İçindekiler 1 Tablolar 3 Grafikler ve Şekiller 4 Kısaltmalar 5 1. Değer Zinciri Analizi 7 1.1. Giriş 7 1.2. Türkiye de Süt Sektörü 8 1.2.1. Türkiye de İnek Sütü Üretimi 10 1.3. Süt Sektörünün Erzincan daki Durumu 11 1.3.1. Erzincan İline Ait Genel Bilgiler 11 1.3.2. Erzincan da Süt Sektörü 15 1.3.2.1. Erzincan da Hayvancılığa Genel Bakış 15 1.3.2.2. Erzincan da Süt Sığırcılığı 17 1.3.2.3. Süt Sığırcılığında Tarımsal Örgütlenme 18 1.3.2.3.1. Kooperatifler 18 1.3.2.3.2. Erzincan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği (EDSYB) 20 1.3.2.4. Erzincan da Süt İşleyen İşletmeler 20 1.3.2.4.1. Genel Bakış 20 1.3.2.4.2. Balacan Süt 22 1.3.2.4.3. Sıla Süt 23 1.3.2.4.4. Yurtbaşı Kooperatifi 24 1.3.2.4.5. Genel Sorunlar 25 1.3.2.5. Erzincan da Sütün Yoğun Üretildiği Köyler ve Çiftçiler 26 1.3.2.6. Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi 28 1.4. Sonuç 28 1.4.1. I. Aşama 28 1.4.2. II. Aşama 29 2. Stratejik Yatırım Planı 33 2.1. Giriş 33 2.2. Gerekçe 33 2.3. Çalışma Alanı ve Stratejik Ortak Hakkında Genel Bilgiler 36 2.4. İhtiyaç Tespit Çalışması 38 2.5. Oluşturulan Model ve Yapılacak Yatırımlar 39 2.6. Yatırım Planı 43 1

2.6.1. Anahtar Performans Kriterleri 43 2.6.2. Yatırım Bütçesi 48 2.6.3. Net Gelir ve Net Bugünkü Değer (NBD) Analizi 49 2.6.4. Mali Rantabilite 49 2.7. Faaliyet Planı 51 3. Ekler 57 3.1. Ek 1 Öngörülen Hibe Kalemleri 53 3.2. Ek 2 Projeye Başvuru Yapan Çiftçilerin Listesi 54 3.3. Ek 3 Yatırım İşletme Planı 55 2

Tablolar Tablo 1: Türkiye de Süt Üretimi 8 Tablo 2: Çiftliklerin Sığır Sayısına Göre Sınıflandırılması 9 Tablo 3: Erzincan İli Nüfus Dağılımı, 2008 12 Tablo 4: Erzincan İli i İlçeler İtibariyle Arazi Dağılımı, Ha, 2007 14 Tablo 5: Erzincan İli Hayvan Mevcudu ve Hayvansal Ürünler, 2007 15 Tablo 6: Erzincan Büyükbaş Sağmal Hayvan Stoku, Adet 17 Tablo 7. Erzincan da Bulunan Tarımsal Kooperatifler 19 Tablo 8: Erzincan da 1997-2008 Arası Uygulanan Hayvancılık Geliştirme Projeleri 19 Tablo 9: 2003 Yılında Erzincan Süt İşletmeleri Kapasiteleri, Ton/Yıl 20 Tablo 10: Balacan Süt Künyesi 22 Tablo 11: Sıla Süt Künyesi 23 Tablo 12: Yurtbaşı Kooperatifi Künyesi 24 Tablo 13. Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi 28 Tablo 14: Aydoğdu Köyü Demografik Yapısı 36 Tablo 15: Aydoğdu Köyü Eğitim Durumu 37 Tablo 16: Projeye Katılan Çiftçilerin Nüfus Yapısı 38 Tablo 17: Projeye Katılan Çiftçilerin Eğitim Durumu 38 Tablo 18: Aydoğdu Çiftçileri Tercihleri 39 Tablo 19: Aydoğdu Köyü SYP Kapsamındaki Çiftçilere İlişkin Veriler 43 Tablo 20: Anahtar Performans Kriterleri 44 Tablo 21: Aydoğdu Köyü Sağmal Hayvan Yıllar Bazında Doğum Planı 44 Tablo 22: Süt Üretim Projeksiyonu, Litre 45 Tablo 23: Dönemsel Olarak Sağmal Hayvan Sayısı Projeksiyonu 46 Tablo 24: Dönemsel Olarak Toplam Sağmal Hayvan Sayısı 46 Tablo 25: Hayvan Başına Günlük Süt Üretim Verimliliği Projeksiyonu (Ticari, Lt.) 46 Tablo 26: Toplam Günlük Süt Üretim Projeksiyonu (Ticari, Lt.) 47 Tablo 27: Yatırım Bütçesi ve Katkı Oranları 48 Tablo 28: Net Gelir ve Net Bugünkü Değer (NBD) Tablosu 49 Tablo 29: 2009 Yılı Faaliyet Planı 51 Tablo 30: 2010 Yılı Faaliyet Planı 52 Tablo 32: Projeye Başvuru Yapan Çiftçiler 54 3

Grafikler Grafik 1: Yıllar Bazında Erzincan İli Nüfus Dağılımı 13 Grafik 2:Yıllar İtibariyle Türkiye Hayvan Varlığı 16 Grafik 3:Yıllar İtibariyle Erzincan İli Hayvan Varlığı 16 Grafik 4: Erzincan da Yıllar İtibariyle Sağmal Hayvan Varlığı & Süt Üretimi 18 Grafik 5: Erzincan daki İşletmelerin İşledikleri Günlük Ortalama Süt Miktarı, Litre 21 Grafik 6: Toplanan Süt Miktarı Bakımından Erzincan da Önde Gelen İlçe ve Köyler, 2008, Litre 27 Grafik 7: Suni Tohumlama Programına Paralel Olarak Oluşacak Dönemsel Sağmal Hayvan Sayısı 45 Grafik 8. Toplam Günlük Süt Üretiminde Mevcut ve Hedef Rakamlar, Litre 47 Şekiller Şekil 1: Metodoloji 6 Şekil 2: Ham Sütün İşlenme Analizi (Türkiye) 9 Şekil 3: Sütün İşlenmesi 10 Şekil 4: Erzincan Süt Değer Zinciri 32 Şekil 5. Erzincan Süt SYP İş Sorumluluk Akış Diyagramı 42 4

Kısaltmalar Ar-Ge Araştırma ve Geliştirme Da Dekar = 1.000 m 2 Lt Litre Kg Kilogram TL Türk Lirası TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu DPT Devlet Planlama Teşkilatı HACCP Kritik Noktalar Tehlike Analiz ve Kontrolü ISO Uluslararası Standartlar Kurumu KDV Katma Değer Vergisi KOBİ Küçük ve Orta Boy İşletmeler N/A Veri yok SEK Süt Endüstrisi Kurumu SETBİR Et ve Süt Üreticileri Birliği TDSYB Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği TDSYMB Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği EDSYB Erzincan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı UHT Aşırı Yüksek Isı TÜGEM Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü VÖNK Vergi Öncesi Net Kar İKO İç Karlılık Oranı TEAE Türkiye Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü TÜFE Tüketici Fiyatları Endeksi ÜFE Üretici Fiyatları Endeksi Koooperatif Aydoğdu Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi VÖNK Vergi Öncesi Net Kar 5

Şekil 1: Metodoloji Ön Araştırma/ İnceleme Çalışması Kapsamlı Analiz Süreci Değer Zinciri Analizi Stratejik Yatırım Planı Literatür çalışması (basılı ve elektronik yayınların taranması, incelenmesi ve klasifikasyonu) Gözlem Çalışması (sosyal ve ekonomik dokunun yerinde gözlemlenmesi) Alan Çalışması (tüm ilçelerin tek tek ziyaret edilmesi, (ilçe tarım müdürlükleri, kaymakamlıklar, tarımsal işletmeler, tarımsal örgütler, işleyici kuruluşlar vb..) Hipotez Ortaya Çıkarılması (Referans tabloların oluşturulması) Anket Çalışması Aracılığıyla Hipotezin Doğruluğunun İncelenmesi (Kontrol tabloların oluşturulması) Tarımsal ekonomik doku ve önceliklerin tespiti (Elde edilen verilerin analizi, yorumlanması ve öncelik tespitinin yapılması) Sonuç/Karar Toplantısı Alan Çalışması (İşleyici, üretici, köy, kooperatif ve birlik ziyaretleri ve görüşmeleri) Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi, Uygulama Yeri/Stratejik Ortak Seçimi İhtiyaç Tespit Çalışması Uygulanabilir ve Sürdürülebilir Model Oluşturulması Fizibilite Etüdü İş Planı Ürün/Alt Sektör Seçimi (Erzincan Tarımsal Yapı Araştırma Çalışması) Uygulama 6

1. Değer Zinciri Analizi 1.1. Giriş 1 Tarım sektörü dünya genelinde pek çok ülkede olduğu gibi ülkemiz ekonomisinde de son derece önemli yere sahip bir sektör konumundadır. Türkiye de tarım sektörü, nüfusun yüzde 27 sini istihdam etmekte 2, kırsal nüfus ise toplam nüfusun yüzde 25 ini 3 oluşturmaktadır. Tarımsal etkinliklerin üçte biri hayvancılık alanında olup bu kapsamda yaklaşık 2,5 milyon işletme ve çiftlik faal durumdadır. Türkiye yıllık 10 milyar litre süt üretimi ile dünyanın en büyük 15 süt üreticisi ülke arasındadır. Üretilen sütün yüzde 90 ını inek sütü oluşturmakta, geri kalan ise keçi, koyun ve manda sütü olarak marjinal miktarlarda dağılmaktadır. Ülkemizdeki farklı jeolojik-iklimsel koşullar, değişik sığır ırklarının varlığını ve yetiştiriciliğini doğurmaktadır. Yerli sığır ırkları, Doğu Anadolu, Güney Doğu Anadolu ve Orta Anadolu bölgelerinde daha fazla görülmekte, saf ırk hayvanlar ise batıda daha yaygın olarak bulunmaktadır. Süt verimi ırka göre değişmektedir. 2007 yılı TÜİK istatistiklerine göre süt verimi laktasyon dönemi başına: saf ırkta 3 885 kg, melez ırkta 2 713 kg ve yerli ırkta ise 1 316 kg.dır. Ülke ortalaması 1 700 kg.dır. 4 Süt ve süt ürünleri, Türkiye de halkın beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Ancak, sıvı süt çok sınırlı tüketilmekte, en yaygın olarak tüketilen ürünler öncelikle yoğurt, bunun ardından beyaz peynir (feta tipi) ve ayran olmaktadır. Yıllık kişi başına 132 litre olan süt tüketim miktarı, diğer Avrupa ülkelerine göre düşük bir miktardır. Yaklaşık 9,5 milyar litrelik toplam üretimin 3 milyarı üretici ailelerin kendisi tarafından tüketilmekte veya işlenmekte, 1 milyar litre sokaklarda süt satanlar tarafından dolaşıma sokulmakta, 2 milyar litre mandıralar (küçük ve basit süt işleme tesisleri) tarafından işlenmekte, nihayet 3,5 milyar litre de orta büyüklükteki işletmeler ve SETBİR tarafından kullanılmaktadır. Bu rakamlara göre, 6 milyardan fazla süt pastörize edilmeden ve ambalajlanmadan, herhangi bir resmi kalite 1 Bu bölümde ve raporda yer alan genel Türkiye ve süt bilgileri, FAO Süt Raporu (2007) ve Türkiye Ziraat Odaları Birliği Süt Sektörü Raporu ndan, (Nisan 2008) alıntılanmıştır. 2 TÜİK, http://www.tuik.gov.tr/veribilgi.do?tb_id=25&ust_id=8, Erişim tarihi: 09.02.2009 3 TÜİK, http://www.tuik.gov.tr/prehaberbultenleri.do?id=3992, Erişim tarihi: 09.02.2009 4 Türkiye İstatistik Kurumu 7

kontrolü yapılmadan işlem görmektedir. Süt işleme tesisleri, ülke genelinde olduğu gibi Erzincan ilinde de yeterli miktarda kaliteli işlenmemiş süt bulmakta güçlük çekmektedir. Üretim koşulları, ülkenin doğu ve batı bölgeleri arasında önemli farklılıklar göstermektedir. Batı ve Akdeniz bölgelerinde daha elverişli olan üretim koşulları ticari amaçlı süt üretiminin gelişmesine imkân tanımaktadır. Buna karşılık ülkenin doğu ve kuzey bölgelerinde yaygın olarak küçük üreticiler egemen durumdadır. Bu durum kendini Erzincan da da hissettirmektedir. Bu ve benzeri nedenler sonucunda beslenme ve hayvan sağlığı alanında sorunlar ortaya çıkmakta, düşük verimlilik yüksek toplama maliyetlerini doğurmakta, bu durum düşük kaliteyi beraberinde getirmektedir. Bu raporda, tedarik zinciri kapsamında Erzincan ilinde sütçülük ve süt ürünlerinin durumu özel olarak ele alınmıştır. Bunun nedeni, ilimizde süt sektörünün henüz ülkemizin batısı ile karşılaştırılabilir durumda olmamasına rağmen, gelişme potansiyeli sergilemesidir. Erzincan da süt uzun bir geçmişe sahiptir. Ancak göç, otlakların bozulması, aile işletmeciliğinin yaygın oluşu ve sütte sürdürülebilir bir pazarlama ve işleme sisteminin bulunmayışı gibi nedenlerden dolayı bu sektör gelişememiştir. Erzincan da bu sektörün başlıca özellikleri arasında, hâlihazırda mevcut olan süt potansiyeline rağmen, önde gelen süt tesislerinin istenen miktarda ve kalitede süt temin edememeleri ve tesislerin ortak sorunlarını çözebilmek için herhangi bir işbirliği içinde bulunmamaları yer almaktadır. 1.2. Türkiye de Süt Sektörü Türkiye de toplam 10 milyar litre yıllık süt üretimi, ülkeyi sıralamada Hollanda dan sonra ve Avustralya dan önce olmak üzere dünyadaki 15 büyük süt üreticisi ülke konumuna yerleştirmektedir (Tablo 1). Bu toplamın yüzde 90 ı inek sütü, yüzde 2 si keçi sütü, yüzde 8 i de koyun sütüdür. Son 15 yıl içinde toplam üretimde inek sütünün payı sürekli olarak artarken diğerlerinin payı azalmıştır. Manda sütü marjinal hale gelmiş ve Tablo 1 de de gösterildiği gibi toplam süt üretiminde yalnızca yüzde 0.4 lük bir paya düşmüştür. Tablo 1: Türkiye de Süt Üretimi İnek Sütü Manda Sütü Koyun Sütü Keçi Sütü Yıl Ton % Ton % Ton % Ton % Toplam 1990 7.960. 600 82.89 174.200 1.81 1.145.000 11.92 323.700 3.37 9.603.500 1995 9.275 300 87.55 114.500 1.08 934.500 8.82 269.700 2.55 10.594.000 2000 8.732 000 89.19 67.300 0.69 774.400 7.91 216.300 2.21 9.790.000 8

2004 9.609 300 90.01 39.300 0.37 771.700 7.23 255.500 2.39 10.675.800 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Tablo 2: Çiftliklerin Sığır Sayısına Göre Sınıflandırılması Çiftlik Başına Sayı Oran (%) 1-9 84.33 10-19 11.38 20-49 3.73 50 den çok 0.56 Kaynak: TKİB Tablo 2 de de görüldüğü gibi, tarımsal işletme başına ortalama sığır sayısı 4.7 dir. Küçük ölçekli aile işletmeleri Türkiye de sığır üretiminde egemen durumdadır (yaklaşık % 85). Üretim sistemi, pazar taleplerini karşılamaya yönelik olmayıp en başta kendi kendine yeterliliği temel almaktadır. Modern süt işleme tesisleri, Türkiye de yaklaşık on yıl kadar önce devreye girmiştir. Aralarından kimileri (Ülker) işe neredeyse sıfırdan başlamıştır. Diğerleri ise, Sütaş ve Yörsan örneklerinde olduğu gibi, mandıra konumundayken büyük ve modern işletme haline gelmiştir. Çok sayıdaki küçük işletmenin donanımı zayıftır. Bu işletmelerin büyük bölümünde peynir tekneleri dışında başka hiçbir donanım olmadığından sütün pastörize edilmesi de mümkün değildir. Bu işletmeler genellikle çiğ sütün kalitesini ve bileşimini hiç gözetmeden peynir üretmektedir. Söz konusu bu küçük işletmelerin (mandıraların) Türkiye de uzun bir geçmişi vardır. Şekil 2:Ham Sütün İşlenme Analizi (Türkiye) Kaynak : FAO (2007) 9

Ham sütün işlenmesine ait şekil Şekil 2 de verilmiştir. Aynı şekil biraz değiştirilmiş bir biçimde bir başka raporda da yer almaktadır (Sekil 3). Bu şekillerden de görüldüğü üzere sütün %37 lik kısmı aile işletmeleri tarafından işlenmekte ve tüketilmektedir. Açık süt satışı ve mandıraların oranı ise %23 lük bir dilimi kapsamaktadır. Sonuç olarak sütün ancak %17 lik kısmı modern işletmelerde işlenmektedir. Şekil 3: Sütün İşlenmesi Kaynak : TÜSİAD (2008) Bu durum; tarımsal işletme başına düşen sığır sayısının düşük olması ve kaba yem açığından kaynaklanmaktadır. Bölgeler arasında önemli farklılıkların bulunması ve yem bitkileri üretim alanının ekilebilir tarım alanı içerisindeki payının düşük olması, süt sığırcılığının gelışmesi üzerine belirgin biçimde etkilidir. Bir süt sığırının yaşama ve verim payı için, asgari 2-5 hektarlık üretim alanı gerekmektedir. 1.2.1. Türkiye de İnek Sütü Üretimi Türkiye deki yerli sığır ırkları şunlardır: Yerli Kara, Doğu Anadolu Kırmızısı (DAK), Güney Doğu Anadolu Kırmızısı (GAK), Gri ve Zavot. Yerli Kara; Orta Anadolu ve Karadeniz bölgelerini kapsayan bir yayılım alanı göstermekte, DAK Doğu Anadolu da görülmekte, GAK Güney Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu da bulunmaktadır. Gri cins sığır Marmara ve Ege bölgelerinde, Zavot ise Kuzeydoğu Anadolu da görülmektedir. Ancak, toplam sığır nüfusu içinde yerli ırkların payı azalmıştır. İnek başına yıllık süt verimi Yerli Kara, DAK ve GAK da 600-800 kg, Gride 1 000 kg, Zavotta 1 750 kg, Kiliste ise 2 000 kg dir. Türkiye deki safkan ırklar Holstein-Friesian, İsviçre Esmeri, Simmental ve Jersey den oluşmaktadır. Holstein-Friesian cins sığır Türkiye nin bütün bölgelerinde görülmekle birlikte, asıl yoğun bulunduğu yer Marmara ve Ege bölgeleridir. İsviçre Esmeri Türkiye nin bütün bölgelerinde yetiştirilebilir; buna karşın bu cins ağırlıklı olarak Ege bölgesinin iç kesimlerinde, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu da bulunmaktadır. Simmental sığırları Ege nin 10

iç kesimleri, Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yetiştirilirken, Jersey ağırlıklı olarak Karadeniz bölgesindedir. 1.3. Süt Sektörünün Erzincan daki Durumu 1.3.1. Erzincan İline Ait Genel Bilgiler 5 Coğrafi Konumu ve Özellikleri Erzincan Doğu Anadolu Bölgesinin Kuzey Batı bölümünde yukarı Fırat havzasında 39 02'- 40 05' kuzey enlemleri ile 38 16'- 40 45' Doğu boylamları arasında yer almaktadır. Doğuda Erzurum, Batıda Sivas, Güneyde Tunceli, Güneydoğuda Bingöl, Güneybatıda Elazığ, Malatya, Kuzeyde Gümüşhane, Bayburt ve Kuzeybatıda Giresun illeri ile çevrilidir. Yüzölçümü 11.903 km 2 olup il merkezinin denizden yüksekliği 1.185 metredir. Erzincan ili genellikle dağlar ve platolarla kaplıdır. Dağlar çeşitli yönlerde, belli bir sıra içerisinde uzanır. Güneybatıdan Munzur, Kuzeybatıdan Refahiye Dağları İl sınırlarına girmektedir. Doğudan Erzurum'dan gelerek, Batıya doğru uzanan Karasu ırmağı ve Kop Dağları, il alanını derinlemesine, aralarında geniş düzlükler bırakacak şekilde böler. Arazinin %59,6 sı dağ, %26,4 ü plato, %5,4 ü yayla, %8,6 ovalardan oluşmaktadır. Erzincan ovası, jeomorfolojik yapısıyla, Doğu Anadolu Bölgesi içersinde polikültürün yapıldığı bir karakter göstermektedir. Esence (Keşiş) dağları, ilin en yüksek noktasını (3.549 m.) oluşturmaktadır. Köhnem dağı 3.045 m. Sipikör dağı 3.010 m. Mayram dağı 2.669 m., Kop dağı 2.963 m., Mülpet dağı 3.065 m., Munzur dağları 3.449 m., Kazankaya dağı 2.531 m., Ergan dağı 3.256 m., Dumanlı dağları 2.618 m. ve Coşan dağı 2.976 m.dir. Erzincan ilinde ovalar, doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda uzanan dağ sıraları arasındaki çöküntü alanlarında yer alır. Ovalar birbirine boğazlarla bağlanmıştır. İl toplam alanının, 1/20'sini yaylalar kaplamaktadır. İlin en büyük ve en önemli akarsuyu Fırat ırmağıdır. Fırat 43,8 m 3 /sn ile 1.320 m 3 /sn arasında değişen debisi ile sulama, enerji ve su sporları amaçlarıyla kullanılmaktadır. Erzincan ili, doğal bitki örtüsü yönünden çok yoksuldur. Tektonik bir yapı üzerinde yer alan il topraklarının önemli bir bölümü genç ve verimli olduğundan doğal bitki örtüsünün 5 Bu bölüm, Erzincan Valiliği, Erzincan Belediyesi, Erzincan Ticaret ve Sanayi Odası ile TÜİK in yayınlarından ve internet sitelerinden yararlanılmıştır. 11

zengin olması gerekirdi. Ancak, uzun yıllar boyunca ormanlar tahrip edilmiş, genç olmaları nedeniyle, zaten ince olan toprak tabakası erozyona uğramıştır. Buna ildeki iklimin olumsuz etkileri de eklenince, ormanlık alanlar çok azalmıştır. Demografik Veriler Erzincan'ın ilçeleri; Çayırlı, İliç, Kemah, Kemaliye, Otlukbeli, Refahiye, Tercan ve Üzümlü'dür. Erzincan ili nüfusu TUİK tarafından yayınlanan 2008 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre 213.538 kişidir. İlçelere göre şehir ve köyde yaşayan nüfus aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 3: Erzincan İli Nüfus Dağılımı, 2008 Ilçeler Merkez Nüfusu Köyler Nüfusu Toplam Nüfusu Merkez 86.779 53.479 140.258 Çayırlı 3.362 7.155 10.517 İliç 2.586 3.489 6.075 Kemah 2.402 4.453 6.855 Kemaliye 2.236 2.995 5.231 Otlukbeli 1.637 1.068 2.705 Refahiye 3.406 6.336 9.742 Tercan 5.566 13.276 18.842 Üzümlü 6.463 6.850 13.313 TOPLAM 114.437 99.101 213.538 Kaynak: TÜİK İlin nüfus yoğunluğu 18 dir. İl nüfusunun 114.437 adedi il ve ilçe merkezlerinde, 99.101 adedi ise köylerde yaşamaktadır. Buna göre il nüfusunun yüzde 53,6 sı il ve ilçe merkezlerinde, yüzde 46,4 ü köylerde yaşamaktadır. Nüfusu 10.000'in üzerinde olan tek yerleşim yeri il merkezidir. İl nüfusunun yıllar itibariyle gelişimi aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. İlde zaman zaman meydana gelmiş olan deprem felaketi ve özellikle kırsal alanda geçim imkânlarının sınırlı oluşu başta Erzincan Merkez ve 3 büyük kent (İstanbul, Ankara ve İzmir) olmak üzere Mersin, Antalya, Aydın illerine göçü hızlandırmaktadır. Büyük kentlere göçte en dikkat çeken husus köylerin nüfusunun istikrarlı bir şekilde azalmasıdır. Özellikle 1985 yılından sonra günümüze kadar olan süreçte köy nüfusu gözle görülür düşme göstermiştir. 1975 yılından sonra köylerde nüfusun azalmasına paralel olarak Erzincan kent merkezinin giderek artış eğilimine girmesi, göçün yönünün Erzincan köylerinden kent merkezine olduğunu göstermektedir. Ancak 2000 yılından itibaren köylerdeki nüfus azalışına kent nüfusu da eşlik etmiş, göçün yönü büyük şehirlere kaymıştır. 12

Grafik 1: Yıllar Bazında Erzincan İli Nüfus Dağılımı 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 Toplam Nüfus 276.122 283.683 282.022 299.985 299.251 316.841 213.538 Sehir Nüfusu 78.195 85.184 95.228 112.307 144.144 172.206 114.437 Köyler Nüfusu 197.927 198.499 186.794 187.678 155.107 144.635 99.101 Kaynak: TÜİK İklim Özellikleri 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2008 Erzincan, karasal iklim özelliğine sahiptir. Ancak, yüzey şekilleri, ovaları ve dağlarla çevrili olması yer yer değişik karakterli iklimlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Elazığ ve Malatya dışındaki diğer tüm illerden daha ılıman bir iklimi vardır. Erzincan ovası, bu mikroklima iklimi sebebiyle Doğu Anadolu Bölgesinde ayrı bir yere sahiptir. Yıllık sıcaklık ortalamaları 16,6 o C dir. En soğuk ay olan Ocak ayı ortalamasının -3,7 o C, en sıcak ay olan Ağustos ayı ortalamasının da 23,9 o C olduğu görülmektedir. Erzincan, çevre illere göre daha uzun ve sıcak yaz mevsimi yaşamaktadır. Yağış itibariyle, 380,6 lık (kg/m 2 ) yağış ortalamasına sahip olan il, yıl içerisinde en fazla yağışı 633,1 mm. olarak, en az yağışı 206.1 mm. olarak almaktadır. En yağışlı mevsim ilkbahar olup, yağışın yüzde 39'u bu mevsimde, yüzde 26'sı sonbahar, yüzde 22'si kış ve yüzde 13'ü de yaz mevsiminde kaydedilmektedir. Yıllık nem ortalaması ise yüzde 62'dir. İlin ovalık kesimleri, kış aylarının sert ve kuru soğuğundan bir ölçüde korunmuş olup, yazları erken gelen ve uzun süren az sayıdaki bölgelerinden biridir. Sosyal Yaşam 1960 yıllarından sonra şehirdeki imkânların köylere kadar götürülmesine çalışılmış; yol, su, elektrik, gibi hizmetler başta olmak üzere pek çok hizmet devlet tarafından köylünün ayağına kadar götürülmek suretiyle köyden kente göç olayının yavaşlatılması amaçlanmıştır. Ancak zaman içerisinde köyden kente ve kentten büyük şehirlere doğru göçün önüne tam anlamı ile geçilememiştir. 13

Ekonomi Tarihi ipek yolu üzerinde bulunması ve komşu illere yakın olması Erzincan'ı bölgede merkez konumuna getirmektedir. E-23 Devlet Karayolu, demiryolu ve havayolu ile komşu illerle ve ülkelerle muntazam bir bağlantı ağı içinde yer alması Erzincan'a büyük bir ticari potansiyel kazandırmaktadır. Erzincan ekonomisinin temeli tarım ve tarıma dayalı sanayi oluşturmaktadır. Erzincan ilinde faal nüfusun %55 i tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Erzincan ın ülke çapındaki tarımsal üretimdeki payı %1 civarındadır. Bu nedenle Doğu Anadolu Bölgesi nin fazla gelişmemiş illeri arasında yer almaktadır. Tarımdan sağlanan gayrisafi hâsıla il gelirinin yaklaşık %55 ini oluşturmakta, bunun da %65 i bitkisel %35 i hayvansal ürünlerden sağlanmaktadır. Geri kalan %7 inşaat, %8 sanayi, %18 devlet hizmetleri, %11 ticaret, %5 ulaştırma ve haberleşme hizmetleri olarak sıralanmaktadır. Ticaret ve sanayi ise il merkezinde yoğunlaşmıştır. Erzincan'daki işletmelerin çoğu düşük sermaye ile kurulmuş emek yoğun işletmelerden oluşmaktadır. Erzincan, birinci derece kalkınmada öncelikli iller kapsamında olup, genel teşvik tedbirlerinden faydalanmaktadır. Ayrıca madencilikte, tam olarak değerlendirilmesi halinde il ekonomisine önemli katkı sağlanabilecek potansiyel arz etmektedir. Tarım bakımından ilin ova kesimiyle yüksek bölgeler arasında önemli fark vardır. Yüksek ve dağlık kesimde hayvancılık ön plana çıkmaktadır. Erzincan ovasının batı kesimlerinde ve Üzümlü ilçesinde bağ ve bahçelik alanlar yaygındır. Yükseklik artıkça kuru tarım egemen olmaya başlar. Tablo 4: Erzincan İli i İlçeler İtibariyle Arazi Dağılımı, Ha, 2007 İlçe Orman Ve Fundalık Tarım Alanı Tarım Dışı Arazi Çayır Ve Mera Toplam Merkez 304 46.776 22.235 106.285 175.600 Çayırlı 1.356 21.111 44.300 56.233 123.000 İliç 27.335 5.920 75.403 31.015 139.673 Kemah 5.110 24.524 126.925 78.841 235.400 Kemaliye 20.217 4.372 63.650 280.561 368.800 Otlukbeli 5.496 7.076 9.050 3.378 25.000 Refahiye 29.996 36.211 44.600 63.793 174.600 Tercan 10.143 40.508 36.870 71.679 159.200 Üzümlü 6.577 16.206 5.440 12.777 41.000 Toplam 106.534 202.704 428.473 704.562 1.442.27 3 % 7,4 14,1 29,7 48,9 100 Kaynak: Erzincan Tarım İl Md. 14

Erzincan ovası, Mercan ovası, Çadırkaya ve Çayırlı ovaları tarıma çok elverişlidir. Kemah ve Kemaliye ilçelerinde Fırat vadi şeridinde tarıma elverişli topraklar bulunmaktadır. Bununla birlikte ildeki toplam arazinin yalnızca yüzde 14,1 i tarıma elverişlidir. Bunların da büyük çoğunluğu coğrafi anlamda merkez ve merkeze yakın ilçelerde bulunmaktadır. İldeki su kaynaklarının bolluğu, sulu tarım yapma imkânını sağlamıştır. Erzincan ovası sulama şebekesinin yapımına 1951 yılında başlanmış olup, 1957 yılında ova kısmi olarak sulamaya açılmıştır. Sulamayla birlikte tarım alanında reel bir gelir artışı söz konusu olmuştur.1950'lerden sonra başlayan makineleşme tarımda verimliliği artırmıştır. Erzincan da sulanabilir toplam 202.704 ha.dır. Sulanan arazi miktarının 40.986 ha ı merkez ilçededir. Sulanan alanın 70.222 ha ı devlet sulamaları, 26.741 ha ı halk sulamalarından oluşmakta, toplam sulama oranı % 70,4 e ulaşmıştır. 1.3.2. Erzincan da Süt Sektörü 1.3.2.1. Erzincan da Hayvancılığa Genel Bakış Uygulanan teşvikler sonrasında, hayvancılığın geliştirilmesinde çok önemli olan yem bitkileri üretiminde önemli artış olmuştur. 2007 yılı itibariyle hayvan sayısı ve hayvansal ürün miktarları aşağıya çıkarılmıştır. Tablo 5: Erzincan İli Hayvan Mevcudu ve Hayvansal Ürünler, 2007 Hayvan Mevcudu Hayvansal Ürünler Cinsi Sayısı (Adet) Ürün Miktar (Ton) Koyun 294.500 Et 1.925 Keçi 38.320 Süt 72.292 Sığır (Kültür) 18.195 Yapağı 225 Sığır (Melez) 51.665 Deri 30.809 Sığır (Yerli) 18.566 Kıl 14 Tavuk 1.078.400 Yumurta (1000 Ad.) 46.724 Hindi 33.200 Bal 1.305 Manda 1.015 Arı Kovanı 70.250 Kaynak: Erzincan Tarım İl Md. İlde hayvancılık faaliyetleri ile ilgili yaygın doku; hayvancılığın bitkisel üretimin yanında ikinci bir faaliyet kolu olarak yürütülmesi ve genellikle ek iş olarak görülmesidir. Tarımsal işletmelerin oldukça düşük bir oranında yalnızca hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı, büyük bir bölümünde ise bitkisel üretim ve hayvancılığın birlikte yürütüldüğü görülmektedir. Aşağıdaki grafikten de anlaşılacağı üzere, ülkemiz genelindeki toplam hayvan stoku uzun yıllar göz önüne alındığında sürekli bir azalış eğilimi sergilemektedir (Grafik 5). Erzincan daki durum da buna paralel şekillenmektedir. Burada sevindirici olan tek husus, yıllar içinde kültür ırkının hem sayısal hem oransal anlamda toplam hayvan popülasyonu 15

içinde giderek daha fazla yer edinmesidir. Erzincan da da 2000 li yıllar itibariyle kültür ırkı hayvan popülasyonunda gözle görülür bir artış meydana gelmeye başlamıştır. Bu artış 2004 yılında hafif bir sendelemeye uğrasa da ilerleyen yıllar içinde yeniden yükseliş eğilimine girmiştir. Grafik 2:Yıllar İtibariyle Türkiye Hayvan Varlığı 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kültür 1253865 1337410 1442000 1512000 1702000 1795000 1715000 1733000 1782000 1806000 1854000 1859786 1940506 2109393 2354957 2771818 3295678 Melez 4033375 4131507 4342000 4543000 4776000 4909000 4690000 4695000 4826000 4738000 4620000 4357549 4284890 4395090 4537998 4694197 4465350 Yerli 6685683 6481990 6126000 5846000 5311000 5182000 4780000 4603000 4446000 4217000 4074000 3586163 3562706 3564863 3633485 3405349 3275725 Manda 366150 352410 316000 305000 255000 235000 194000 176000 165000 146000 138000 121077 113356 103900 104965 100516 84705 Kaynak: www.ilemod.gov.tr, Erisim tarihi: 23.01.2009 Erzincan İli büyükbaş hayvan stoku bakımından ülke içinde çok küçük bir paya sahip bulunmaktadır. Erzincan, 1991-2007 yılları arasında ülke genelindeki hayvan stokunda; kültür ırkında yüzde 0,4-1 i, melez ırkta yüzde 0,9-1,4 ü, yerli ırkta yüzde 0,4-1,1 i ve mandada yüzde 0,8-1,5 i arasında paylara sahip olmuştur. Grafik 3:Yıllar İtibariyle Erzincan İli Hayvan Varlığı 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1991 1992 1993 1995 1996 1997 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kültür 5043 5079 5248 6697 7244 9750 14636 16506 17267 17645 18187 16435 17390 18195 18097 Melez 54214 51556 53976 62211 61748 56717 59121 55173 49653 47677 53679 47548 39450 51665 54813 Yerli 73782 72374 69299 62120 58269 41046 34610 30160 29693 26171 25791 21058 48810 18566 14953 Manda 4032 3836 3806 3469 3381 2636 2084 1982 1811 1526 1404 1758 1450 1015 868 Kaynak: www.ilemod.gov.tr, Erisim tarihi: 23.01.2009 16

Bununla birlikte Erzincan hayvan stokunda gözlenen uzun dönemli eğilim, ülke genelindeki eğilim ile çok büyük ölçüde paralellik göstermektedir. Grafik 2 ve 3 incelediğinde; gerek kültür, gerek melez, gerekse yerli sığırda, aynı zamanda mandada ülke genelinde görülen eğilim eğrisinin benzerlerinin Erzincan da da gerçekleşmiş olduğu görülebilmektedir. 1.3.2.2. Erzincan da Süt Sığırcılığı Erzincan da toplam hayvan stokunun ancak küçük bir bölümü sağmal hayvanlardır. Toplam hayvan sayılarında istikrarlı bir azalış söz konusu iken sağmal hayvan stoku 2000-2005 yılları arasında sürekli azalmıştır. 2005 yılı ve sonrasında ise toplam hayvan stokunda azalma sürmesine karşın sağmal hayvan sayısında artış görülmeye başlamıştır. Bunda özellikle 2004-2005 yıllarında et fiyatlarında yaşanan yüksek ölçekli düşüş ile Ankara ve İstanbul merkezli iki besicilik firmasının yaptırdığı büyük ölçekli kesimler ve sonrasında yaşanan finansal sıkıntılar nedeniyle besicilikten kaçısın etkileri olmuştur. Tablo 6: Erzincan Büyükbaş Sağmal Hayvan Stoku, Adet Toplam Büyükbaş Sağmal Hayvan Yıl (Adet) (Adet) Pay (%) 2000 103.821 54.841 52,8 2001 98.424 52.911 53,8 2002 93.019 45.920 49,4 2003 99.061 47.178 47,6 2004 86.799 36.574 42,1 2005 107.100 27.550 25,7 2006 89.441 28.850 32,3 2007 88.731 30.438 34,3 Kaynak: www.ilemod.gov.tr, Erisim tarihi: 23.01.2009 2000-2007 yılları arasında Erzincan genelindeki süt üretimi sağmal hayvan stokuna bağlı olarak şekillenmiştir. Grafik 4 de görüleceği üzere süt üretimi, 2000-2005 yılları arasında sağmal hayvan sayısının azalışına paralel olarak azalmış, benzer biçimde 2005 sonrası yükselişe geçmiştir. Erzincan genelinde 2007 yılsonu itibariyle yaklaşık 68 bin ton süt üretildiği düşünülmektedir. Bu da günlük ortalama 186 ton süt üretildiğini göstermektedir. 2000 yılında günlük 289 ton süt üretiminden 2007 yılında günlük 186 ton süt üretimine düşülmesi son derece düşündürücüdür. Erzincan çok göç veren bir bölge olması sebebiyle özellikle yaz dönemlerinde gurbetçiler tatil amaçlı olarak geri dönmektedirler. Bu durum, süt üreticileri için yeni bir pazar alanı yaratmakta ve ürettikleri süt ve/veya süt ürünlerini gurbetçilere yüksek fiyattan satma şansı bulmaktadırlar. Köylerde kurulu olan toplama tanklar verimli kullanılamadığı için firmalar sütü tek tek kapılardan toplamaktadır. 17

Erzincan da yem bitkileri kültürü önemli gelişme göstermiştir. Ziyaret edilen köylerde çiftçilerin; yonca, korunga gibi yem bitkilerinin ve başta mısır olmak üzere silajın süt üretimindeki öneminin büyük ölçüde farkında oldukları gözlemlenmiştir. Bununla birlikte hayvan beslenmesinde saman kullanımı hala yaygındır. Yem rasyonunun önemi bilinmekle birlikte, nasıl yapılacağı tam olarak bilinmemektedir. Kesif yemin pahalı oluşu nedeniyle kullanımı düşük düzeydedir. 1998-99 yıllarında 1 kg. süt ile 1,5 kilo kaliteli yem alınabiliyorken bugün itibariyle yemin kalitesine göre ancak 750-900 gram yem alınabildiği ifade edilmektedir. Grafik 4: Erzincan da Yıllar İtibariyle Sağmal Hayvan Varlığı & Süt Üretimi 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 105.451 54.841 103.944 52.911 95.597 45.920 99.028 47.178 79.274 36.574 59.775 27.550 Sağılan Hayvan Sayısı (Adet) Süt Üretimi (Ton) 62.963 28.850 67.913 30.438 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kaynak: www.ilemod.gov.tr, Erisim tarihi: 26.01.2009 Yeni doğan buzağıların gelişiminde anne sütüne yönelim yoğunlukludur. Buzağı yemi kullanımı yaygın değildir. Yeni doğan buzağıların en az 3-4 aylık sürelerle emzirilmesi yaygın uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Suni tohumlamaya verilen teşvikler ve Tarım İl Müdürlüğü tarafından geçmiş yıllarda yoğun bir biçimde yürütülmüş olan faaliyetler nedeniyle çiftçiler, suni tohumlamanın önemini büyük ölçüde kavramışlardır. Bununla beraber, Erzincan genelinde suni tohumlamadaki başarı düzeyinin düşüklüğü nedeniyle çiftçilerin güven kaybına uğradığı tespit edilmiştir. Yer yer doğal tohumlama için boğaya dönen işletmeler olduğu gözlemlenmiştir. 1.3.2.3. Süt Sığırcılığında Tarımsal Örgütlenme 1.3.2.3.1. Kooperatifler Erzincan genelinde köy kalkınma kooperatifi sayısı 74, üye sayısı 5.038; sulama kooperatifi sayısı 6, üye sayısı 839; su ürünleri kooperatifi sayısı 1, üye sayısı 29; pancar ekicileri kooperatifi 1, üye sayısı 50.762 olmak üzere toplam 92 kooperatif ve 56.668 üyesi bulunmaktadır. Erzincan genelinde, özellikle TKB nin damızlık süt sığırcılığı konulu 50x4, 100x2, 50x6, 30x6 şeklindeki hayvan alımlarına yönelik devlet desteklerinden yararlanmak için çok sayıda tarımsal kalkınma kooperatifi kurulmuştur. 2008 yılı rakamlarına göre Erzincan genelinde 92 18

adet tarımsal kalkınma kooperatifi bulunmaktadır. Bu kooperatiflere, 1997-2008 döneminde yukarıda bahsedilen projelerle 4.580 adet kültür ırkı hayvan temin edilmiştir. Tablo 7. Erzincan da Bulunan Tarımsal Kooperatifler Yer Tarım Kredi Köy Kalkınma Kooperatif Türü Su Ürünleri Sulama Pancar Ekicileri TOPLAM Merkez 4 20 0 1 1 26 Çayırlı 1 12 0 0 0 13 İliç 0 4 0 0 0 4 Kemah 1 9 0 1 0 11 Kemaliye 0 9 1 0 0 10 Otlukbeli 0 1 0 0 0 1 Refahiye 1 6 0 0 0 7 Tercan 2 9 0 0 0 11 Üzümlü 1 4 0 4 0 9 TOPLAM 10 74 1 6 1 92 Kaynak: Erzincan Tarım İl Müdürlüğü Tablo 8: Erzincan da 1997-2008 Arası Uygulanan Hayvancılık Geliştirme Projeleri No Yılı Köyü Proje Konusu Dağ.Hay.Sayısı 1 1997 Yaylabaşı 100x2 200 2 2001 Günbağı 100x2 200 3 2002 Yurtbaşı-Refahiye 50x4 200 4 2002 Yalnızbağ 50x4 200 5 2002 Bahçeli 50x4 200 6 2003 Büklümdere-Tercan 50x4 200 7 2004 Maksutuşağı-Kemah 50x4 200 8 2005 Harmantepe-Çayırlı 100x2 200 9 2005 Mercan-Tercan 88x2 176 10 2005 Başpınar-Kemaliye 50x4 200 11 2005 Merkez Koop-Tercan 50x4 200 12 2006 Hakbilir-Kemah 50x4 200 13 2006 Pınaryolu-Refahiye 50x4 200 14 2006 Yazıkaya-Çayırlı 100x2 200 15 2006 Verimli-Çayırlı 100x2 200 16 2006 Aydoğdu-Merkez 50x4 200 17 2007 Demirkent 50x4 200 18 2007 Bölükova-Çayırlı 30x4 120 19 2007 Cennetpınar-Çayırlı 92x2 184 20 2007 Balıklı-Çayırlı 500x4 200 21 2007 Otlukbeli 100x2 200 22 2008 Çadırkaya-Tercan 100x2 200 23 2008 Elmaköy 30x10 300 19

TOPLAM 4.580 Kaynak: Erzincan Tarım İl Müdürlüğü Yapılmış olan bu çalışmalar Erzincan da ırk ıslahında gelişme sağlanmasına ve kültür ırkı hayvan sayısının artmasına katkıda bulunmuştur. Bu desteklerin kooperatifçiliği ve birlikte hareket etme kültürünün yaygınlaşmasını da desteklemek üzerine uygulamaya alınmış olmasına karşın bu konularda önemli bir ilerleme sağlanamamıştır. Kurulmuş olan kooperatiflerden yalnızca Yurtbaşı Kooperatifi başarılı şekilde çalışmaktadır. 1.3.2.3.2. Erzincan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği (EDSYB) EDSYB, Türkiye de bulunan 74 DSYB den birisidir. 2004 yılında kurulmuştur. Halen, işletme bazında 300 ün üzerinde üyesi bulunmaktadır. Ayrıca, EDSYB ye üye olan 8 kooperatifin de 344 üyesi bulunmaktadır. Verdiği hizmetler arasında suni tohumlama, küpeleme, güncelleme, e-ıslah, önsoy ve soy kütük kayıtlarının tutulması, teşvik listelerinin düzenlenmesi, suni tohumlamadan doğan buzağı kontrollerinin yapılması, damızlık hayvan temini, mavi ve beyaz belge düzenlemesi vb. yer almaktadır. 1 sorumlu müdür, 2 memur, 1 veteriner, 2 sağlık teknisyeni ve 1 şoför olmak üzere 7 kişi ile hizmet vermektedir. EDSYB kayıtlarına göre Erzincan daki ortalama işletme büyüklükleri küçüktür. 50 ve üzeri baş hayvan bulunan işletme sayısı 10 ile sınırlıdır. 10-50 baş arası hayvana sahip olan işletme sayısı ise 30 civarındadır. Geri kalan işletmeler ise 10 dan daha az baş hayvana sahiptir. 1.3.2.4. Erzincan da Süt İşleyen İşletmeler 1.3.2.4.1. Genel Bakış Türkiye de süt ürünleri üreten işletmeler için kayıt zorunluluğu vardır. Bununla birlikte, yalnızca belirli mevsimlerde veya ülkenin uzak bölgelerinde faaliyette bulunan, her durumda küçük ölçekli kayıtsız işletmeler de bulunmaktadır. İşletmeler, üretilen her ürün için resmi bir izin almak zorundadırlar. Örneğin, yoğurt üretimi ayrı, krema üretimi ayrı bir izin belgesine tabidir. Tablo 9: 2003 Yılında Erzincan Süt İşletmeleri Kapasiteleri, Ton/Yıl Motor Pastörize Peynir İşletme Adı Gücü Yoğurt Ayran Tereyağı Süt (BG) Kaşar Beyaz Balacan 87,7 2.592 2.880 800 144 369 Işıkpınar 35,9 399 30 Mavi Mercan 9,8 179 77 Şifa 14,0 720 260 27 TOPLAM 180,6 2.592 4.178 1.137 27 144 399 Kaynak: Erzincan Tarım Master Planı, Temmuz 2003 Erzincan İli nde süt işleme konusunda zaman zaman farklı işletmeler piyasaya girmişlerdir (bkz. Tablo 9). Bu işletmeler, Marmara ve Ege bölgelerindeki kadar gelişmiş 20

değildir. Üreticiler genel olarak küçük ölçeklidir. Bu da düşük süt kalitesi ve yüksek toplama maliyetine yol açmaktadır. Ölçek ekonomisini yakalayamayan bu işletmeler başta içsel faktörler nedeniyle ayakta kalmakta zorlanmakta, aynı zamanda makro ekonomik ve sektörel istikrarsızlıklardan en fazla etkilenen kesim olmaktadır. Nitekim bu işletmelerden Işıkpınar, Mavi Mercan ve Şifa ayakta kalamamıştır. Kentte ticari olarak değerlendirilen sütün miktarı da çok düşük düzeyde seyretmektedir. Ölü dönem olarak kabul edilen sonbahar sonu kış döneminde Erzincan genelinde üretilen toplam sütün 10-12 tonu ile sütün en yüksek üretim değerine ulaştığı bahar-yaz döneminde üretilen 40-45 ton günlük sütün, Erzincan ve çevre illerdeki süt üretim tesislerinde işlendiği düşünülmektedir. Erzincan da üretilen sütün bir kısmı Gümüşhane ve Sivas başta olmak üzere çevre illerdeki fabrikalar tarafından satın alınmaktadır. Erzincan da bulunan ve süt işleyen tesislerin (Balacan Süt, Sıla Süt ve Yurtbaşı Koop.) 2008 yılında işledikleri toplam süt miktarı 3 bin tonun az üzerindedir. Bu rakamlar bize Erzincan genelinde üretilen sütün yalnızca % 4-5 gibi küçük bir oranının endüstriyel olarak işlendiğini göstermektedir. Grafik 5: Erzincan daki İşletmelerin İşledikleri Günlük Ortalama Süt Miktarı, Litre 25.000 23.035 2007 2008 20.000 15.000 18.596 15.087 17.199 15.683 10.931 12.851 10.000 5.000 5.882 5.408 8.600 6.714 8.277 6.631 9.481 8.882 9.178 6.643 6.816 5.999 5.601 5.916 5.795 5.485 6.062 0 OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK Kaynak: Balacan Süt, Sıla Süt ve Yurtbaşı Koop. Grafik 5 ten de anlaşılacağı üzere Erzincan da süt üretiminin en yoğun olduğu dönem Nisan-Ağustos dönemidir. Süt üretiminde Ağustos ayında başlayan düşüş Şubat ayına kadar sürmektedir. Şubat ayında yükselmeye başlayan süt üretimi Haziran ayında en yüksek değerine ulaşmaktadır. Sütün en düşük olduğu Kasım ayı ile en yüksek olduğu Haziran ayı arasında 4,1 kat fark bulunmaktadır. İşletmeler yaz döneminde sütü rahatlıkla bulabilirken kış aylarında çok düşük kapasitelerde çalışmaktadırlar. Buna paralel olarak süt fiyatları yazın düşmekte iken kışın artmaktadır. 21

1.3.2.4.2. Balacan Süt Balacan (eski SEK), 1995 yılında özelleştirme ile 36 kişi tarafından çok ortaklı grup tarafından satın alındıktan sonra 2 yıl boyunca faaliyette bulunmuş ve 1997 yılında üretime ara vermiştir. 1998 yılında Pınar Süt ile anlaşarak kaşar üretimi ile yeniden üretime başlamıştır. Pınar Süt ile yapılan anlaşmanın 2003 yılında sona ermesi ile üretime yeniden ara verilmiştir. Bu süre içinde altyapı modernizasyonuna ilişkin çeşitli çalışmaların sonrasında hisselerinin önemli bir kısmı el değiştirerek faaliyetine devam etmiştir. Balacan Süt, süt ihtiyacını genelde merkez ve merkeze yakın köylerden temin etmektedir. İhtiyacının bir kısmını kendi çiftliğinde üretmektedir. Kendi çiftliklerinde 150 Holstein ırkı inek bulunmakta ve ortalama 17-20 kilo/inek/gün süt verimliği yakalamaktadırlar. Tablo 10: Balacan Süt Künyesi BALACAN SÜT Yeri Kuruluş Tarihi Mevcut İstihdam Kurulu Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Ürün Gamı Tedarik noktaları Pazar Konumlaması Gelecek Planlamaları Bugünkü Süt Fiyatı, (Tedarikçiye, Litre) / Ödeme Dönemi Erzincan, Merkez 2003 (devralış) 25 kişi (6 s ahırda, 3 ü teknik personel) 40 ton/8 saat - günlük 10 ton/gün % 25 Kış Dönemi Ortalama Kapasitesi Kış Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı 3 4 ton/gün % 7,5 10 Süt, beyaz peynir, kaşar peyniri, yoğurt, ayran, tereyağı Erzincan merkez ile merkeze yakın ilçe ve köyler, Ardahan, Bayburt, Sivas Ürünler genel olarak Erzincan merkezde satılıyor. Firmanın Doğan Organik Süt e kiralanmasına ilişkin görüşmeler sürdürülüyor. 600-650 krş. / Ortalama 45 gün Balacan a göre sütün yeterli ölçüde üretilmeyişinin nedenleri; Yukarıda Grafik 5 te de özetlendiği gibi doğumların tüm yıla yayılamaması sonucu Erzincan genelinde kış aylarında süt üretiminin çok düşük, yaz aylarında ise yüksek olmasına bağlı olarak süt fiyatının özellikle üretimin yüksek olduğu aylarda çok düşük olması (kış aylarında Erzincan genelinde üreticilerden yeterli oranda süt temin edemeyen işletmelerin kapasitelerinin çok çok altında 22

çalışarak tesiste üretimin durdurulmasını önlemek amacıyla il dışındaki çevre illere yönelip oralardaki üreticilerle anlaşma yaparak süt temin etmeleri, Erzincan İli nde sütün nispeten bol olduğu yaz aylarında ise işletmelerin anlaşma yaptıkları çevre illerdeki üreticilerden daha yüksek fiyatla süt almaya devam etmelerini zorunlu kıldığından bu aylarda Erzincan İli ndeki üreticilerin sütünü çok düşük fiyatlarla satın almaktadırlar) dolayısıyla bu durumun sütten önemli gelir elde edemeyen bölge halkını süt sığırcılığı konusunda gönülsüzlüğe sevk etmesi ve kaba yemin çiftçi işletmelerinde üretilmemesi sonucu süt maliyetinin çok yüksek olmasının elde edilen kar marjını oldukça düşürmesi olarak belirtilmiştir. 1.3.2.4.3. Sıla Süt Şifa Süt 2005 yılında el değiştirerek Sıla Süt e dönüşmüştür. Halen Sıla Süt, bir aile işletmesi olarak faaliyetine devam etmektedir. Erzincan dan istediği miktarda süt bulamadığı için haftada 7-7,5 ton sütü, üstelik yüksek fiyat ve taşıma maliyetine katlanarak Trabzon dan temin etmektedir. Sıla Süt, süt mamulleri arasında niş bir alan tespit ederek civil peyniri üretimine yönelmiştir. 2008 yılı itibariyle 67 ton civil peyniri üretmişlerdir. Tablo 11: Sıla Süt Künyesi SILA SÜT Yeri Kuruluş Tarihi Mevcut İstihdam Kurulu Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Ürün Gamı Tedarik noktaları Pazar Konumlaması Gelecek Planlamaları Bugünkü Süt Fiyatı, (Tedarikçiye, Litre) / Ödeme Dönemi Erzincan, Merkez Şubat 2005 (devralış) 20 personel (3 ü teknik) 30 ton/gün 10-15 ton/gün % 33 50 Kış Dönemi Ortalama Kapasitesi Kış Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Civil peyniri,beyaz peynir, yoğurt, ayran, tereyağı Erzincan merkez köyler, Otlukbeli, Tercan, Trabzon Erzincan, (Trabzon ve İstanbul a civil peyniri) Kaşar üretimine geçmek 550-600 krş. / Ortalama 45 gün 3-4 ton/gün % 10-12 23

Mevcut tesisin gelecek planlarını hayata geçirmeye imkan vermemesi nedeniyle önümüzdeki dönemde faaliyetlerini Işıkpınar a taşınarak devam etmeyi planlamaktadırlar. Bu taşınma ile birlikte kapasitenin artırılması ve ürün çeşitliliğine gidilmesi de firmanın planları arasında yer almaktadır. 1.3.2.4.4. Yurtbaşı Kooperatifi Kooperatif, Erzincan da kendisini geliştirip büyüten tek kooperatif olması ile örnek niteliktedir. Gerek tesis yer seçiminde gösterilen isabet, gerekse bölge ölçeğinde gelişmiş bir vizyon ile hareket edilmesi, Kooperatifi diğerlerinin arasından öne çıkarmıştır. Kooperatif mevcut kapasitesini, süt temin edebildiği ölçüde maksimum düzeyde kullanmaktadır. Gerek kooperatif yöneticileri ile gerekse Refahiye Tarım İlçe Müdürlüğü ile yapılan görüşmelerde kooperatifin pazar problemi olmadığı ifade edilmektedir. Buna karşın, gelecek yeni taleplere mevcut üretim kapasitesi ile karşılık verilemeyeceği ve pazarın Refahiye ile sınırlı tutulduğu anlaşılmaktadır. Tablo 12: Yurtbaşı Kooperatifi Künyesi YURTBAŞI KOOPERATİFİ Yeri Erzincan, Refahiye Kuruluş Tarihi 11.01.2001 Mevcut İstihdam 3 Kurulu Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Ürün Gamı Tedarik noktaları Pazar Konumlaması Gelecek Planlamaları Bugünkü Süt Fiyatı, (Tedarikçiye, Litre) / Ödeme Dönemi 5 ton/gün 3 ton/gün (Yalnızca iki ay) % 60 Kış Dönemi Ortalama Kapasitesi Kış Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı 1 ton/gün % 20 Beyaz peynir, tulum peyniri, yoğurt, ayran, tereyağı Çevre köyler Refahiye ilçe merkezi Perakende satış marketi binası tamamlandı, yakında faaliyete geçmesi planlanıyor. İki yıllık süreç içerisinde kapasitenin yüzde 100 oranında artırılması planlanıyor. 750 krş. / Her ay düzenli ödeniyor. 24

Kooperatif, perakende satış ve aynı zamanda sosyal tesis niteliğinde yaptığı yeni hizmet tesisini tamamlamış ve önümüzdeki günlerde faaliyete geçirmeyi planlamaktadır. Bununla birlikte önümüzdeki kısa ve orta vadeli dönemde ciddi kapasite artışına gitmeyi planlamaktadırlar 1.3.2.4.5. Genel Sorunlar Firmalara yapılan ziyaretlerde hemen hemen benzer hususların dile getirildiği görülmüştür. En önemli sorun olarak süt üretimindeki mevsimsel istikrarsızlık gösterilmektedir. Firmalar, yaz döneminde sütü kolaylıkla bulabilirken kış döneminde süt bulmakta zorluk çekmektedir. Erzincan genelinde çiftçilerde yaygın olan görüş, kış aylarında doğan buzağıların daha sağlıklı ve iyi olduğudur. Geleneksel kapalı ahırlarda bağlı sistemde yetiştirilen hayvanlar, bahar dönemi ve yaz boyunca meralara otlatmak amacıyla çıkarılmaktadır. Meraya çıkan hayvanlar tabii tohumlama yoluyla gebe kalmaktadır. Bu süreç, süt sığırcılığı işletmelerinin büyük çoğunluğunda görülmektedir. Bu da sütün yıla yayılmasını engelleyen faktörlerin başında gelmektedir. İşletmelerin yaz-kış dönemlerindeki kapasite kullanımları arasındaki fark 4,1 kata kadar çıkmaktadır. Dalgalanmanın bu denli yüksek oluşu, firmaları, kapasitelerini iyi değerlendirememeleri ile karşı karşıya bırakmaktadır. Firmalar kış döneminde değil ölçek ekonomisinden yararlanmak, başabaş noktasını yakalamakta bile güçlük çekmektedir. Üretim konusunda yaşanan istikrarsızlık, firmaların pazarlarını ve rekabet güçlerini korumalarını da güçleştirmektedir. Sütün açıkta satılması diğer bir problemdir. Çiftçiler, sütü fabrikalara 500-650 litre/kuruş aralığında satabiliyorken açıktan litresini başına 1-1,5 liraya satabilmektedirler. Kendi müşteri portföyünü oluşturabilen, dağıtım için araca sahip olan çiftçiler, özellikle doğrudan evlere satışı tercih etmektedirler. Bu şekilde evlere giren sütün, içme sütü ve/veya yoğurt yapımında yaygın olarak kullanılması söz konusudur. Gerek damak tadı, gerek endüstriyel üretimde kullanılan yöntem ve katkı maddelerine duyulan şüphe ve de nihayetinde de maliyet avantajı nedeniyle; sütü doğrudan üreticisinden ve evinin kapısında alma, Erzincan halkının genel tüketim alışkanlıkları içinde hala kendine önemli yer bulmaktadır. Suni tohumlama kültürünün tam anlamı ile oturmamış olması, süt üretiminin yıla daha dengeli yayılmasının önünde engel teşkil etmektedir. Bu doğrultuda suni tohumlama programı uygulanması gerekmektedir. Çiftçilerin kendi yemlerini (kaba yem) üretmemeleri ve dolayısı ile yemi dışarıdan temin etmeleri, hem maliyetlerini yukarı çekmekte hem de finansal gelir-gider akışlarında ciddi sıkıntılar yaşamalarına neden olmaktadır. Köylerde soğuk zincirin oluşturulamaması, toplama tanklarına süt verme kültürünün olmayışı gerek bu konuda yapılmış yatırımların heba olmasına, gerekse süt toplama maliyetlerinin daha yüksek seviyelere çıkmasına sebep olmaktadır. Günlük düşük kapasitede süt üretimi olan köylerde küçük toplama tanklarının kurulması ve herkesin sütünü burada toplaması alışkanlığının sağlanması halinde süt toplama aracının bu tip köylere 2-3 günde bir giderek sütün ekonomiye kazandırılması mümkün görülmektedir. İşlenmemiş sütün maliyeti diğer bölgelere (Ege ve Marmara) göre daha yüksektir. Bunda üretimin coğrafi anlamda dağınık olarak yapılması, işletme başına düşük miktarlarda 25

toplam üretim rakamlarına ulaşılması, hayvanların süt verimliliğinin düşük olması, kendi yemini üretme kültürünün tam anlamı ile yerleşmemiş olması, soğuk zincirlerinin işlememesi önemli sebeplerdir. 1.3.2.5. Erzincan da Sütün Yoğun Üretildiği Köyler ve Çiftçiler Erzincan genelinde hayvancılık yaygın bir iştigal konusudur. Hemen her çiftçinin az ya da çok hayvanı bulunmakta, duruma göre geçimlik ya da ticari üretim yapılmaktadır. Balacan Süt 17 köyden, Sıla Süt 18 köyden ve Yurtbaşı Kooperatifi 4 köyden süt toplamaktadır (Bkz. Grafik 6). Eğitim seviyesi düşüktür. Bilinçli üretimden ziyade geleneksel metotlar kullanılmaktadır. Makineleşme vardır, ancak yeterli düzeyde değildir. Genel olarak hayvancılık, tarımın yanında ikinci bir gelir kapısı olarak değerlendirilmektedir. Hayvancılığı temel meslek olarak edinen çiftçi sayısı düşüktür. İşletmeler genel olarak küçük ölçeklidir. Modern hayvancılık, yavaş yavaş öğrenilmekle birlikte geleneksel yöntemler ağırlığını korumaktadır. Bunların başında geleneksel meraya dayalı hayvancılık gelmektedir. Çiftçiler hayvan yeminden doğan masraftan kaçınmak için hayvanları meraya çıkarmaktadırlar. Bu duruma yerli hayvanlar uyum sağlayabiliyorken kültür ırkları uyum konusunda güçlük çekmektedir. Yarı açık sisteme uyum sağlayabilen ve bu şekilde yetiştirildiklerinde süt verimleri üst seviyeye çıkan kültür ırkları, meraya çıkarılmaları sebebiyle düşük süt verimi göstermektedirler. Kooperatif bulunan köylerde süt toplama tankları bulunmaktadır. Ancak mevcut durumda bu tankların hepsi atıl vaziyettedir. Çiftçiler paralarını firmalardan zamanında alamamaktan şikâyetçidirler. Firmaların söylemlerinin aksine verdikleri sütün parasını en iyimser ihtimalle 3-4 ay sonra alabildikleri ifade edilmiştir. Geleneksel ahırlar çok büyük ölçüde yaygındır. Geleneksel olarak hayvanlar tam kapalı ahırlarda, havasız bir ortamda ve bağlı şekilde bakılmaktadır. Elle sağımdan makineli sağıma büyük ölçüde geçilmiştir. Köylerdeki makineli sağım oranı %60-90 arasında değişmektedir. Suni tohumlama bilinci oturmuş, ancak bazı yerlerdeki olumsuz sonuçlardan sonra tabii tohumlamaya geri dönüş gözlemlenmiştir. 26

Grafik 6: Toplanan Süt Miktarı Bakımından Erzincan da Önde Gelen İlçe ve Köyler, 2008, Litre 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 Otlukbel i Çatalör en Mercan Bayırba Balıbeyi Çayırlı Uluköy Ulalar Kelkit ğ Yoğurtl Palang Mertekli u a Hancıçi Heybeli ftliği YeĢil çat Mahmut lu Yalınca Karadiğ in GümüĢt YeĢilyur arla t Gülüce Değirm enköy KaratuĢ Keklikka yası 2007 70.230 268.512 161.550 72.000 142.539 0 112.500 105.654 137.800 90.001 73.500 69.900 74.608 67.500 66.300 60.333 52.269 54.000 52.500 35.213 35.251 31.694 37.431 31.267 5.122 0 18.750 17.800 18.333 11.155 10.125 140.891 12.485 1.740 1.460 6.675 2008 332.750 316.738 238.400 193.500 167.792 142.550 112.500 111.980 94.500 81.537 73.500 69.900 67.573 67.500 66.300 63.115 56.899 54.000 52.500 42.616 40.521 37.943 37.518 31.507 22.155 21.000 19.800 17.800 15.772 11.900 10.125 8.687 7.463 1.740 1.400 0 Kaynak: Sıla Süt, Balacan Süt Soğukol uk Trabzo n Çadırte Yanlızb pe ağ Pınar önü Köprüb aģı Cevizli Demirk Bozyazı Üzümlü Saztepe Akyazı ent 27

1.3.2.6. Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi Tablo 13. Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi GÜÇLÜ YÖNLER Hayvancılığın geçmişten beri yörede varlığı ve hayvancılığa gösterilen ilgi, Yem bitkileri üretimi için elverişli tarım alanlarının varlığı, Tarımsal sanayinin gelişmesi için uygun potansiyelin bulunması, İş gücü maliyetinin düşüklüğü, Çevre illere ve büyük pazarlara hava, kara ve demiryolu ulaşımının olması, Silaj yapım ve yem bitkileri üretim alışkanlığının yaygınlaşıyor olması, İşletmelerdeki sığırlarda, kültür ırkları veya melez oranının yüksek olması Suni tohumlama bilincinin yerleşmeye başlaması, ZAYIF YÖNLER Süt üretiminde işletme ölçeklerinin küçüklüğü ve düşük verim, Süt işleyen tesislerin sayıca azlığı ve kapasite bakımından düşüklüğü, Çiftçilerin eğitim düzeyinin düşüklüğü Çiftçilerde ve yöre halkında ortak çalışma, örgütlenme ve katılımcılığın zayıf olması, Sütçülüğün ticari bir faaliyetten çok hobi şeklinde yapılmasının benimsenmesi, Uygun olmayan hayvan barınakları, Tarımsal yayım çalışmalarında pazarlama ve örgütlenme gibi konuların ihmal edilmiş olması, Büyükbaş hayvancılığın meraya dayalı besleme ile yapılıyor olması, Destekleme ödemelerinin düzenli yapılamaması FIRSATLAR TEHDİTLER Süt üretimini modern şartlarda yapan örnek nitelikteki orta-büyük çaplı işletmelerin varlığı ve sayılarının giderek artması, Sağmal hayvan sayısında son yıllarda görülen artış, Çiftçilerin mevcut ekonomik koşullarda hayvancılığa giderek daha çok yönelmek istemeleri, Süt işleyen firmaların işbirliği göstermeye ve uygun şartlar sağlandığında sütü yüksek bedelden almaya razı olmaları, Erzincan da üretilen sütün kalitesinin daha değerli ve makbul bulunması Geçmişte bazı süt işleyicisi firmaların batmaları nedeniyle sektördeki güven düzeyinin düşüklüğü, İşleyici firmalar üreticiler arasındaki güvensizlik, Suni tohumlamada bazı yerlerde düşük doğum oranı nedeniyle tabii tohumlamaya dönüş, Tarımsal arazilerin küçük ve parçalı olması, işletme ölçeklerinin küçülmeye devam etmesi, Süt miktarının mevsimlere göre değişiklik arz etmesi, Sütün açıkta satılmaya ve tüketicinin açık sütü almaya devam etmesi, Çiğ sütün maliyetinin ülke ortalamasından yüksek olması, 1.4. Sonuç 1.4.1. I. Aşama Süt ve süt ürünlerine yönelik yürütülecek çalışmalarda yol haritasının tespit edilmesine yönelik olarak Tarım İl Müdürlüğü şube müdürleri, Tarım İlçe Müdürleri, Tarım İl Müdürlüğünde görevli zooteknist mühendisler ve Erzincan PYB nin katılımı ile toplantı düzenlenmiştir. Bu toplantıda; süt potansiyeli yüksek ve aynı zamanda yeniliklere açık olup 28