ORMAN YOLU YAPIMI ve BAKIMI İŞLERİNDE ŞANTİYE ORGANİZASYONU VE İŞ TEKNİĞİ

Bartın Orman Fakültesi Dergisi I.Ulusal Batı Karadeniz Ormancılık Kongresi Bildiriler Kitabı 2009, Özel Sayı, ISSN: 1302-0943, Cilt II, Sayfa: 414-421 ORMAN YOLU YAPIMI ve BAKIMI İŞLERİNDE ŞANTİYE ORGANİZASYONU VE İŞ TEKNİĞİ Murat DEMİR 1, H. Hulusi ACAR 2 1 İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman İnşaatı ve Transportu Anabilim Dalı 34473 Bahçeköy / Sarıyer / İstanbul, E-mail: mdemir@istanbul.edu.tr 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman İnşaatı, Geodezi ve Fotogrametri Anabilim Dalı 61080, Trabzon, E-mail: hlsacar@ktu.edu.tr ÖZET Orman alanlarında gerçekleştirilen inşaat işleri teknik, ekonomik ve idari özelliklerin yanı sıra orman işletmeciliği konusunda geniş bilgi sahibi olmayı gerektirmektedir. 2007 yılında çıkarılan Orman Mühendisliği, Orman Endüstri Mühendisliği ve Ağaç İşleri Endüstri Mühendisliği Hakkında 5531 Sayılı Kanun ile orman içerisindeki inşaat çalışmalarının planlanması, uygulanması ve kontrolunun ormancılık bilgisine sahip Orman Mühendisleri tarafından yapılması ve denetlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle de Orman Mühendislerinin yeterli düzeyde şantiye organizasyonu ve iş tekniği bilgilerine sahip olması gerekir. Bu çalışmada Orman Mühendisleri nin orman içerisinde yapılacak yol yapımı ve bakımı çalışmaları sırasında yararlı olacağı düşünülen bazı bilgiler verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Orman yolu, Şantiye organizasyonu, İş tekniği, İş güvenliği, Yönetim 1.GİRİŞ Ormancılık, esas itibariyle yetiştirme, koruma, üretim-taşıma (hasat-transport) ve değerlendirme faaliyetlerini kapsamaktadır. Ormancılıkta yetiştirme ve buna bağlı olarak üretim-taşıma, kendine özgü kuralları ve metodları olan bir çalışma şeklidir. Ülkemiz yüzölçümünün %27.2 sini oluşturan ormanlarımızın yönetimi ve korunması büyük önem taşımaktadır. Ormanların kendisinden beklenen görevleri yerine getirebilmesi için, bu sahalarda yapılan her çalışmanın yöntem ve tekniğinin ormanın yapısına uygun olması gerekmektedir. Aksi taktirde yapılacak yanlış bir müdahalenin etkileri dozuna bağlı olarak telafisi mümkün olamayacak sonuçlar doğurabilmektedir. Bu nedenle, orman alanlarında yapılan tüm teknik faaliyetlerde doğrudan ya da dolaylı olarak Orman Mühendislerinin aktif görevler üstlenmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Genel anlamda ormancılık çalışmaları; yetiştirme (ekim, dikim, bakım), koruma, kesim ve taşımaya elverişli hale getirme (üretim), transport (taşıma) ve değerlendirme başlıkları altında toplanmaktadır. Ormancılık çalışmalarında taşıma ile ilgili ihtiyaçların karşılanması amacıyla orman yollarının yapımına gidilmektedir. Orman yollarının yapılmasının ana amacı; ormanların işletmeye açılması, entansif ve rasyonel ormancılığın mümkün kılınmasıdır. Orman yolları, genellikle dağlık alanlarda ve yerleşim birimlerinden uzak yerlerdeki ormanlık alanları işletmeye açmak amacıyla planlanan ve inşa edilen yollardır. Orman yol şebeke planlarının amaç ve kapsamı Bir orman topluluğunun entansif olarak işletilmesi için ekim, dikim, bakım, hastalık ve zararlılarla mücadele, yangınlardan koruma ve yangınları söndürme gibi çeşitli ormancılık hizmetlerinin zamanında, yöntem ve tekniğine uygun olarak yapılabilmesi; ormanların çok yönlü fonksiyonel faydalarının hizmete sunulması için yapılacak orman yol ağı planlarını düzenlemektir. şeklinde belirtilmektedir (Anonim 1984; Anonim, 2008-a). Bununla birlikte, orman yolları sosyal ihtiyaçlar yönünden orman köylerinin çevreyle olan ilişkilerini sağladığı gibi, rekreasyonel olarak ormanlardan halkın yararlanmasını da sağlamaktadır (Acar ve Eker, 2001). Orman alanlarında yapılacak herhangi bir inşaat işi sadece inşaat işi olarak düşünülmemelidir. Zira yapılan inşaatın doğaya doğrudan ya da dolaylı olarak bir çok etkilerde bulunacağı kuşkusuzdur. Bu etkinin türü ve şiddeti farklı olabilmektedir. Örnek olarak, orman yolları başlıca erozyonel etki yaparken orman yolları için yapılan istinad duvarı ve benzeri yapılar görsel kirliliğe de neden olabilmektedir. Orman içerisindeki çalışmaların planlanması, uygulanması ve kontrolunun ormancılık bilgisine sahip Orman Mühendisleri 414

tarafından yapılması ve denetlenmesi, bu nedenle de Orman Mühendislerinin yeterli düzeyde şantiye organizasyonu ve iş tekniği bilgilerine sahip olması gerekmektedir. 2. ÜLKEMİZDE ORMAN YOLLARI Ülkemizin toplam yüzölçümü 77 945 200 ha olup, 2009 yılı itibariyle ülkemizin toplam orman alanı 21 188 747 ha olarak belirlenmiştir. Bu miktar toplam ülke yüzölçümünün %27.2 sini oluşturmaktadır. Orman alanları içerisinde normal verimli ormanlar 10 621 221 ha ile ormanlık alanın %50.1 ini oluşturmaktadır. 2004 yılı tespitlerine göre tüm ormanlık alanda iğne yapraklı ağaçla kaplı saha oranı %53.9, yapraklı ağaçla kaplı saha oranı ise %46.1 olarak saptanmıştır. Ülkemiz ormanlarında üretilen ana orman ürünleri; tomruk, tel direği, maden direği, sanayi odunu, kağıtlık odun, lif-yonga odunu, sırık ve yakacak odundur. Bunun yanında, tali orman ürünleri ise, reçine, çıra, sığla yağı, defne, şimşir vb. dir (OGM 2009). 2006 yılı verilerine göre ülkemizin 201810 km olan toplam orman yol ihtiyacının 143251 km si, 25544 km olan yangın emniyet yolu ihtiyacının 17832 km si ve 8899 km yangın emniyet şeridinin yapımı tamamlanmıştır. Daha açık bir ifade ile 1937 tarihli 3116 sayılı Orman Kanunu ile orman yolları, yangın emniyet yol ve şeritlerinin orman yangınlarının önlenmesindeki işlevleri belirtilmiş, ancak 72 yıl geçmesine rağmen bu tesislerin inşaası henüz tamamlanamamıştır. Mevcut yapım programına göre yılda 1000 km orman yolunun tesis edileceği öngürülmekte olup, ülkemizdeki tüm orman yol ağı planlarının inşaatının 2006 yılı verilerine göre 59 yıl sonra 2065 yılı itibariyle tamamlanacağı görülmektedir. Tablo 1. 2006 yılı itibariyle orman yollarının mevcut durumu (OGM, 2008).^ Tip Yapılması 2006 yılı itibariyle Yapılan planlanan Yapılan Yapılacak (%) Orman yolu km 201810 143251 58559 70.98 Yangın emniyet yolu km 25544 17832 7732 69.80 Büyük onarım km 61100 31923 29177 52.24 Üst yapı km 54724 28277 26447 51.67 Köprü m 23500 13697 9803 58.28 Drenaj yapıları km 50000 32412 17588 64.82 2008 yılında çıkarılan Orman Yolları Planlanması, Yapımı ve Bakımı adlı 292 sayılı tebliğde orman yolu inşaat işlerinin yürütülmesi ile ilgili olarak gerekli açıklamalar yapılmıştır. Orman yol şebekelerine uygun olarak yıllık programlara alınan, etüt, aplikasyon ve projeleri tanzim olunan orman yollarını ve bunların her türlü bakım ve onarımlarını yapmak veya yaptırma görevi Orman İşletmeleri Müdürlükleri ne verilmiştir. Orman yolu yapımına başlamadan önce yolların maliyet hesapları yapılarak tesviye işinin idare tarafından veya ihale ile yapılması kararını ihale yetkilisi vermekte ve Orman İşletme Müdürlüğü için en ekonomik olan yöntem tercih edilmektedir. Yıllık yatırım programlarında yer alan orman yolları öncelikle 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamında ihale ile yüklenicilere yaptırılmaktadır. İhaleye talep olmadığında, ivedi veya idare yararı görülen zorunluluk durumlarında, Orman İşletme Müdürlüğünün inşaat makineleri ile orman yolları yaptırılmaktadır. Bunun için mevcut makine gücü, zaman, işyeri uzaklığı, iş miktarı ve işin zorluğu dikkate alınarak iş planı yapılmaktadır (Anonim, 2002; Anonim 2007; Anonim 2008-a; Anonim 2008-b). Orman yolları daima; amaca uygunluk, güvenlilik ve ekonomiklik unsurları bakımından bir denge oluşturmak zorundadır. Bu öğelerden birisinin daha çok önem kazanması bu dengeyi bozmaktadır. Bunun için, bir orman yol şebeke planını hazırlamak ve bu yolların inşasını gerçekleştirmek hiçbir zaman sadece bir yol yapım tekniği olarak görülmemelidir. Çünkü, bu planların hazırlanması ve uygulanması için orman işletmesinin ekonomik, teknik ve yönetimle ilgili bütün özelliklerini bilme yanında üretim, taşıma ve değerlendirme ilişkileri üzerinde de bilgi sahibi olma zorunluluğu bulunmaktadır. Bir ormanın işletmeye açılmasını sağlayan başlıca olanaklardan birisi ve en önemlisi, bir başka ifade ile ormancılığın alt yapısını oluşturan orman yolları uygulamada (Tablo 1): a) Ana orman yolları b) Tali orman yolları - A tipi orman yolu - B tipi orman yolu c) Sürütme yolu (Traktör yolu) 415

olmak üzere üç ana gruba ayrılmaktadır ve bu orman yollarının yerleşim bölgesi ve genel yol şebekesi gibi kardinal noktalar ile bağlantısı irtibat yolları ile sağlanmaktadır. Tablo 1: Orman Yollarında Uygulanan Standartlar (Anonim, 2008-a). YOLUN TİPİ BİRİMİ ANA ORMAN YOLU TALİ ORMAN YOLU B - TİPİ TRAKTÖR YOLU A - TİPİ SBT NBT EBT Platform genişliği M 7 6 5 4 3 3,5 Şerit sayısı Adet 2 1 1 1 1 1 Azami eğim % 8 10 9 12 12 20 Asgari kurp yarıçapı M 50 35 20 12 8 8 Şerit genişliği M 3 3 3 3 3 3 Banket genişliği M 0,50 0,50 0,50 0,50 0.50 - Hendek genişliği M 1,00 1,00 1,00 1,00 0.50 - Üst yapı genişliği M 6 5 4 3 3 - Köprü genişliği M 7+(2x0,6) 6+(2x0,6) 5+(2x0,6) 4+(2x0,6) - SBT: Standartları yükseltilmiş B-tipi tali orman yolu - NBT: Normal B-tipi tali orman yolu - EBT: Ekstrem B-tipi tali orman yolu 3. ORMAN YOLU İNŞAATINDA ŞANTİYE ORGANİZASYONU Orman yollarının yapımını gerçekleştirmek için yol yapım yerinin yakınında bir barınma yeri ile bazı araç ve gereçlerin korunduğu yerleri içeren bir şantiye kurmak ve yol yapımı sırasında işçilerin kontrolünü ve iş ile ilgili bütün çalışmaları buradan yürütmek gerekmektedir. Herhangi bir mühendislik ve mimarlık uygulamasının yapıldığı, işlerin planlandığı, sevk ve idare edildiği alan ve bina bütününün oluşturduğu merkeze şantiye adı verilmektedir. Bir şantiye kompleksinde; bürolar (müteahhit bürosu, şantiye şefi odası, yardımcı odası, teknisyen, kontrol teşkilatı bürosu vb.) lojmanlar, işçi barakaları, sağlık binaları, temizlik binaları, atölyeler, garajlar, ambarlar, kantin, sosyal tesisler ve servis yolları bulunmaktadır (Richm/Grimm 1961). Bu kapsamda, orman yollarının yapımı sırasında gerekli olan küçük bir şantiye yerinin düzenlenmesi ve iş organizasyonu ile ilgili işler aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir. Bunlar: a) Şantiye yerinin belirlenmesi b) İşin yapılması c) Yönetim d) İşin tamamlanması sonrası yapılacak çalışmalar 3.1 Şantiye Yerinin Belirlenmesi Bir orman yolu yapılırken yol yapımı ve bakımı çalışmaları sırasında çalışacak işçilerin barınabilmesi ve işle ilgili her türlü araç ve gereçlerin korunabilmesi için bir iş düzeni kurulmalıdır. Bir orman mühendisi iş yerine gitmeden önce yol yapımı ve bakımı ile ilgili her türlü plan, proje ve haritaları yanına almalı, bunların yanında bazı yönetmelikleri yanında bulundurulmasının yararı vardır (Patlayıcı maddelerin kullanılması hakkında yönetmelik, orman yol şebeke planlarının düzenlenmesine ait yönetmelik vb). İş yerinde çalışacak personelin ad ve görevlerini bildiren bir listeyi bulundurması da yararlıdır. Bu liste işletme müdürlüğünce tasdik edilmiş olmalıdır. Orman mühendisi iş yerine ait makinelerin en güvenli şekilde iş yerine gönderilmesini sağlamalı veya bu işi bir kişinin sorumluluğuna vermelidir. İş yerine giderken iş yerinde kullanılmak üzere; puantaj kartları, işçi çizelgesi, makine puantaj kartları, aylık iş ilerleme defteri vb. birlikte bulundurulmalıdır. Şantiye yeri orman işletme müdürü veya yardımcısı ve işletme şefinden oluşan bir heyet tarafından belirlenmelidir. Belirlenen şantiye yeri, ihale sonucunda işi yapacak olan yükleniciye teslim edilir. Şantiye olabildiğince çalışma yapılacak iş yerine yakın, yerleşme sahası düzgün, her zaman ikmal yapılabilecek bir yol kenarında, olabildiğince su ikmali kolay olan bir yerde, telefon veya telsiz iletişimi mümkün olan bir yerde bulunması çalışmaların verimli şekilde yürütülmesini sağlayacaktır. Şantiyenin yeri tespit edildikten sonra iş makineleri ve personel gelmeden önce barınaklar yapılarak diğer malzemelerle birlikte şantiye bir kamyonla nakledilmelidir. İşçi barınakları, karavan, çadır veya portatif ranzalı seyyar barakalardan yapılmalı, ayrıca 416

mutfak, yemek yeri ve yedek parçalar, yağlar ve gerekli eşyayı koymak için depo amaçlı kullanılacak ayrı barakalar yapılması verimli çalışma için gerekli bulunmaktadır (Resim 1). Ayrıca patlayıcı maddelerin muhafazası için, barınak yerleri ile ilgili nizamname ve tüzükte belirtilen mesafeler içinde kalarak seçilecek sütreli bir yerde geçici depo veya etrafı çemberle veya zincirle çevrili, sağlam kilitli sandıklar yapılmalıdır. Resim 1: Orman içi çalışmalarda kullanılabilecek şantiye çadırı (Anonim 2009). Yapım İşleri Genel Şartnamesindeki hükümler dahilinde yüklenici, sözleşme konusu işin ve iş yerindeki her türlü araç, gereç, malzeme, ihzarat, iş makineleri, taşıtlar gibi kıymetlerin işin kesin kabul tarihine kadar korunmasından, işin devamı süresince iş yerinde yapılacak çalışmalar nedeniyle, işçilerle çevre halkının kazaya uğramaları, zarar görmeleri ve işlerde zarar ve hasar meydana gelmesinden sorumludur. Bu nedenle yüklenici, iş yerlerindeki her türlü araç, gereç, makine ve taşıtlar ile ihzaratı, tesisleri ve yapılan işin tüm kısımlarını deprem, su baskını, fırtına, yangın, hırsızlık gibi tehlikelere karşı sigorta ettirmekle yükümlüdür. Yüklenici, tüm bu önlemlere rağmen yaptığı işlerden dolayı üçüncü şahısların kendilerine veya mallarına zarar verilmesi ihtimaline karşı mali sorumluluk sigortası yaptırmakla sorumludur. 3.2 İşin Yapılması İş yerinde şantiye yeri sorunu bittikten sonra artık sıra iş yapımı aşamasına gelmiştir. İşin yapılması sırasında çalışmalar idari ve teknik işler olmak üzere iki grupta toplanır. 3.2.1 İdari İşler İdari işler kapsamında, ihale ile yüklenicilere yaptırılacak işlerin işyeri güvenliğinden sözleşme gereği yüklenici sorumludur. İşlerin idare tarafından yapılması halinde ise idare gerekli iş yeri güvenlik önlemlerini alacaktır. İş kazaları, genellikle patlayıcı madde kullanma, ateşleme, patlatma, sarp ve kayalık zeminde ve yüksek yerlerde çalışırken düşme, arazi kayması, taş yuvarlanması, işçilerin çok sık ve düzensiz çalışmaları gibi durumlardan ileri gelmektedir. Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği mevzuatı dikkate alınarak işyerinde alınacak tedbirler bir talimat şeklinde işçi ve diğer personele tebliğ edilmeli ve şantiyenin devamı süresince görülecek yerlerde asılı tutulmalıdır. Bu talimatta özellikle; a) Ateşleme belgesi olmayanların patlayıcı madde kullanma, ateşleme ve patlatma işlerinde çalışamayacağı ve çalıştırılmayacağı, bu işte çalışanların dikkat edecekleri hususlar ile diğer tehlikeler ve önlemler yer almalıdır. b) Tehlikeli zeminde çalışanlar için iş yerinde bulundurulan emniyet kemeri, halat, baret gibi emniyet alet ve malzemesi mutlaka kullanılmalıdır. c) Tehlike arz eden yerlerde gözcü bulundurulması, bu gibi tehlikeli yerlerde iş kazalarına meydan vermeyecek şekilde gözcüsüz çalışılmamalıdır. d) Makineli çalışmalarda (dozer operatörü ve yardımcıları ve kompresör makinisti ve tabancacıları ile bunların yanında çalışan işçiler) taş, kaya yuvarlanması, toprak göçme ve kayması, ağaç devrilmesi gibi tehlike arz eden arazi ve zemin durumlarında faaliyete geçmeden önce orman yolu güzergahının bu tehlikelerden uzak tutulması için ağaç devirme ve toprak hareketlerinin dikkatle takip edilerek her türlü 417

tedbirlerin alınacağı ve tehlikelerin giderileceği, gerekli durumun yetki ve sorumluluğa sahip teknik elemanlarca duyurulacağı belirtilmelidir. e) Akaryakıt gibi parlayıcı maddelerle patlayıcı maddeler ayrı ayrı ve işçi ikametlerinden uzak yerlerde korunarak, ilgililerden başkasının bu yerlere girmemesi veya yaklaşmasının yasak olduğu duyurulmalıdır. Parlama ve patlamaya yol açacak ateşli madde ve araçların (kibrit, sigara, gaz lambası gibi) bu yerlerde kullanılması yasaklanmalıdır. Konulacak uyarı levhalarına uyulması sağlanmalıdır. f) Yol inşaat makine ve malzemelerinin ehliyetsiz kimseler tarafından kullanılmasının yasak olduğu ve kazalara sebebiyet vereceği konusunda gerekli uyarılar yapılmalıdır. g) İş kazalarını önlemek için idarece önerilen tedbir ve kurallara uyulması, bu hususta can güvenliği ile ilgili malzemelerin tehlikeli iş yerlerinde ne zaman ve nasıl kullanılacağının açıklanması gibi hususlar İşyeri Talimatı nda yer almalı, işçilere duyurulmalı ve okutularak imzalattırılmalıdır. h) İnşaat mahalline girmenin can ve mal emniyeti yönünden tehlike arz ettiğini belirtir işaret ve levhalar mutlaka konulmalıdır. 3.2.2 Teknik İşler Yapılacak tüm işler belirlenip, bunların iş sırası ve yapım zamanları bir programa alınmalıdır. Yapılan iş programına göre işlerin yürütülmesi yararlı sonuçlar doğuracaktır. 3.3 Yönetim Şantiyedeki idari sorumluluk işyeri sorumlusuna ait bulunmaktadır. İş yeri sorumlusu, şantiye personeline günlük görev verir ve takip eder. Şantiye personeli, kendilerine verilen görevleri layıkıyla yapmak zorundadır. Personel, her konudaki taleplerini iş yeri sorumlusuna iletir. Personel, İşletme Müdürlüğü tarafından belirlenen mesai saatlerine uymak zorundadır. Bütün personel, kendisine teslim olunan ve şantiyenin tüm malzemesinin korunması ve temiz kullanılmasından sorumludur. Temizlik, sağlık ve güvenlik işlerine tüm personel azami dikkat göstermelidir. İdare tarafından yapılacak işler için işe başlamadan önce bir iş planı ve iş organizasyonu İşletme Müdürlüğü tarafından düzenlenecektir. Buna göre işler sırasıyla yapılıp denetlenecektir. İş makinelerinin işbaşına gelişi, çalışmaları, arızaları, sarfiyatları, bakımları, izinler ve günlük çalışma saatleri ile verimlilikleri kontrol edilecektir. Görevli operatörler izine ayrılmadan önce talebini ilgili İşletme şefine iletecek; iznin uygun görülmesi, yedek operatörün işe başlaması ve makineyi teslim almasından sonra izine ayrılacaktır. Kurulan geçici şantiye, yol inşaatı ile beraber ileriye doğru ilerleyecek, çalışma yeri ile şantiye merkezi arasının yakın olması sağlanacaktır. Uygunsa şantiyeye bir hizmet vasıtası verilecektir. İdare tarafından yapılan işlerde, şantiye için gerekli bütün malzeme İşletme Müdürlüğü nce temin edilecektir. Orman yollarının yapımı ve bakımı sırasında iş tekniği açısından Orman Mühendislerinin kısa başlıklar altında toplanan şu hususlara dikkat etmesi gerekmektedir. Bunlar: a) Yol yapımında ve bakımında çalışacak işçiler daha önceden belirlenip, olanaklar ölçüsünde bir eğitimden geçirilmiş olmalıdır. b) İşçilerin başında bir işçi başı bulundurulmalıdır. Her işçi başının emrine 20 kişiden fazla işçi verilmemeli, 4'ten fazla işçi başı çalıştırılan yerlerde ayrıca bütün işler için sorumlu bir kişi görevlendirilmelidir. c) İşçilerin gıda gereksinimleri sık sık sorularak zamanında temin edilmelidir. Bunların gereksinmeleri belli yerlerden yapılmalı ve işçilere kredi sağlanmalıdır. d) Orman yollarının yapımında ve bakımında işçiler tarafından iyi malzeme kullanılması verim üzerine olumlu etki yaratacağından kazma, kürek vs. gibi araçların ve diğer yardımcı alet ve makinelerin daima iyi kalitede olanları işçilere verilmelidir. e) Her yol yapım ve bakım çalışması yerinde ilk yardım için bir ecza kutusu bulundurulmalı ve bu sık sık denetlenerek eksik olanlar yerlerine konulmalıdır. f) Yapılacak işler için gerekli malzeme ve ekipman zamanında iş yerine getirilmelidir. g) Deneyimsiz işçiler makinelerin olmadığı yerlerde veya makinelerin verimini artıracak işlerde kullanılmalıdır. 418

Orman mühendislerinin, orman yol yapımı ve bakımında şantiye organizasyonu kapsamında iyi bir yönetim kurabilmesi için: a) İyi bir iş dağıtımının sağlanması, otoritenin kurulması b) İş anında ve şantiyede disiplinin sağlanması, c) Emir ve yürütme birliğinin sağlanması, d) Ücretlerin zamanında ödenmesinin gerçekleştirilmesi, e) Karar verme yetkisinin belirlenmesi, f) Eşitliğe, hak ve hukuka uyulması, g) İş yerinde ve şantiyede düzen ve temizliğin sağlanması, h) İş istikrarının sağlanması ve işçilerin görevlerinin sık sık değiştirilmemesi gibi hususları yerine getirmesi gerekmektedir. 3.4 İşin Tamamlanması Sonrası Yapılacak Çalışmalar Her türlü yapım işleri tamamlandıktan sonra tüm artık malzeme işyeri ve çevresinden toplanıp idarenin uygun gördüğü alanlara veya çöplüklere dökülüp üzeri kapatılacaktır. 4. ORMAN YOLU İNŞAATINDA İŞ TEKNİĞİ 4.1 Orman Yolu Yapımının İş Tekniği Açısından Değerlendirilmesi Dağlık ve yüksek eğime sahip ormanlık alanlarda dozerle yol yapımı sırasında çevreye çok zarar verilebilmekte, erozyon riski artmaktadır. Ancak ekskavatörler ile aynı alanlarda yapılan çalışmalarda oluşan zarar daha az olmaktadır (Heinrich, 1979; Stjernback 1982). Eğer arazi eğimi %50 den daha fazla ise bu alanlarda dozer ve ekskavatörlerin birlikte kullanılması önerilmektedir (Spaeth, 1998). Orman yolu yapımının ekskavatör ile yapılması durumunda, orman yolu inşaatı eğer idare tarafından yapılacaksa; yol inşaatında çalışacak ekipler ve kontrol elemanları, daha önceden tespit edilerek mutlaka eğitimden geçirilmelidir. Etüt kazıkları çok özenle tespit edilip flamalar asılmalı, çalışmaların aşamaları ve önemi, yol güzergahında yapılacak çalışmanın detayları uygulama projesinde yer alacak ve uygulayıcılara hassas çalışma prensipleri benimsetilmelidir. Kazı alanlarındaki sert kayaların sökülmesinde ön çatlatma yöntemi ve kırıcılar kullanılmalı; kayaların patlatılmasıyla meydana gelen savrulma, yuvarlanma, heyelan, çarpma, kırma, yaralama gibi olumsuz çevre zararları en aza indirilmelidir. Ekskavatör ile inşaatta öncelikle kazı ve dolgu alanındaki bitkisel toprak kazılmalı, çatlatılan kayalar kırıcılarla parçalanıp sökülerek zemin uygunsa yolun dolgu kısmına kilit şeklinde yerleştirilerek sağlamlaştırılmalıdır. Çalışma ekibi; uyumlu, bilgili, güvenlik ve işyeri kurallarına uyan, sorumluluk bilinci taşıyan elamanlardan kurulmalıdır. Ekskavatörle yol yapımı ekstrem şartlar taşıdığından iş riskleri yüksek, iş verimliliği düşük bulunmaktadır. Bu nedenle güvenlik önlemlerine uyularak işler standardında yaptırılmalıdır. Sanat yapıları; yol yapımı çalışmalarını, ikmal ve destek hizmetlerini kesintiye uğratmayacaksa yol yapımı ile birlikte yapılabilir. Bir yol güzergahının orman içinden geçen bölümlerinden arazi eğiminin %75 in üzerinde olduğu toprak ve küskülük zeminleri ile arazi eğiminin %50 nin üzerindeki kayalık olan bölümleri projesinde belirlenerek ekskavatörle, arazi eğiminin %75 in altında olan toprak, küskülük zeminleri dozer ile %50 nin altında olan kayalık zeminler ise ekskavatör ve dozerle koordineli yaptırılmalıdır. Çalışmanın esası, etüt-aplikasyon ve proje aşamasında önlemler alınarak yol kazısından çıkacak materyalin yolun alt tarafındaki meşçere, tarım ve iskan alanları ile diğer çevre faktörlerine yapabileceği olumsuz etkilerin önlenmesidir. 419

A) B) Şekil 1: A) Dik ve kayalık arazide ekskavatörle ve dozerle orman yolu yapımı (Bayoğlu, 1997). B) Dik ve kayalık arazide ekskavatörle inşa edilen orman yolu (Bayoğlu, 1997). Orman yolu yapımının dozer ile yapılması sırasında, yol güzergahındaki ağaç ve kökler önceden temizlenecektir. Ağaç kesme işleminde kazı ve dolgu şevi üzerinden dışa doğru en az 1m, kazı şevinde arazinin eğimi, zeminin gevşekliği gibi hususlar dikkate alınarak en fazla 3 m genişliğindeki alanda bulunan tüm ağaçlar kesilmelidir. Yol inşaatı yukarıdan aşağıya doğru yapılmalıdır. Operatörün güzergahı görebilmesi için bir ilerdeki seviye ve şev kazığına flamalar asılacaktır. Yol sathının düzgün olmasının motorlu vasıtaların hızına, verimine büyük katkısı olduğundan yol satıhları düzgün ve ondülesiz olarak yapılmalıdır. Kayalık ve dik eğimli yamaç yollarında inşaat sırasında kazılan ince materyalin yolun altındaki meşçereyi tahrip etmemesi için, inşaattan önce, projesindeki önlemler alınarak yoldan belirli mesafede ahşap çitler yapılmalıdır. Dar orman yollarında araçların birbirlerine yol verebilmesi için gerekli yerlerde 50 500 m aralıklarla karşılaşma ve kör yolların sonunda dönüş yerleri yapılmalıdır. Orman yollarında yol yüzeyi her türlü zeminde yol tekniğine en uygun düşen bombeli şekilde inşa edilerek, bombenin eğimi %2-5 olmalıdır. Şev düzeltilmesi, hendek açılması ve bombe çalışmaları greyderlerle yapılmalıdır. Öncelikle kayalık alanlarda yol yapımı düşünülmemelidir. Kayalar önceden ön çatlatma yöntemi ile çatlatılmalı, ekskavatörlerle sökülmeli, iş makineleri koordineli çalıştırılarak dozerler boş bekletilmemelidir. Dozerin verimini etkileyen eğim, rakım, hava şartları, klas gibi faktörler dikkate alınarak çalışma yapılmalı, yol yapım projesi ve iş organizasyonu uyumlu olmalıdır. Yol inşaatı başlamadan önce yol güzergahındaki ağaçlar kesilerek saha temizlenecek ve inşa sahası dışına çıkarılacaktır. Dozerle ağaç devrilmemelidir. İş makinelerinin yanında çalışması gereken işçiden fazla sayıda işçi çalıştırılmamalıdır. Yamaç eğimi yüksek, dik ve heyelanlı bölgelerde; makineli çalışma yapılmadan önce münferit kaya ve taş yığınları, gerekli emniyet tedbirleri alınmak şartıyla işçiler aracılığı ile düşürülecek; her ne suretle olursa olsun bu gibi tehlike arz eden yerlerin altında can ve mal güvenliği açısından çalışma yaptırılmamalıdır. 4.2 Orman Yolu Bakım ve Onarım Çalışmalarının İş Tekniği Açısından Değerlendirilmesi Orman yolu bakım ve onarım faaliyetlerinde, yapılacak işin niteliğine uygun teknik çalışmalar yapılmaktadır. Bu teknik çalışmalar güzergah değişikliği, aplikasyon, kazılar, yeni yol yapımı, bakım vb. başlıklar altında toplanabilir. Bakım ve onarım çalışmalarında mevcut yolda standart dışı eğimli güzergah yeniden tespit edilerek inşa edilmelidir. Orman yolundaki dar kısımlar genişletilerek normal yol genişliğine kavuşturulmalı ve standart dışı laselerin ve kurbların çapları ile genişlikleri standart hale getirilmeldir. Mevcut sanat yapılarından gerekenlerin onarımı yapılmalıdır. Yol ekseninden kenarlara doğru yol yüzeyine enine %2-5 arasında eğim verilmelidir. 420

5. SONUÇLAR 2007 yılında çıkarılan Orman Mühendisliği, Orman Endüstri Mühendisliği ve Ağaç İşleri Endüstri Mühendisliği Hakkında 5531 Sayılı Kanun ile belirlenen orman içerisindeki inşaat çalışmalarının planlanması, uygulanması ve kontrolunun ormancılık bilgisine sahip Orman Mühendisleri tarafından yapılması ve denetlenmesi, bu nedenle de Orman Mühendislerinin yeterli düzeyde şantiye organizasyonu ve iş tekniği bilgilerine sahip olması gerekmektedir. Bu bağlamda orman yolu yapımı ve bakımı sırasında teknik, ekonomik, ergonomik ve çevresel açıdan en iyi sonuca ulaşabilmek için önceden gerçekleştirilecek şantiye organizasyonu ile kullanılacak iş tekniği başarıda önemli bir rehber niteliği taşıyacaktır. Yukarıda belirtilen kurallar yöresel koşullara göre değerlendirilerek ek önlemler de alınabilir. KAYNAKLAR o Acar, H.H.; Eker, M. 2001: Ormancılıkta Karar Verme Süreçlerinde Orman Yol ve Üretim Planlarının Değerlendirilmesi. Kafkas Üniversitesi, Artvin Orman Fakültesi Dergisi, Cilt: 2, Sayı:1, Sayfa: 67-74, Artvin. o Anonim, 1984: Orman Yolları Planlanması ve İnşaat İşlerinin Yürütülmesi. T.C. Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, İnşaat Dairesi Başkanlığı, 202 Sayılı Tebliğ, 497 sayfa, Ankara. o Anonim, 2002: 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu. Resmi Gazete Tarihi ve Sayısı: 24.01.2002 / 24648, Ankara. o Anonim, 2007: 5680 Sayılı Kamu İhale Kanunu ve Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Resmi Gazete Tarihi ve Sayısı: 07.06.2007 / 26545, Ankara. o Anonim, 2008-a: Orman Yolları Planlanması, Yapımı ve Bakımı. T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, İnşaat ve İkmal Dairesi Başkanlığı, 292 Sayılı Tebliğ, 338 sayfa, Ankara. o Anonim, 2008-b: 5812 Sayılı Kamu İhale Kanunu ve Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, Resmi Gazete Tarihi ve Sayısı: 05.12.2008 / 27075, Ankara. o Anonim, 2009: http://www.kcbranda.com/anasayfa.html (Ziyaret tarihi: 30.07.2009) o Bayoğlu, S. 1997: Orman Transport Tesisleri ve Taşıtları (Orman Yolları). İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayın No: 434/3969, ISBN 975-404-430-9, 446 sayfa, İstanbul. o Heinrich, R. 1979. Protection of Forest Roads Using Biological and Engineering Methods. Mountain Forest Roads and Harvesting, FAO Forestry Paper 14, Rome: 79-92. o OGM, 2009: Orman Genel Müdürlüğü web sayfası. www.ogm.gov.tr o Richm, P.; Grimm, G. 1961: Grundzüge der Bauausführung, Baustellenorganisation und Geraeteinsatz, (Şantiye Tekniği-Çeviri: Muhittin Kulin), 263+XVI sayfa, Berlin. o Spaeth, R. 1998. Environmentally Sound Forest Road Construction in Northein-Westfalen (NRW) Germany. Proceeding of Seminar on Environmentally Sound Forest Roads and Wood Transport, Romania, 109-118. o Stjernberg, E.L. 1982. The Use of Hydraulic Backhoes in Forest Road Construction: Centre and Eastern Canada. Feric Publications, No 59, Canada. 421