Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Çiftçilerin Sürdürülebilirlik Düzeyi: Ege Bölgesi Örneğ i Özlem YILDIZ1 Arş.Gör. ozlem.arslan@ege.edu.tr *Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, C Blok 35100 Bornova İzmir Murat BOYACI1 Prof.Dr. murat.boyaci@ege.edu.tr Özet Tarımsal üretimde sentetik girdilerin aşırı kullanımı çevre ve sağlık sorunlarına yol açmıştır. Bu gelişmeler tarımın sürdürülebilirliği için organik tarım, entegre mücadele, hassas tarım, iyi tarım uygulamaları gibi sürdürülebilir tekniklerin araştırılmasına neden olmuştur. Sürdürülebilir tarımla ilgili farklı tanımlar çoğunlukla tarımın ekolojik, sosyal ve ekonomik boyutlarına odaklanmaktadır. Ekolojik boyut doğal kaynakların korunmasını içerirken, sosyal ve ekonomik yönü verim, kar ve uzun dönemde kırsal kesimdeki yaşam standartlarının artışı ile ilgilenmektedir. Ege Bölgesinde en fazla tarım alanına sahip, tarımsal üretim potansiyeli ve kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri en yüksek olan İzmir, Aydın ve Manisa illeri araştırma alanı olarak seçilmiş ve toplam 270 üretici ile görüşülmüştür. Çalışmada üreticilerin sürdürülebilirlik düzeyleri, sürdürülebilirlik göstergeleri kullanılarak belirlenmiş ve sürdürülebilirliğin illere göre farklı olmadığı görülmüştür. Ayrıca, üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenler ve bu değişkenlerin etki düzeyleri Multinomial Lojistik Regresyon kullanılarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilir Tarım, Sürdürülebilirlik Göstergeleri, Üretici Eğilimleri. Sustainability Level of Farmers: The Case of Aegean Region Abstract Intensive usage of the synthetic inputs in agriculture has caused to environmental and health problems in the last decades. These developments encourage the researches on sustainable techniques in agriculture, such as, organic farming, integrated pest management, precision agriculture, good agricultural practices. The different definitions of sustainable farming mainly focused on ecological, economic and social dimensions of agriculture. While ecologic dimension contains the natural resources protection, the economic and social dimensions are interested in the increases on yield, profit and living standards in the rural areas. Izmir, Aydin and Manisa Provinces, those have the highest cultivated areas, agricultural potentials and production values per rural population in Ege Region, were determined as research area and totally 270 farmers were interviewed in the study. Sustainability levels of farmers were measured by using sustainability indicators in the research. There is no difference designated between provinces according to their sustainability levels. In addition, the variables affecting to the sustainability of farmers and the impact levels of the variables were examined by employing Multinomial Logistic Regression. Key Words: Sustainable Agriculture, Sustainability Indicators, Farmer Tendencies 1. Giriş İkinci Dünya Savaşı sonrası tarım sektöründe önemli gelişmeler yaşanmıştır. Tarımda yüksek teknolojinin kullanılması, kimyasal gübre ve ilaçların kullanımlarının artması ve üretimi teşvik eden politikalar, tarımsal üretimde önemli artışlar meydana getirmiştir. Bu gelişmeler tarım işletmeleri üzerinde, toprak yapısının bozulması, erozyon ve su kaynaklarının kirlenmesi gibi yapısal problemler ortaya çıkarmıştır. Ayrıca, çiftçilerin ve tüketicilerin sağlık sorunu ve kırsal kesimde gelir dağılımının bozulması, üretim maliyetlerinin yükselmesi gibi çeşitli sosyal ve ekonomik problemlere de neden olmuştur (Bagheri et all, 2008; Roling and Pretty, 1997; Fami et all, 2007). Sürdürülebilir tarım; Tarımsal üretimin, uzun dönemde verimliliği ve çevreyi koruyacak, ekonomik gelişmeyi sağlayacak, kırsal yaşam kalitesini yükseltecek şekilde yönlendirilmesi olarak tanımlanmaktadır (Roling and Pretty, 1997, Tan, Köksal, 2004, Turhan, 2005, Bagheri et all, 2008). Amacı, üretim ve karın sürdürülebilir bir seviyede olmasını sağlarken, çevreye olumsuz etkilerini en aza indirmektir. Sürdürülebilir tarım, insan ve doğal kaynaklar arasında dengenin kurulması ve çevrenin korunması ile mümkündür (Karadavut ve ark., 2004). Sürdürülebilir tarım kavramında; ekolojik, sosyal ve ekonomik olmak üzere üç ayrı perspektif söz konusudur (Pretty, 1996, Hansen, 1996, Zhen et all, 2005, Bagheri et all, 2008). Bu çalışmanın temel amacı, Ege Bölgesindeki üreticilerin sürdürülebilirlik düzeylerinin çeşitli göstergeler yardımıyla belirlenmesidir. Ayrıca çalışmada üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenler ve etki dereceleri de belirlenmiştir. 2. Materyal ve Yöntem Çalışmanın materyalini birincil ve ikincil kaynaklardan elde edilen veriler oluşturmuştur. Araştırmanın birincil nitelikli verilerini Ege Bölgesinde İzmir, Manisa ve Aydın illerinde 270 üretici ile yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmuştur. 1215
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Ege Bölgesindeki DPT Istatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre, üç alt bölgeden en fazla tarım alanına sahip, tarımsal üretim potansiyeli ve kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri en yüksek olan İzmir, Aydın ve Manisa İlleri seçilmiştir. Seçilen üç ilin İl Tarım Müdürlükleri ile yapılan görüşmelerle, illeri temsil edebilecek nitelikte, her ilden üç ilçe saptanmıştır. Aydın İli için Germencik, Söke ve Sultanhisar ilçeleri; Manisa İli için Salihli, Akhisar, Kula ilçeleri; İzmir İli için Bergama, Menemen ve Tire ilçeleri örneğe alınmıştır (Tablo 1). Bu ilçelerde anket yapılacak köylerin belirlenmesinde ise, örneğe alınan 9 ilçedeki Tarım Müdürlükleri ile görüşülerek, her ilçeyi temsil edebilecek dört köy olmak üzere toplam 36 köy belirlenmiştir. Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı üreticilerden çekilecek işletmeler iller bazında örneğe alınan üretici sayılarının belirlenmesinde %4,5 hata payı ve %95 güven aralığı kullanılarak her ilden 90 üretici, toplam 270 üretici ile görüşülmüştür. Bulguların değerlendirmesi ve yorumlanması sırasında ortalamalar, yüzde hesapları, Kruskal Wallis gibi testler kullanılmıştır. Üreticilerin Sürdürülebilirlik düzeyleri ise daha önce yapılmış olan çalışmalardan elde edilen bilgilerin bölge koşullarına uyarlanmasıyla kullanılan 14 değişken yardımıyla ölçülmeye çalışılmıştır. Üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenlerin belirlenmesinde ise Multinomial Lojistik Regresyon kullanılmıştır. Tablo 1: Görüşülen üreticilerin il ve ilçelere göre dağılımı İller ve İlçeler Görüşülen Üretici Sayısı Yüzde (%) Bergama 30 11.1 Menemen 30 11.1 Tire 30 11.1 İzmir 90 33.3 Germencik 30 11.1 Söke 30 11.1 Sultanhisar 30 11.1 Aydın 90 33.3 Akhisar 30 11.1 Kula 30 11.1 Salihli 30 11.1 Manisa 90 33.4 GENEL TOPLAM 270 100.0 3. Araştırma Bulguları Görüşülen üreticilerin yaşları 20 ile 86 arasında değişmektedir. %48.5 i 51 yaş ve altı, %51.5 i ise 52 yaş ve üstündedir. %60 ı ilkokul düzeyinde eğitim almıştır. %52.6 sının 30 yıldan fazla çiftçilik deneyimi vardır. %91.9 u herhangi bir kooperatife üyedir (Tablo 2). Ankete katılan üreticilerin %53.3 ü tarım dışı gelire sahiptir. Yıllık geliri 7500 TL den az olan üreticilerin oram %3.7 iken, 100000 TL ve üzeri gelire sahip üreticilerin oranı %7.8 dir (Tablo 3). Tablo 2: Görüşülen üreticilerin bazı kişisel özellikleri Özellikler Gruplar Üretici Sayısı Yüzde Yaş Grupları Eğitim Durumu Deneyim Kooperatif Üyeliği 51 yaş ve altı 131 48.5 52 ve üstü 139 51.5 İlkokul 162 60.0 Ortaokul 51 18.9 Lise ve Üniversite 57 21.1 29 yıl ve az 128 47.4 30 yıl ve fazla 142 52.6 Üye 248 91.9 Üye Değil 22 8.1 1216
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Tablo 3: Üreticilerin gelir durumları Gelir kaynakları Üretici Sayısı Yüzde Tarım Dışı Gelir Yıllık Gelir Var 126 53.3 Yok 144 46.7 7500 TL ve daha az 10 3.7 7501-25000 TL 102 37.8 25001-50000 TL 81 30.0 50001-100000 TL 56 20.7 100001 ve üzeri 21 7.8 4. İşletmelerin Özellikleri Üreticilerin %35.6 sı zeytin, %33 ü buğday, %29.6 sı pamuk, %28.1 i mısır, % 21.5 i sebze, %19.3 ü domates, %18.1 i üzüm, %13 ü de silajlık mısır üretimi yapmaktadır (Tablo 4). Ayrıca, görüşülen üreticilerden 98 kişi (%36.3) hayvancılık yapmaktadır. Büyükbaş hayvancılık yapanların oranı %31.1, küçükbaş hayvancılık yapan %5.6 dır (Tablo 5). Tablo 4: Üreticilerin yetiştirdikleri ürünler Ürünler Üretici sayısı Yüzde Zeytin 96 35.6 Buğday 89 33.0 Pamuk 80 29.6 Mısır 76 28.1 Sebze 58 21.5 Domates 52 19.3 Bağ 49 18.1 Silajlık Mısır 35 13.0 Tablo 5: Görüşülen üreticilerin hayvancılık yapma durumları Faaliyet alanı Üretici Sayısı Yüzde Büyükbaş Hayvancılık 84 31.1 Küçükbaş Hayvancılık 15 5.6 Arıcılık 5 1.9 Kümes Hayvancılığı 2 0.7 İşletmelerin parçalılık durumları 1 ile 30 parça arasında değişmektedir. İşletmeler ortalama 5.5 parçadır. Toplam işlenen alan 4 dekar ile 850 dekar arasında değişmekle birlikte, ortalama arazi büyüklüğü 118.4 dekar olarak hesaplanmıştır. Üreticilerin %27.4 ü kiracılıkla, %9.6 sı da ortakçılıkla arazi işlemektedir (Tablo 6). İkinci ve üçüncü ürün yetiştirme durumlarına bakıldığında, üreticilerin %37 sinin ikinci ürün, %3.3 ünün ise üçüncü ürün yetiştirdiği gözlenmiştir. İkinci ve üçüncü ürünler silajlık mısır, mısır, sebze, fiğ ve şalgamdır. Tablo 6: Üreticilerin işledikleri araziler ve kullanım şekilleri Alan (daa) Üretici Sayısı Minimum Maksimum Ortalama Toplam işlenen alan 270 4 850 118.40 Mülk 244 3 800 87.71 Kira 74 2 600 75.45 Ortak 26 5 195 58.62 1217
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 5. illere Göre Sürdürülebilirlik Ortalamaları Görüşülen üreticilerin %22.6 sı sürdürülebilir olmayan grupta (1. Grup), %71.5 i orta düzeyde sürdürülebilir grupta (2. Grup), %5.9 u ise sürdürülebilir gruptadır (3. Grup) (Tablo 7). Tablo 7: Üreticilerin Sürdürülebilirlik Ortalamaları Sürdürülebilirlik Ortalaması Üretici Sayısı Yüzde 1.00-3.00 (1. Grup) 61 22.6 3.01-4.00 (2. Grup) 193 71.5 4.01-5.00 (3. Grup) 16 5.9 Belirlenen sürdürülebilirlik göstergelerine göre illerin sürdürülebilirlik ortalamaları Tablo 9 de verilmiştir. Buna göre bölgede en yüksek ortalamaya sahip gösterge bir çiftçi olarak doğayı koruyorum (4.09) ve kimyasalların kullanımında önerilere uyuyorum (4.03) ifadeleridir. Bu göstergeler İzmir ve Aydın illerinde bölge ortalamaları ile paralel iken, Aydın ilinde en yüksek ortalamaya sahip gösterge ziraatçıların önerilerine uyuyorum ifadesidir. Görüşülen üreticilerin çoğu yayımcıların önerilerine uyduklarını ifade etmişlerdir. Ayrıca üreticiler doğru gübreleme yaptıklarını düşünmektedirler. Bu ifade ile ilgili en yüksek ortalama Aydın iline aittir. Sertifikalı tohum/fidan kullanımı ve doğru zaman ve miktarda sulama ifadelerinde ise İzmir ili en yüksek ortalamaya sahip iken, İzmir ilini sırasıyla Manisa ve Aydın illeri takip etmiştir. Bölgede en düşük ortalamaya sahip göstergeler düzenli toprak tahlili yaptırıyorum ve yeşil gübreleme yapıyorum ifadeleridir. Bölgenin sürdürülebilirlik ortalaması 3.34 olarak hesaplanmıştır. İzmir İli en yüksek sürdürülebilirlik ortalamasına (3.37) sahip ildir. Bunu Aydın (3.35) ve Manisa (3.30) izlemektedir (Tablo 8). Sürdürülebilirlik göstergelerinden ekim nöbeti uygulama, aşırı toprak işleme yapmama, anız yakmama, hayvan gübresi kullanma, yeşil gübreleme yapma, erozyona karşı önlem alma, meraların korunması ve doğru zaman ve miktarda sulama konularında iller arasında farklılık vardır. Manisa ili ekim nöbeti uygulama konusunda en yüksek ortalamaya sahip iken en düşük ortalama Aydın ilindedir. Aşırı toprak işleme yapmama ve anız yakmama konularında en yüksek ortalama Aydın ilindedir. Hayvan gübresi kullanımı, yeşil gübreleme yapma ve doğru zaman/miktarda sulama yapma değişkenlerinin ortalaması İzmir ilinde; erozyona karşı önlem alma ve meraların korunması değişkenlerinin ortalaması ise Aydın ilinde diğer illere göre daha yüksektir (Tablo 9). Tablo 8: İllere Göre Tarımsal Sürdürülebilirlik Ortalamaları Göstergeler İzmir Aydın Manisa Bölge Bir çiftçi olarak doğayı koruyorum 4.12 4.14 4.00 4.09 Kimyasalların kullanımında önerilere uyuyorum 4.02 4.00 4.07 4.03 Ziraatçıların önerilerine uyuyorum 3.90 3.92 4.12 3.98 Doğru gübreleme yapıyorum 3.86 3.79 3.99 3.88 Sertifikalı tohum/fidan kullanıyorum 4.13 3.72 3.73 3.86 Doğru (zaman ve miktarda) sulama yapıyorum 3.97 3.59 3.67 3.74 Anız yakmıyorum 3.38 4.16 3.20 3.58 Hayvan gübresi kullanıyorum 3.70 3.12 3.51 3.44 Aşırı toprak işleme yapmıyorum 3.19 3.79 3.14 3.37 Ekim nöbeti uyguluyorum 3.68 2.69 3.68 3.35 Meraların korunmasına özen gösteriyorum 3.08 3.11 2.56 2.91 Erozyona karşı önlem alıyorum 2.32 3.01 2.67 2.67 Düzenli toprak tahlili yaptırıyorum 1.93 2.39 2.18 2.17 Yeşil gübreleme yapıyorum 1.92 1.53 1.81 1.76 Sürdürülebilirlik Ortalaması 3.37 3.35 3.30 3.34 1218
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınmak Sürdürülebilirlik Göstergeleri Ekim nöbeti Aşırı toprak işleme yapmama Anız yakmama Hayvan gübresi kullanımı Yeşil gübreleme Erozyona karşı önlem Meraların korunması Doğru sulama Tablo 9: İllere göre sürdürülebilirlik göstergeleri (Kruskal Wallis Testi) İller Sayı Sıra Ortalaması Khi Kare Değeri Serbestlik Derecesi P Değeri İzmir 90 151.31 27.336*** 2 0.000 Aydın 90 102.00 Manisa 90 153.19 İzmir 90 123.12 16.696*** 2 0.000 Aydın 90 162.19 Manisa 90 121.19 İzmir 90 129.94 8.241*** 2 0.016 Aydın 90 152.33 Manisa 90 124.22 İzmir 90 147.48 6.932*** 2 0.031 Aydın 90 119.03 Manisa 90 139.99 İzmir 90 153.11 11.758*** 2 0.003 Aydın 90 117.19 Manisa 90 136.19 İzmir 90 113.58 15.388*** 2 0.000 Aydın 90 157.76 Manisa 90 135.17 İzmir 90 145.19 10.278*** 2 0.006 Aydın 90 146.62 Manisa 90 114.68 İzmir 90 152.23 10.101*** 2 0.006 Aydın 90 119.13 Manisa 90 135.13 * a =0.10 için önemli ** a =0.05 için önemli *** a =0.01 için önemli 5. Üreticilerin Sürdürülebilirliğini Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi Lojistik Regresyon un amacı bir veya birden fazla bağımsız değişken ile bağımlı değişken arasında bir ilişki kurmaktır. Farkı diğer regresyon yöntemlerinde bağımlı değişken sürekli değerler alırken lojistik regresyonda bağımlı değişkenin iki veya daha fazla kesikli değer aldığı durumlarda kullanılmaktadır. Multinomial Logit ise, Bağımlı değişkenin üç veya daha fazla cevaplı olması ve cevapların sıralı olması şartının aranmadığı durumlarda uygulanmaktadır (Burmaoğlu ve Ark., 2009). Çalışmanın bu kısmında görüşülen üreticiler sürdürülebilirlik düzeylerine göre üç gruba ayırılarak, Multinomial Lojistik Regresyon yöntemiyle sürdürülebilirlik ortalamalarını etkileyen değişkenler/faktörler belirlenmiştir. Bu analizde bağımlı değişken, görüşülen üreticilerin sürdürülebilirlik ortalamasıdır. Bağımlı değişken, sürdürülebilir olmayan (1. grup), orta düzeyde sürdürülebilir (2. grup) ve sürdürülebilir (3. grup) olmak üzere üç gruptan oluşmaktadır (Tablo 10). Bağımsız değişkenler ise; yaş grupları, eğitim, çiftçilik deneyimi, ailedeki birey sayısı, toplam işlenen alan, sulanan alanın toplam işlenen alana oranı (%), arazi parçalılık durumu, çok yıllık ürün yetiştirme durumu, yıllık gelir, gelir memnuniyeti, işçi kullanımı, örgütlenme durumu, ikinci ve üçüncü ürün yetiştirme durumu, hayvancılık yapma durumu ve çevre tutumları (Yeni Çevresel Paradigma) olarak belirlenmiştir. Tablo 10: Bağımlı Değişkenler Sürdürülebilirlik Ortalaması Üretici Sayısı Yüzde 1.00-3.00 (1. Grup) 61 22.6 3.01-4.00 (2. Grup) 193 71.5 4.01-5.00 (3. Grup) 16 5.9 1219
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Sürdürülebilir olmayan (1. Grup) ile orta düzeyde sürdürülebilir grup (2. Grup) arasında, eğitim, sulanan alanın toplam işlenen alana oranı, gelir memnuniyeti ve örgütlenme arttıkça sürdürülebilirlik artmaktadır (Tablo 11). Bağımsız Değişkenler Tablo 11: Birinci ve ikinci grup arasındaki ilişki (Multinomial Logit) Katsayı Sabit -0.0274 Yaş Grupları 1.4633 Eğitim 1.6775** Çiftçilik Deneyimi -0.9853 Ailedeki Birey Sayısı 1.1724 Toplam İşlenen Alan -0.9983 Sulanan Alanın Toplam İşlenen Alana Oranı (%) 1.0108** Arazi Parçalılık Durumları 1.2613 Çok Yıllık Ürün Yetiştirme Durumu 1.0795 Yıllık Gelir 1.1929 Gelir Memnuniyeti 2.3605** İşçi Kullanımı 1.3786 Örgütlenme Durumu 4.9921*** İkinci ve Üçüncü Ürün Yetiştirme Durumu 1.4032 Hayvancılık Yapma Durumu -0.6027 Çevre Tutumları (Yeni Çevresel Paradigma) 1.1705 Likelihood ratio test: Chi-sq.= 68.4169 [0.0001] Akaike Crt: 397.0831 * a =0.10 için önemli ** a =0.05 için önemli *** a =0.01 için önemli Orta düzeyde sürdürülebilir (2. Grup) ve sürdürülebilir grup (3. Grup) arasındaki ilişkide, eğitim, ailedeki birey sayısı ve ikinci ve üçüncü ürün yetiştirme durumu arttıkça sürdürülebilirlik artmaktadır (Tablo 12). Bağımsız Değişkenler Tablo 12: İkinci ve üçüncü grup arasındaki ilişki (Multinomial Logit) Katsayı Sabit - 0.000014*** Yaş grupları -0.9752 Eğitim 3.8252*** Çiftçilik Deneyimi 1.559 Ailedeki Birey Sayısı 1.3993** Toplam İşlenen Alan 1.0002 Sulanan Alanın Toplam İşlenen Alana Oranı (%) 1.0045 Arazi Parçalılık Durumları -0.6486 Çok Yıllık Ürün Yetiştirme Durumu -0.6791 Yıllık Gelir 1.8811 Gelir Memnuniyeti 1.3302 İşçi Kullanımı 3.7585 Örgütlenme Durumu 1.9433 İkinci ve Üçüncü Ürün Yetiştirme Durumu 5.5151** Hayvancılık Yapma Durumu 1.3464 Çevre Tutumları (Yeni Çevresel Paradigma) 2.0334 Likelihood ratio test: Chi-sq.= 68.4169 [0.0001] Akaike Crt: 397.0831 * a =0.10 için önemli ** a =0.05 için önemli *** a =0.01 için önemli 1220
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma 6. Sonuç ve Öneriler Ege bölgesinde 270 üretici ile yapılan görüşmelerden elde edilen bulgulara göre; İzmir, Manisa ve Aydın İllerinde üreticilerin sürdürülebilirlikleri orta düzeydedir ve aralarında istatistikî olarak bir farklılık yoktur. Üreticilerin sürdürülebilirliklerini etkileyen değişkenler, eğitim, gelir, örgütlenme durumları, ailedeki birey sayıları, sulanan alan miktarı ve ikinci ürün yetiştirme durumları olarak belirlenmiştir. Aile bireylerinin tarımdaki önemi sürmektedir. Dolayısıyla yayım çalışmalarının işletmeyi değil, kadın çiftçiler, genç çiftçiler gibi tarımda çalışan grupların hedef kitle olarak görülmesi ve çalışmaların planlanması gerekmektedir. Bilinç düzeyi arttıkça toplumların örgütlenme düzeyi artmaktadır. Örgütlenmeye yönelik yayım çalışmalarının yürütülmesi gerekmektedir. Üreticilere yıllardır önerilmesine rağmen, toprak tahlili yaptırma oranı düşüktür. Hatalı gübrelemelerin maliyet artışına, toprak ve su kirliliğine yol açtığı bilinmektedir. Toprak tahlili yaptırma alışkanlığının benimsetilmesine çalışılmalıdır. Süreçte, yayım örgütleri yanında ziraat odaları ve diğer yerel aktörlerle de işbirliği sağlanmalıdır. İkinci ürün yetiştirme bölge üreticileri arasında yaygındır. Bölge koşullarını dikkate alan, iyi bir üretim planlaması ile bu uygulamanın daha iyi yapılması sürdürülebilirliğe hizmet edecektir. Ülkesel ve bölgesel hedeflerin yanında yerel sürdürülebilir tarım hedefleri ortaya konmalı ve bütün yerel aktörlerin katılımıyla bu hedeflere ulaşılmaya çalışılmalıdır. Kaynaklar Bagheri, A., Shabanali Fami, H., Rezvanfar, A., Asadi, A., Yazdani, S., 2008. Perceptions of Paddy Farmers towards Sustainable Agricultural Technologies: Case of Haraz Catchments Area in Mazandaran province of Iran, American Journal of Applied Sciences 5 (10): 1384-1391. Burmaoğlu, S., Oktay, E., Özen, Ü., 2009. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Beşeri Kalkınma Endeksi Verilerini Kullanarak Diskriminant Analizi ve Lojistik Regresyon Analizinin Sınıflandırma Performanslarının Karşılaştırılması, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Dergisi Cilt:8, Sayı:2, s.23-49. Fami, H. Shabanali, Kalantari, K., Sharifzadeh, A. and Moradnezhadi, H., 2007. Principal Components of Policy Framework for Sustainable Agriculture and Its Implications for National Extension System in Iran, Journal of Sustainable Agriculture, 31:2,125 144. Hansen, J.W., 1996. Is agricultural sustainability a useful concept? Agricultural Systems, 51: 185-201. Karadavut, U., Aksoyak, Ş., Palta, Ç., 2004. Kırsal Çevre Sorunları ve Sürdürülebilir Tarım, Bitkisel Araştırma Dergisi, 1(1):61-66. Pretty, J., 1996. Regenerating Agriculture, Policies and Practices for Sustainability and Self-Reliance. National Academy Press, Washington, DC. Roling, N. and J.N. Pretty, 1997. Extension s role in sustainable agricultural development. In: Improving agricultural extension, a reference manual. B.E. Swanson; R., P. Bentz and A.J. Sufranko (Eds.), FAO, Rome, Italy. Tan, S., Köksal, H., 2004. Sürdürülebilir Tarım, T.E.A.E. Bakış, Sayı:5, Nüsha:2, ISSN 1303-8346. Turhan, Ş., 2005. Tarımda Sürdürülebilirlik ve Organik Tarım, Tarım Ekonomisi Dergisi 2005; 11(1) : 13-24. Zhen, L., Routray, J.K., Zoebisch, M.A., Chen, G.B., Xie, G.D., Cheng, S.K., 2005. Three dimensions of sustainability of farming practices in the North China plain: a case study from Ningjin County of Shandong Province, P.R. China, Agriculture, Ecosystems and Environment 105 (3) (2005), pp. 507A522. 1221