaklanan bir de[iqik isimdir. Tiirkiye'deki yerlerini konugmak gerekirse, Tiirkiye'de btitiin komtirlere, bugiin linyit dedifimiz kiimiirlere brankole de diyebiliriz. Qok yiiksek kalorili kdmiirlerimizvar, onlarr dalinyit diye smrflandmyoruz amaalriran smflamasmda hepsi birden brankoleye giriyor. Bugtin Tiirkiye'den diiqiik kaliteli kdmiirler Elbistan'da, ondan sonra Qayrrhan baqhyor devam ediyor ve ytikse kaliteye do[ru gidiyor. Almanlar bunlann hepsire brankole diyor, biz Amerikan smflamasrnda linyit, su bitiimlii kdmiirler diye ayrnyorua,samyorum anlaqrldr. Dr. FERiT LEBLEBiCI ($eker Enstitiisii) - Bir konuyu agrkh[a kawgturmak istiyorum. Brankolenin birtakrm mekanik iizellikleri de normal linyitlere gore oldukga farkh, igerifindeki su varhlmm fazla olmasr onu gok kolay ufalanabilir bir yaprda tuftiaktadr. Dolayrsryla, Tiirkiye'de bu dzellikte bir kiimtir rezervi var mr? Varsa bunun. bugiinkii Tiirkiye'deki halihazrrdaki teknolojilerle pek de[erlendirilebildi[ini de diigiinmiiyorum. Yalnrz yurtdrqrnda, iizellikle Almanya'da brankole akrgkan yatakh kazanlarda gok verimli bir gekilde delerlendirilmeye baglanmrg bir ktimiir tiirii. O amagla sormuqtum. Dr. ilker $ENGIiLER (Jeoloji Yiiksek Miihendisi MTA Enerji Dairesi) - Akrgkanyatakh yahna sistemi, o teknoloji zatentiim diigiikkaliteli yakrtlar igin gegerlitlir. Yani, bugtin sabahtanberikonuqtupumuz konularla gokgiizel drtiigiiyorverdifiniz dmek; Almanya kendi kaynaklannr kullanabihnek igin teknolojiler geligtiriyor, tabii bizim de bunlardan yararlalma $ansrmlz var. Bugiin turbolar, evsel attklar ve bunun gibi de$erlendirilemeyen, artr deferlendirildilinde emisyonlar agrsrndan tehlike srrurlannt agan ttim yakrtlar igin kullamlmakta. Yani akrgkan yatak teknolojisi sadece brankole igin, tiim diigiik kaliteli normal konvansiyonel yakma sistemlerinde yakrlamayan ve sonug almamayan tiim yakrtlar igin gegerli ve dedifiniz dolrudur, akrqkan yatak teknolojisiyle Almanya'da bunlar kullamlmaktadrr. Hatta benim anlattr[rm konuda Almanya'da bittimlii 210
ikinoi Ouurum Tarttgmalan gistlerbir santraldakullamlmaha, oradan eld edilenelektrikenerjisiyle yahrklanbitiimlii gistlerin kiillerinden gimento maddesi elde etmekte, oradan elde ettikleri elektrifi hem o hammadde iiretiminde kullanmakta ve de gewenin elektri[ini kargrlamaktadrrlar. BA$KAI\ - Buyurun SaYrn Kogak. prof. Dr. cimn $N^U, fitti wtaoen Miihendislili Biiliimti) - Ben sadece soru soran arkadaqa gunu sdyleyeyim. Tiirkiye'de yiiksek zulu kiimiirler var; iirnefin Afqin/ Elbistan, iirnelin Adryaman ktimtirleri, iirne[in Kangal ktimiirleri. Bunlar, Almanya'da Reinbrown'un Ktiln civanndaki ktimiiriiyle karqrlaghrmak istiyorsanu, bu k<imiirler igindeki kiikiirt ve kiilii harig yaprsal olarak o kiimtire benzer. Mekanik tizellikleri de benzer. Dr. ALi KOCAK (Jeoloji Yii}sek Miihendisi MTA Genel Miidtirliilii Enerji Dairesi) - ilk olarak Sayrn Erdal $alh'mn sorusuna cevap vermek istiyorum. "Yeraltmdan enerjiiretnek veya di[er amaglarla gok biiytik miktarlarda srcak su veya buhar gekilmesi herhangi bir yer hareketine sebep olabilir mi?" geklindeydi soru' Bu soruyu gu qekilde cevaplamak istiyorum. Jeotermal enerji yenilenebilir bir enerj i kaynafrdr, yani bunun anlamr gudur. Meteorik sular yeraltrna siiziilerek bu iiretim yaprlan rezennrardaki bogluklan yeniden doldurmaktadr, yani eler yalmurlar kesilmezse bu enerjiiretimiyle yeraltrnda bir boqluk olugturulmamaktadrr. Ya[murlarrn kesilmesi veya kesilmemesi olayr da birkag ayhk bir olay defil, yazm yafnrur ya$namrq olmasr bu olayr yaratmaz. Jeotermal enerjide kaynafr oluqturan yalmurlar yiizlerce, binlerce yrlhk birikimle bunu olugturuyorlar. Bu, gu gekilde sonuglanftnlabilir; iiretim mihan, beslenme miktanndan fazla olmadrkgayeraltrndaherhangi birbogluk olmayacakve bunun sonucu olarak da bir hareket olmayacaktrr. Ancak, iiretim miktan, ki bu sadece yalmur olayna da balh defildir, yeraltrndaki jeolojik formasyonlann termabilitesiyle ilgilidir, beslenme miktarrndan fazla olursa belirli bir boqluk olacak ve bu bogluk yiueyde bir miktar gilkmeye neden olacaktrr. Ancak deprem olugturabilmesi igin tektonik olarak aktif zonlar iizerinde bulunan ve sismik bosluk diye son birkag aydrr televizyonluda izledifiniz alanlarda bulunan bir kaynaktan agrrr bir iiretim yaprlrrsa depremin tetiklenmesine belirli oranda katkrsr olabilir. Daha bagka, yani tek bagrna deprem olugturacak bir giicii yoktur. Zaten tiretim yaprlan sahaluda mikrosismik sarsrntrlar yaratrnaktad4 h bu iilkenin her tarafindan siirekli olmakta ve bizler tarafindan hissedilmemektedir. Diperi Sayrn Ertem Tuncah'mn sorusu. "Tihkiye'deki reenjeksiyon gahgmalannda bagan oram nedir?" qeklinde. Biz Ttirkiye'de reenjeksiyon gahgmalanna son iki yrldrr baqladrk. Bu dtinyada gok uzun zamandr aragtrnlmakta, denenmektedir, diinyadaki bagan 211
IM M 06 El eklrik Mih en diel eri 0 d a er oram ise yiizde 80 civanndadr. Bu yiizde 80'in anlamr nedir? Bir iiretim sabasrnda iiretilen akrgkam tekrar yeralttna vermek igin yaprlan enjeksiyon sondajr belirli bir siire igin kullanilabilmekte, reenjeksiyon amagh olara kullamlabilmehe. Bu sahamn karakterine gtire 3 yrl, 5 ytl gibi bir siireyi kapsamakta, bu belirtilen siire sonundaym kuyu iiretim sondajr olarak de[igtiritnekte ve reenjeksiyon difer tiretim sondajlanndan karakter olarak uygun olanna aktanlmaktadrr, reenjeksiyon yaprlmaktadr. Yani, yiizde 80'e diiqiigtin nedeni odur. Biz kendi iilkemizde Denizli/Krzrldere'deki santral jeotermal sahada yaphlrmrz son iki yrlhk gahgmalarla belirli bir sonuca ulagtrk. Bu ulagtrlrmlz sonuca giire ise, bugiine kadarki tiretim yaprlan rezervuara ulagan sondajlann reenjelsiyon sondajr olarak kullanrlmasr ve bu reenjeksiyon gahqmalarr igin yapmrq oldu[umuz derin sondajlann da tiretim sondajr qekline diiniiqtiiriilmesi miimkiin olabilecek. Ancak, bu tabii yaprlacak testler sonucu ne gekilde uygulanabilir onu gdrece[iz. Diler sorular ise TEA$ yetkilisinden geldi, <iziir dilerim admr alamadrm. Sorulann biri bor kirlenmesi olayr idi. Bor kirlenmesi olayrm da yine reenjeksiyonla eliminetmek durumundayrz. Bu gahgmanm sonuglanna gdre akrgkam reenjektedersek Menderes Nehri'nde herhangi bir bor kirlenmesi olmayacak. Yalmz bu arada bir geyi daha belirnnek istiyorum. Bu jeotermal santral 1984 yrhnda iiretime bagladr ve o zarnanlar Menderes Nehri'nde gok fazla bir kirlilik olayr yoktu, daha doffusu Denizli sanayinin bir kirlilik etkisi o tarihlerde yoktu, bu nedenle bor kirlenmesi siirekli iine grkartrldr son yrllarda. Ancak bizim yaptr[rmrz kimyasal analizler sonucu ve haarlanan raporda giirdiiltimtiz sonugudur ki, Denizli sanayinin Menderes Nehri'ni kirletne oram, jeotermal santralm bor kirletmesinden gok daha yiilaek oranlarda. Bir diler soru ise, kireglenmeden dolayr iiretimin diigtii[ii yolundaydr. Kireglenme olayr gergek, yani bizim sahalanmrza tizgii bir olay. Bagka sahaluda da var, ancak bunun iinlenmesi de kimyasal inhibittir yoluyla olmaktadrr. Bunun igin geligtirilnig teknolojiler var, o teknolojilerin uygulanmasr ile bu kabuklagma denen kireglenme olaymm tistesinden gelinebiliyor. Bu sadece yatrrrmda gok az bir miktar iicret ilavesiyle giiziilebilmektedir. BA$KAN - Sayrn Cihan Dtindar. CIHAN'DUNDAR (Qevre Yiiksek Miihendisi, Meteoroloii Genel Mfidiirliilii) - Ben birkag ilave yapmak istiyorum. Oncelikle "Riizgar enerjisinin enterkonnekte gebekeye baflanma maliyeti," Erdemir yetkilisinden b6yle bir soru geldi, gok qpesifik, 6zel bir soru. Bu konuda tahmin ediyonrm benim konugmamdan sonra Tanay Bey belki bilgi verebilir bizlere, gahgma alanln iginde delil bihniyorum. 212
ikinci Oturum TarEgmalan Uzerinde durmak istedilimkonular, bir;jeotermal sanrahnmenderes'i kirletmesi konuguldu, bor kirlilili konuguldu. Jeotermal enerji temiz bir enerji kayna[rdrr' Ashna bakarsanz gewesel tinlemler ahndrktan sonra enerji kaynaklannrn birgo[u tinemli risk tagrmamaktadr. Ancak, ben Denizli sanayinin Menderes Nehri'ni kirletmesi, bu sanhalm kirletmesinden gok daha iinemli diye bunu giiz ardr edemem. Qewe Miihendisleri Odasr olarak yaklagtmtmu bu, yani zaten kirlilipi de iinemli de[il manhlr ortaya grkryor. Bunu kesinlikle kabul edilemez buluyorum. Ayrrca son deprem felaketinde de yaqadtk. Ttirkiye'de planlamalar yaprlrken biilgesel planlama yaprlmah. Bugiin dolalgaz sanfrallan tizerinde konuquyoruz, en son burim giirebildilim kadanyta yine Yalov4 izmit civarlannda yeni do[algaz santah projeleri var. Her geyden tince biilgesel bir planlanma gerekli, yani o biilgenintagryabileceli yiikiin, hem sanayi oluakhem enerjihtiyacr olarakplanlanmast gereklidir diye diigiiniiyoruz. Bir di[er konu, iizellikle dofalgazla ilgili yine. Enerjinin ulusal kaynaklardan saflanmasr ve geqitlilifi gok iinemlidir. Tekar vurgulamak istiyorum bu konuyu. Enerji maliyetleri konusuna gelince, 9u anda OECD'nin de yapmrg oldulu gahgmalarda enerji maliyeti dediliniz yatrnm maliyeti+igletne maliyeti kargrmza grkryor. Bir iigtincii maliyet gewesel maliyetler,?arnanzaman hesaplamalarda deweye girmekte. Biz bir diirdtincii maliyet {izerinde duruyoruz; kullamm siireleri. Bir gekilde bu maliyetlendinneye dahil edilmek zorunda. Burada 2020yrh,2030 igin iingiiriilerden bahsediyoruz, bana 2050 yrlr igin bir iingiirii yapabilir misiniz? Petroliin 45 yrl,43 yrl timrii kalmrg diye bir yaprlan Dtinya Enerji Konseyi'nin dngiiriileri var. 50 yl sonrasr igin dngiirtilerde mutlaka kullanrm siirelerinin igin igine katrlmasr gereklidir. Rtizgar enujisiyle de ilgili de siiylemek istedilim son bir konu var. Riizgar enerjisi ulusal bir kaynaktrr, siirekli bir kaynaktrr, gok krsa siirede bir-iki yrl iginde yatrnma gegebilirsiniz, yatnma gegtiliniz andan itibaren maliyeti olmayan bir kaynakullamyorsunuz. Yatrnma gegmediliniz siirece de kullanmadrlrmz bu kaynak ashnda bir enerji kaybrdrr, bunu siiylemek istiyorum. Enterkonnekte gebekeyle ilgili de siizii Tanay Beye brrakmak istiyorum efer Sayrn Bagkan uygun giiriirse. BA$KAN - Buyurun, gok krsa olsun yalnz. TANAY SITKI IryAR (Kocaeli Universitesi Olretim tlyesi) - Bu 500-600 kilowatt biiytkliigiindeki riizgar tiirbinlerinden oluqan bir rtizgar qiftligi ve tek rtizgar tiirbinleri igin maliyetler. Birinci maliyet, rtizgu tiirbininin iizerinde gturdugu "foundation2 dedilimiz platform. Ulagrm yollan var. Bu iigii, temel betonu, artr gebekeye baflanma, irtr ulasrm frllannm toplam ne kadar tuttu[u yatrnm maliyetiginde. Giirdiiliiniiz gibi gebekeye uzakhfrna balh olarak de[iqiyor. Ulagrm yolu da ana yola uzakh[rna bafh olarak defigiyor, temel betonu da zeminin iizelliklerine giire defigiyor, onun igin bir 213
IM M 0 F Eleklrik Mlihen disleri 0 daer arahk verebiliyoruz. Rtizgar tiirbinlerinin gu anda bir kilowatt kurulu giiciintin maliyeti bin dolar civarrnda. Onun yiizdeleri olarak bakarsamz gebeke ballantrsr ytizde 7 ile yiizde 15 arast, sorunun cevabr bu aslmda. Riizgar enerjisi tabii, arkadagrm siiyledi, onu eklemek istiyorum; gu anda yatmm yaplyorsunuz, kullamm sonuna kadar, yani bertaraf edilene kadar maliyetler sahip, yani ek bir harcamamz yok, Qok seri kurulabiliyor, bir giinde monte edebiliyorsunuz, kayna[r belirledikten sonra 3 ay gibi bir siirede tesisi kurup brrakabiliyorsunuz. Di[erlerinde varolan, dofalgazda mesela BOTA$'m agrklamalan var, fiyatrn belirsizli[i yok. Niikleer santrallann artrk diinyada iiretilmedili ve kullanrlmadr[r kesin, yenileri kurulmadr, 0mrii bitrneden siihilmenin ekonomik agrdan daha anlamh oldufu ortaya grktr. Bir drnek verecefim, Main Yankee Reaktdrii'niin Amerika'da siihilmesinin maliyeti 2 milyar dolar. Biiyle bir maliyet hesaplamryorduk; ben niikleer miihendisim, 76'h yrllarda Bolazigi Universitesi'nde niikleer mtihendislikte yiiksek lisans yaptrm. O zamanlar hig iing<irmedi[imiz bir stikiilme maliyeti grkh, o da bir belirsizlik oluyor. Yatrnm maliyeti bin dolar civannda. Uretim maliyeti oradaki miktanna baflr olarak azahyor, gofaltyor. $u anda diyelim Qegme gok rtizgarh bir yer, orada 5 cent, 6 cent civan ama her yrireye dolru de$igiyor. Qtinkii metrekaresi baqrna taradr[r alanrn tiretilen bir kilowattsaat yrlhk iiretim mihan var, onun toplamrna gtire hesaplamyor. BA$KAN - Buyurun O[uz Tiirkyrlmaz. OGAZ TURIffILMAZ (TMMOB Makine Miihendisteri Odasr Dolalgaz Komisyonu Bagkam) - fukadallar, ben ll yrldrr dolalgazla ufragryorum, Tiirkiye'de do[algazrn en popiiler oldulu sene bu son sene oldu, bu son tartrgmalar, Tiirkmen gan, Mavi Akrm ve benzerleri, sorular da orada yofunlagryor. Yanrta gegmeden rince bir diizeltme. Kiirsiiden yapttftm sunugta dilim siirgtii, Enerji Tasamrfu Haftasr igin "krytrrk" siizctipiinii kullandrm, iiztir dilerim geri ahyorum, enerji tasamrfu krytrnk siizciifiintin yakrgtrrrlmayaca$ ciddi bir kawam, Enerji tasamrfu igin gaba harcanmasmr ben saygryla karqrladrfrmr ifade etmek istiyorum, hatah ifademi bir dil siirgmesi olarak ahn. Birinci soru, Tanay Uyar arkadagrmdan, bu do[algaz anlagmalarrndaki "take or pay", yani al ya da tide meselesi, bu ciddi bir sorun. Tiirkiye'de do$algaz anlagmalan BOTA$'taz sayrdaki, Asya'daki kiginin drgrnda kimse tarafindan bilinmiyor. l5 Ekim tarihli Radikal Gazetesi'nden bir haber okuyorum, "Devlette sr tartrymasr. Drgigleri Bakanhlr'yla BOTA$ anlaqma krizi yagryor. Bakanhk iig uluslararasr srizlegmenin detraylarrm almak isterken BOTA$ bunlarrn ticari sr olduiunu belirtip bu talebe kargr 214