itüdergisi/a mimarlık, planlama, tasarım Cilt:3, Sayı:1, 89-102 Mart 2004 Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması için bir değerlendirme yöntemi F. Zeynep SELÇUK *, Nuran ZEREN GÜLERSOY İTÜ Mimarlık Fakültesi, Şehir Bölge Planlaması Bölümü, 34437, Taksim, İstanbul Özet Doğaya ve yaşama yönelik bilinçlenme sürecinde ortaya konan çevre, ekoloji, sürdürülebilirlik gibi temel kavramlar çerçevesinde Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlamasına temel oluşturacak bir yöntem aracılığıyla, alanın doğal, tarihsel, kültürel ve sosyal değerlerini ortaya koymak, alana ilişkin yasal düzenlemelerin neler olduğunu ve alanı nasıl etkilediğini belirlemek, peyzaj ve şehir ekolojisi kavramları doğrultusunda mevcut durumun hem fonksiyonel hem de görsel yapı üzerinde meydana getirdiği sonuçları CBS yardımıyla ifadelendirmek, elde edilen sonuçları da kişisel algılama verileriyle birlikte değerlendirilerek planlama önerilerinde bulunmak bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Çevre, ekoloji, peyzaj planlama, sürdürülebilir kalkınma. An evaluation method for the landscape planning of Istanbul Bosphorous area Abstract In the frame of basic terms like environment, ecology and sustainability which came into being in the conscience period regarding nature and life, expressing the natural, historical, cultural, social values of the area, by the means of a method which will be a base for the ecological landscape of Bosphorus; besides, determining what the legal regularities are and how these affect the area, expressing the negative and positive results of the existing situation on functional and visionally structure regarding the terms of landscape and city ecology by means of maps on computerized environment using a GIS based program, evaluating the results coming out of these together with personal perceptional data once again and suggesting the solutions are put forward as goals. The basics of the thesis, environment, ecology and sustainability concepts are founded upon the creation of nature friendly settlements or making current settlements harmonic with nature and secure its continuity. Related to the common view of these concepts and the goal stated above, an Ecological Landscape Evaluation Method for Bosphorus Area, which was decided as the activity platform, is prepared. Before discussing the Bosphorus Area according to this method, ecology and sustainability concepts and the general view of Bosphorus were presented in relation to these concepts. Keywords: Ecology, environment, landscape design, sustainable development. * Yazışmaların yapılacağı yazar: F.Zeynep SELÇUK. fzeynep@superonline.com; Tel: (212) 315 42 24. Bu makale, birinci yazar tarafından İTÜ Mimarlık Fakültesi'nde tamamlanmış olan "Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması için bir değerlendirme yöntemi" adlı doktora tezinden hazırlanmıştır. Makale metni 04.04.2003 tarihinde dergiye ulaşmış, 23.10.2003 tarihinde basım kararı alınmıştır. Makale ile ilgili tartışmalar 31.07.2004 tarihine kadar dergiye gönderilmelidir.
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy Giriş Boğaziçi Alanı, tarihin hemen her döneminde yerleşme olarak önemini korurken, aynı zamanda, doğal değerleriyle İstanbul için önemli bir yeşil alan potansiyeli de oluşturmuştur. Bu nedenle, planlama ile ilgili kuruluşlar 1970 lerden beri sürekli olarak Boğaziçi ndeki yerleşme dokusunun gelişimine yönelik planlama çalışmalarında, doğal-kültürel değerlerin korunmasını amaçlamışlardır. Tüm koruma çabalarına rağmen, hızla artan nüfus, planlardaki ve koruma kararlarındaki tutarsızlıklar, plansız gelişmeler, politik baskı ve çıkar kaygısı uygulamalarda koruma yönünde istenilen başarıyı sağlayamamıştır. Çevre, ekoloji ve sürdürülebilirlik kavramlarının planlamadaki temel dayanağı, doğayla uyumlu yerleşim alanları yaratmak veya yerleşim alanlarını doğayla uyumlu hale getirerek, devamlılığını sağlayabilmektir. Boğaziçi Alanı nın gelişimindeki temel sorun, 1950 lerden sonra başlayan hızlı şehirleşme hareketinin bu alanı da etkilemesi, planlı ve plansız gelişmeler nedeniyle yeşil alanların yapılaşmış alanlara dönüşmesi ve yeşil dokunun bölünerek tahrip edilmesi olmuştur. Çalışmada, Boğaziçi Alanı nda planlı gelişimi sağlamak için Bir Peyzaj Planlama Yöntemi önerilmiş ve yönteme bağlı olarak sonuç ve değerlendirmeler açıklanmıştır. Çalışmanın amacı, doğaya ve yaşama yönelik gelişen bilinçlenme sürecinde ortaya konan, çevre, ekoloji, sürdürülebilirlik gibi temel kavramlar çerçevesinde Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlamasına temel oluşturacak bir yöntemin ortaya konmasıdır. Yöntem Boğaziçi nin Peyzaj Planlaması na yönelik olarak önerilen yöntemin geliştirilmesinde, İtalya nın Sardunya Adası ile Rio S.Lucia Havzası nda uygulanan yöntem temel alınmıştır. J.Makhzoumi ve G.Pungetti nin ortaya koyduğu çalışmada, Sürdürülebilir Peyzaj Planlaması için iki amaç ortaya konmuştur. Amaçların ilki, Akdeniz ülkelerindeki kırsal peyzaj değerlendirme yöntemini ortaya koymak, ikincisi de yerel plancıları Akdeniz Bölgesi nin gerçek yüzü ile tanıştırarak çevre koruması için hedef belirlemektir (Makhzoumi ve Pungetti, 1992). Amaçların ilkini oluşturan ve bu çalışmada yararlanılan yöntem kapsamında ilk aşama olarak Boğaziçi Alanı na ait problem tanımlanmıştır. İkinci aşamada, inceleme alanında planlamaya ilişkin amaçların oluşturulmasına yönelik araştırmalar kapsamında ön araştırma, arşiv ve alan araştırmaları yapılmıştır. Çalışmanın üçüncü aşamasında veri analizleri, dördüncü aşamasında, inceleme alanındaki doğal ve kültürel verilerin bilgisayar ortamına aktarımı yapılmıştır. Son aşamada ise elde edilen veriler doğrultusunda sonuçlar ortaya konmuş ve önerilerde bulunulmuştur. Veri analizleri Boğaziçi Alanı nın iklimi, topoğrafik durumu, jeolojik yapısı, zemin durumu ve bitki örtüsünün incelendiği doğal verilerin analizi yapılmıştır. Boğaziçi ndeki nüfus gelişimi, gelişime bağlı olarak alan kullanımındaki dağılım incelenmiş ve bu dağılımın neden olduğu sosyal yapı farklılaşması irdelenmiştir. Boğaziçi ndeki nüfus gelişimi 1935 ten günümüze ilçe bazında incelenmiştir. Özellikle 1945 den sonra nüfusun hızla artmasındaki en önemli etkenin içgöç olduğu bilinmektedir. Karayollarının geliştirilmesi ile nüfus artışı hızlanmış, son 30 yıllık dönemde ise, özellikle I. ve II. Boğaziçi Köprüleri ile Boğaz ın Rumeli yakasındaki sahil yolunun hizmete girmesinden sonra, Boğaziçi ndeki planlı ve plansız konut alanları artış göstermiştir. 1973 yılında I. Boğaziçi Köprüsü ve yan yollarının hizmete açılmasından sonra Boğaz ın Anadolu yakasında, özellikle Beylerbeyi ve civarında plansız yerleşimler artmıştır. Aynı olay 1989 yılında II. Boğaziçi Köprüsü nün ve yan yollarının hizmete girmesiyle II. Boğaziçi Köprüsü çevresinde tekrarlanmıştır.
Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması Boğaziçi nin doğal ve kültürel peyzaj tarihi yine mevcut veriler kapsamında incelenmiş ve 1950 lerden başlayarak yapılaşmanın hangi etkenlere bağlı olarak geliştiği açıklanmıştır. Bu incelemede, 1960 lara kadar yeni yapılaşmanın minimum düzeyde seyrettiği, 1960 sonrası yaşanan iç göç sonucu, İstanbul un devamlı büyümesine bağlı olarak, alanda yeni yapılaşmanın hız kazandığı görülmüştür. 1970 lere kadar yapılan uygulamalar, mevzii imar planları doğrultusunda gerçekleşmiş, 1970 de Boğaziçi nin korunmasına yönelik ilk ciddi adım atılmıştır. 1970 de, İstanbul Boğaziçi Sahil Şeridi nde bulunan yalılar, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından tescil edilmiştir. Bunu takiben Boğaziçi ne yönelik, 1/5000 ölçekli, 1971, 1975, 1977 ve 1983 yıllarında olmak üzere, 4 adet Nazım İmar Planı yapılmıştır. 1975 te hazırlanan plan aynı yıl içinde revize edilmiş, 1977 de hazırlanan nazım plan ise 1978, 1979 ve 1982 yıllarında olmak üzere 3 kez revize edilmiştir (Özsoy ve Zeren, 1990). 1988, 1991, 1992, 1993 yıllarında da Geri Görünüm ve Etkilenme Bölgeleri için revizyon imar planları hazırlanmıştır. Dört ilçe belediyesi tarafından hazırlanan uygulama imar planlarında temel yaklaşımın, alanı iskana açmak ve kaçak yapılaşmaya çözüm bulmak olduğu, Boğaziçi'nin tarihi ve kültürel değerlerini korumayı pek amaçlamadığı görülmüştür (Selçuk, 1992). Boğaziçi Alanı, Sarıyer İlçesi Geri Görünüm ve Etkilenme Bölgesi için, 1999 yılında yeni bir Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı da hazırlanmıştır (Gülersoy, 1998). Boğaziçi Beykoz ve Sarıyer İlçe ve mücavir alan sınırları içinde ve 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu kapsamı dışında kalan ve yoğun yapılaşma tehdidi altında bulunan alanlar, İstanbul III Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından 15.11.1995 gün ve 7755 Sayılı karar ile Doğal Sit olarak tespit, tescil ve ilan edilmiştir (Gülersoy, 1998). Doğal ve kültürel verilerin bilgisayar ortamında değerlendirilmesi Doğal ve kültürel verilerin bilgisayar ortamına aktarımında, Boğaziçi ndeki mevcut peyzaj; peyzaj sınıflaması, peyzaj bölgeleri, peyzaj tipleri ve peyzaj karakter bölgeleri olmak üzere 4 ana başlık altında incelenmiştir. Peyzaj sınıflaması Peyzaj sınıflaması, herhangi bir alanda yer alan, görünümü de etkileyen fonksiyonları tanımlamaktadır. Boğaziçi Alanı ndaki peyzaj sınıflaması kapsamında alanın Konut ve Yeşil Alanlar olmak üzere başlıca iki fonksiyonu barındırdığı ortaya konmuştur. Peyzaj bölgeleri Peyzaj bölgeleri ise, bir alanın fiziksel olarak farklılık gösteren bölümleridir. Boğaziçi Koruma Alanı, 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu na göre 4 bölgeye ayrılmıştır: Boğaziçi Sahil Şeridi, Ön Görünüm Bölgesi, Geri Görünüm Bölgesi, Etkilenme Bölgesi olarak yapılan bu ayırım aynı zamanda Boğaziçi Alanı nın yasal peyzaj bölgelerini oluşturmaktadır. Boğaziçi Sahil Şeridi: Boğaziçi kıyı kenar çizgisi ile 22/07/1983 tarihli 1/5000 ölçekli nazım planında gösterilen hat arasında kalan bölgedir. Ön Görünüm Bölgesi: Boğaziçi sahil şeridine bitişik olan ve 22/07/1983 tarihli 1/5000 ölçekli imar uygulama planında gösterilen bölgedir. Geri Görünüm Bölgesi: Ön görünüm bölgesine bitişik olan ve 22/07/1983 tarihli 1/5000 ölçekli nazım planında gösterilen coğrafi bölgedir. Etkilenme Bölgesi: Ön görünüm ve geri görünüm bölgeleri dışında 22/07/1983 tarihli 1/5000 ölçekli nazım planında gösterilen ve Boğaziçi sahil şeridi, ön görünüm ve geri görünüm bölgelerinden etkilenen bölgedir (Resmi Gazete, 1983). Peyzaj tipleri Peyzaj tipleri ise, bir alanın arazi kullanımı ve ekolojik özelliklerini ortaya koymaktadır. Boğaziçi ndeki mevcut arazi kullanımında; konut, ticaret, yeşil, spor, sanayi, eğitim tesisi, askeri alan, tarihi merkez ve kamu alanı olmak üzere 9 peyzaj tipi bulunmaktadır.
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy Boğaziçi ndeki peyzaj tiplerini daha detaylı olarak sınıflamak da mümkündür. Konut alanları, tarihi konut alanları, planlı konut alanları ve plansız konut alanları olmak üzere başlıca 3 grupta toplanabilir. Tarihi konut alanları: Boğaziçi nin karakteristiği olan kıyı kesimlerinde yer alırlar ve doğal yapıyla uyumlu bir gelişim gösterirler. Bu yerleşmeler; Anadolu yakasında, Kuzguncuk, Beylerbeyi, Çengelköy, Vaniköy, Küçüksu, A.Hisarı, Çubuklu, Paşabahçe, Beykoz, Yalıköy, A.Kavağı, Rumeli yakasında ise, Ortaköy, Kuruçeşme, Arnavutköy, Bebek, R.Hisarı, Balta Limanı, Emirgan, İstinye, Yeniköy, Tarabya, Büyükdere, Rumeli Kavağı, Sarıyer ve Yenimahalle dir. Planlı yerleşim alanları: Anadolu Yakası nda Kuzguncuk, Beylerbeyi ve Çengelköy ün sahil kesimleriyle hemen ilk tepeleri, Göksu bölgesinin güney kısmı, Küçüksu Vadisi, Anadolu Hisarı nın iç kısımları ve tepeleri, Kavacık, Kanlıca-Paşabahçe nin sahil kesimi ile Beykoz- Ortaçeşme arasında, Rumeli yakasında ise, Ortaköy Vadisi, Ortaköy ve Kuruçeşme sırtları, Etiler, Ulus, Emirgan, Yeniköy, Tarabya ve Kireçburnu nun sahil kesimleri, Büyükdere den Sarıyer e kadar olan kısımda da yine sahil kesimlerinde gelişmiştir. Plansız konut alanları: genellikle yerleşime uygun görülmeyen vadilerde ve tepelerde yer almaktadır. Bu alanların sanayi tesislerinin ve ana ulaşım arterlerinin yakınlarında gelişim gösterdiği de izlenmiştir. Anadolu yakasında, Beylerbeyi nin üst kısımları, Küplüce, Kirazlı Tepe, Güzeltepe ve Yavuztürk Mahallelerinde, Kanlıca nın tepelerinde yer alan Rüzgarlı Bahçe mevkiinde ve Beykoz un üst kısımları ile vadi kesimlerinde yer almış, Rumeli yakasında ise, Rumeli Hisarüstü mevkiinden başlayıp İTÜ nün Ayazağa daki alanının büyük bir kısmını kapsayan, Küçükarmutlu bölgesi, İstinye-Maslak arasındaki vadi alanları, Kireçburnu nun tepeleri, Çayırbaşı ile Yenimahalle nin üst kısımları ve Zümrütevler mevkiinde, gelişim göstermiştir. Yeşil alanlar ve spor tesisleri: Boğaziçi nin en önemli fonksiyon alanı olarak gösterilebilecek yeşil alanlar, sahil şeridi, fidanlık, koru, mesire, mezarlık, park, sefarethaneli koru, tarihi yapılı koru, tarım alanı ve spor tesisleri olarak farklı görünümlerde bulunmaktadır. Boğaziçi'nde yer alan önemli yeşil alan ve spor alanları, Anadolu Yakası nda, Kuzguncuk taki Fethipaşa ve Üryanizade Koruları, Nakkaştepe Mezarlığı, Çamlıca Tepesi, Göksu Çayırı, Anadolu Hisarı Spor Akademisi Tesisleri, Mihrabat Ormanı, Hidiv Korusu, Beykoz Stadı, Abraham Paşa Korusudur. Rumeli yakasında ise, Sarıyer mevkiinde Yusuf Ziya Öniş Stadı, Mersinli Ahmet Spor Tesisleri, İspanyol Sefareti Korusu, Rus Konsolosluğu Korusu, Büyükdere Fidanlığı, Alman Sefareti Korusu, Fatih Ormanı, Maslak Kasırları Korusu, Maslak ta Atlı Spor Kulübü, Enka Spor Tesisleri, Huber Korusu, Emirgan Korusu, Boğaziçi Üniversitesi Korusu, Rumeli Hisarı nda yer alan Arifi Paşa Korusu, Aşiyan Mezarlığı, Ayşe Sultan Korusu, Ulus Parkı, Ortaköy Mezarlığı, Kuruçeşme Parkı, Kuruçeşme de yer alan Naciye Sultan ve Emin Vafi Korularıdır. Ticaret alanları: Boğaziçi nde yer alan ticaret alanları farklılıklar göstermektedir. Her iki yakada köyiçi yerleşmelerinde küçük ticaret alanları mevcuttur. Boğaz ın Rumeli yakasında ise, İstinye mevkiinde İstanbul Menkul Kıymetler Borsası gibi önemli bir ticari kuruluş yer almaktadır. Son yıllarda Rumeli yakasında ticari fonksiyon alanları kuzeye Maslak bölgesine doğru bir yayılma göstermiştir. Bu bölgede, Spring Giz Plaza, Beybi Giz Plaza, Orcan İş Merkezi, Ayazağa Ticaret Merkezi, Tekstilbank Genel Müdürlük Binası, Petrol Ofisi Genel Müdürlük Binası, Princess Hotel gibi yüksek katlı ticari yapılar yer almaktadır. Bu yoğun merkez her ne kadar Boğaziçi Koruma Alanı nın dışında yer alsa da, koruma sınırına bitişik olması nedeniyle alana olumsuz etkileri bulunmaktadır. Eğitim alanları: Boğaziçi nin Anadolu yakasında M.Ü Anadolu Hisarı Spor Akademisi, Kuleli Askeri Lisesi, Rumeli yakasında ise İTÜ Ayazağa Kampusü, Boğaziçi Üniversitesi, Harp Akademileri, gibi önemli eğitim kurumlarının yer aldığı dikkat çekmektedir.
Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması Tarihi yapı ve merkezler: Boğaziçi nde Rumeli Hisarı ve Anadolu Hisarı ile Anadolu Kavağı tepesinde yer alan Ceneviz Kale si, Beylerbeyi Sarayı, Küçüksu Kasrı, gibi bir çok tarihi yapı ve merkez bulunmaktadır. Kamu tesisleri: Boğaziçi nde, İstinye Devlet Hastanesi, Balta Limanı Kemik Hastanesi, TRT İstanbul Televizyonu gibi hizmet binaları da yer almaktadır. Peyzaj karakter bölgeleri Peyzaj karakter bölgeleri ise, alan içindeki benzer karakteristiklerin bir araya getirilmesiyle oluşmuş bölgelerdir. Boğaziçi Alanı nda farklı niteliklere sahip konut ve yeşil alanlar olmak üzere iki tür peyzaj karakter bölgesi vardır. Konut alanlarına ait peyzaj karakter bölgeleri incelendiğinde plansız yerleşmelerin geniş alanlara yayıldığı, Yeşil alanlara ait peyzaj karakter bölgelerinde ise yeşil dokunun bütünlük göstermediği görülmektedir. Geçmişte doğal ve kültürel verilerinin zenginliğiyle bilinen alan, günümüzde yoğun olarak şehirleşmiştir. Peyzaj alanları ve peyzaj elemanları Fonksiyonlar açısından zengin olan bu mekanda büyük alan kaplayan ve özel niteliğe sahip Emirgan Korusu, Fethi Paşa Korusu, Huber Korusu, Harp Akademileri, İTÜ Ayazağa Kampusü, Büyükdere Fidanlığı gibi yerler Peyzaj Alanları, nitelik açısından özel önemi olan tek yapı veya alan olarak küçük ölçekli, İMKB, Rumeli Hisarı, Beylerbeyi Sarayı gibi fonksiyonlar da Peyzaj Elemanları olarak değerlendirilmektedir. Kişisel algılamanın değerlendirilmesi Çalışmada, veri analizleri kapsamında, alansal değerlerin incelenmesinden sonra, planlamada temel yaklaşımlardan biri olan kişisel algılamanın değerlendirilmesi için fotoğraflara dayalı bir anket çalışması yapılmıştır Şekil 1, Şekil 2, Şekil 3, Şekil 4. Mekan planlanmasında plancı, uygulamacı ve yöneticilerin rolü ne kadar önemli olursa olsun halk katılımının sağlanmadığı ve halkın görüşünün dikkate alınmadığı planlama çalışmalarında planların işlerliği olmamaktadır. Ankette 27 adet fotoğraf kullanılmıştır. Fotoğraflarda Boğaziçi ndeki eski ve yeni yapı örneklerini, planlı ve plansız konut alanlarını, doğal ve tarihi çevreye ait özellikleri yansıtan örnekler seçilmiştir. Ankette her bir fotoğraf için 6 soru sorulmuştur. Anket, değişik yaş gruplarından oluşan 30 erkek ve 30 kadın olmak üzere 60 kişi üzerinde yapılmıştır. Ankete katılanların eğitim düzeyi lise ve üstü seviyededir. Anket çalışmasında, doğal yapıdaki bozulmaların fark edilmesi, yoğun ve çarpık yapılaşmanın olumsuz değerlendirilmesi, aslına uygun olmayan restorasyon örneklerinin eleştiri alması, Boğaziçi ile bağdaşmayan yapı ve yapı topluluklarının beğenilmemesi, tarihi dokusunu koruyan örneklerin itibar görmesi beklenmiş, çalışmadaki beklentilere karşılık olarak alınan yorumlar ise aşağıda belirtilmiştir: Yeşil ile bütünleşmiş tüm görüntülere olumlu yaklaşılmıştır. Doğal elemanların her zaman için çirkinlikleri kapadığı, olumsuz görüntüleri bile olumlu gibi gösterdiği görüşünde birleşilmiştir. Özellikle tepelik alanlarda gökyüzü çizgisinin yeşil ile tamamlandığı görüntüler beğenilmiştir. Bina silueti ile biten gökyüzü görüntülerine ise olumsuz bakılmış beton yığını olarak nitelendirilmiştir. Yeni yapılar az katlı ve yeşil ile kamufle edilmiş ise kabul edilebilirlik sınırlarında kalmıştır. Kıyılarda yer alan yüksek katlı ve kütle olarak büyük betonarme yapılar yeşil dokuyu parçaladığı için beğenilmemiştir. Eski ve yeni binaların bir arada yer aldığı manzaralar, aralarında belli bir uyum varsa beğenilmiş, bu uyum binaların ölçekleri, renkleri, malzemeleri gibi çeşitlilikler göstermiştir. Tarihi olsun ya da olmasın mevcut yapılar bakımlı ise beğeni kazanmış, bakımsız ise beğenilmemiştir. Bakımsız her bina çevresiyle ölçek, malzeme gibi konularda uyumlu olsa bile çok kişi tarafından olumsuz olarak nitelendirilmiştir. Boğaz ın karakteristiği yalılar için de görüşler aynı yönde olmuş, gösterişli ve bakımlı yalılar beğenilirken, birbiriyle uyumlu bir görüntü sergilemeyen yalılar beğenilmemiştir.
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy Rumeli Yakasından Çubuklu'ya Bakış Yeniköy Sahilinde Yeni Yapılaşma Boğaz Kıyısında Yeşille Bütünleşmiş Yeni Yapılaşma Kanlıca'daki Yeni Yapılaşma Kefeliköy'de Eski-Yeni Yapı Uyumu Az Katlı Yeni Yapı Örneği Boğaz'da Villa Tipi Yapılaşma Örneği Huber Köşkü - Cumhurbaşkanlığı Köşkü Şekil 1. Kişisel algılamayı değerlendirme fotoğrafları (1)
Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması Boğaz'ın Karakteristiği Yalılar Kanlıca'da Yalılar Bir Yalının Arka Cephesi Sait Halim Paşa Yalısı Yeniköy'de Eski-Yeni Yapılar Şekil 2. Kişisel algılamayı değerlendirme fotoğrafları (2)
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy Yeniköy'de Köşe Bina Yeniköy'de Sıraevler Baltalimanı Deresi Baltalimanı Deresi Tarabya Koyu ve Oteli Aşiyan Mezarlığı ve Aşiyan Sahili Aşiyan Mezarlığı İstinye Vadisi'nde Yapılaşma Şekil 3. Kişisel Algılamayı Değerlendirme Fotoğrafları (3)
Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması Rumeli Hisarı Rumeli Hisarı'ndaki Yoğun Yapılaşma Harp Akademisi Lojmanları Sarıyer Sahilinde Eski ve Yeni Yapılaşma Sarıyer'de Bir Sokak Balta Limanı Vadisi'nde Yapılaşma Sarıyer Yapımı Durdurulmuş Villalar Şekil 4. Kişisel Algılamayı Değerlendirme Fotoğrafları (4)
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy Kişisel algılamada asıl öncelik, yapıların bulundukları ortam içinde birbirleriyle olan oransal uyumları olmuştur. Ankette değerlendirmeye sunulan eski ya da yeni yapı örnekleri, çevrelerinde, çatılarında ya da cephelerinde yer alan çeşitli peyzaj öğeleri ile birlikte değerlendirilmiştir. Binaların yakın çevresindeki çöp konteynırları, ilan panoları, bina önlerine park etmiş araçlar, çatılardaki çanak antenler, ahşap yapıların ön cephelerindeki plastik su boruları, elektrik direkleri ve sarkan teller gibi görsel kirlilik yaratan peyzaj elemanları olumsuz eleştiri almıştır. Boğaz kıyısındaki büyük ölçekli ve yakın döneme ait bir yapı olarak, Tarabya Oteli örnek gösterilmiştir. Tarabya Oteli, kütlesel büyüklüğüne karşın bulunduğu Tarabya Koyu'nun formuyla uyumlu olması nedeniyle beklenilenin aksine genelde beğenilmiştir. Boğaz ın doğal verileri kapsamında ise dereler değerlendirilmiş ve ankete katılanlara, Balta Limanı Deresi ne ait fotoğraflar gösterilmiştir. Derenin temiz olmayan görüntüsü kişileri olumsuz etkilemiş ve derenin ıslah edilmesi gerekliliği tartışılmıştır. Bu değerlendirme, yine doğal unsurların her zaman için özel önem taşıdığını, bu tip yerlerin korunması ve bakımına önem verilerek ön plana çıkarılmasının gerekliliğini ortaya koymuştur. Aşiyan Mezarlığı ise beğeni toplayan bir yeşil doku örneğidir. Çok az kişi tarafından bu fonksiyon alanının Boğaz da yer almaması gerektiği savunulmuştur. Yoğun bir yeşil dokuya sahip olan mezarlığın deniz ile bütünleşmesi kişisel algılamada olumlu olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca, II. Boğaziçi köprüsünün her iki ayağının bulunduğu noktalardaki yoğun yeni yapılaşma alanları çok eleştiri almıştır. Yoğun olmakla beraber, belli bir düzene sahip yerleşim alanları, örneğin Harp Akademileri Lojmanları ve Maslak Ticaret Bölgesi, yapıların birbiriyle uyumlu olması, binalar arasında açık alanlar bulunması, yeşil doku alanlarının ve yapılaşmış alanların bir plana göre konumlanmasından dolayı beğenilmiştir. Maslak Ticaret Alanı nda yer alan büyük ölçekli ve yüksek katlı yapılar genelde trafik yoğunluğu yaratabileceği düşüncesiyle olumlu bulunmamış ama diğer taraftan da ön planda yer alan alçak katlı yapıların arkasında yer almaları görsel olarak bir zıtlık ve buna bağlı hareketlilik yarattıkları için genelde beklenilenin aksine olumlu olarak değerlendirilmiştir. Boğaziçi ndeki yoğun ve özellikle düzensiz yapılaşma alanları beğenilmemiştir. Bu tip yerleşimlerin özellikle topoğrafik duruma uygun olmayan alanlarda yer alması, arazinin yeşilden yoksunluğu, binaların birbiriyle uyumsuzluğu beğenilmeme nedenleri arasında yer almıştır. Hatalı planlama kararlarının, denetimsizliğin bir örneği olan, Sarıyer de yer alan ve günümüzde yapımı durdurulmuş villalara ait görüntüler hemen tüm katılımcılar tarafından olumsuz olarak değerlendirilmiştir. Doğanın bu şekilde tahrip edilmiş olması, ayrıca bu binaların hayalet şehir görüntüsü yaratıyor olması eleştirilmiştir. En kısa sürede bu alanlara ilişkin olarak bir karar çıkartılması görüşü kişiler arasında yaygındır. Bazı katılımcıların önerisi ise, "Doğa zaten tahrip edilmiş, en azından görüntü kirliliğini ortadan kaldırmak için yapılar tamamlansın" demiştir. Bazı katılımcılar da, bu yapıların tamamen yıkılmasının uygun olacağını ifade etmişlerdir. Mekansal verilerin değerlendirmesi Üçüncü aşamada yer alan veri analizleri kapsamında, Boğaziçi ne ilişkin tüm verilerin CBS ortamında değerlendirilmesi de yapılmıştır. Bu aşamada elde edilen tüm mekansal veriler, tek haritada toplanarak mekansal veri analizi haritası oluşturulmuştur (Şekil 5). Haritanın amacı, peyzaj planı ve karar için bir destek ve plancılar için veri modeli sağlamaktır. Mekansal değerlendirme haritası olarak adlandırdığımız bu harita bize alanın hangi yönde geliştiğini, hangi fonksiyonların alana uygun hangilerinin uygun olmadığını, hangi fonksiyon alanlarının yoğunluk kazandığını göstermiştir.
Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması Haritada görüldüğü gibi, tarihi konut alanları Boğaz ın her iki yakasında sahile paralel olarak konumlanmıştır. Geçmişte yeşil alanlarla birbirin- Şekil 5. Mekansal veri analizi haritası
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy den ayrılmış bu yerleşimler, günümüzde planlı ve plansız konut alanlarıyla çevrelenmiştir. Planlı konut alanları ise, zaman zaman tarihi köy yerleşmelerine bitişik olarak gelişmiş, kimi zaman da yeşil dokuyu parçalayan bir görüntü sergilemiştir. Plansız konut alanları, özellikle vadi içlerinden tepelere doğru gelişmiş aynı zamanda da geniş alanlara yayılmıştır. Sonuç ve öneriler Ekolojik Peyzaj Planlama Yöntem uygulamasına bağlı geliştirilen sonuç ve öneriler aşağıda verilmiştir. Boğaziçi ndeki peyzaj sınıflamasına yönelik sonuç ve öneriler: Ekolojik Peyzaj Planlama için öncelikle Boğaziçi Alanının karakteristiklerine ilişkin Peyzaj Sınıflaması yapılmalıdır. Bu sınıflama ile Boğaziçi Alanına uygun peyzaj özellikleri belirlenmektedir. Boğaziçi Arazi Kullanımına ait genel değerlendirilmeye göre, tarihi konut alanları, Boğaz ın her iki yakasında sahile paralel olarak konumlanmıştır. Geçmişte yeşil alanlarla birbirinden ayrılmış bu yerleşmeler, günümüzde çoğunlukla planlı ve plansız konut alanları ile çevrelenmektedir. Planlı konut alanları, genellikle tarihi konut alanlarına bitişik, kimi zamanda yeşil dokuyu parçalayan bir şekilde gelişim göstermektedir. Planlı konut alanlarının gelişimi disiplin altında tutmak ve yeşil doku bütünlüğünü sağlayabilmek için, planlı konut alanları yeşil kuşaklarla birbirinden ayrılmalıdır. Plansız konut alanları ise, özellikle vadi içlerinden tepelere doğru geniş alanlara yayılmaktadır. Bu alanların öncelikle alan içinde gelişimi önlenmeli, gelişimin durdurulmasından sonra, bu yerleşmeler ivedilikle alandan tasfiye edilmeli, tasfiye işleminden sonra, bu alanlara uygun fonksiyonlar belirlenmelidir. Bu yerlerin yeşil alan olarak ayrılması Boğaziçi ndeki yeşil doku bütünlüğünün tekrar sağlanması için gereklidir. Boğaziçi alanındaki peyzaj bölgelerine ait sonuç ve öneriler Boğaziçi Alanı na ait Peyzaj Bölge sınırları hem arazinin doğal yapısı ile hem de mevcut yerleşim ve yeşil doku ile uyum sağlamamaktadır. Geri Görünüm ve Etkilenme Bölgesi içinde kalan alanlar genelde arazinin eğim ve eğimin baktığı yön nedeniyle gerçekte ön görünüm bölgesi içinde bulunması daha uygun alanlar olarak görülmektedir. Boğazın Anadolu yakasında, Beylerbeyi vadisinde Burhaniye ve Ayazma Mahallerindeki Planlı ve Plansız Konut alanları, Üryanizade Korusunun bir kısmı, Çengelköy-Kuleli arasında yer alan Emniyet Mahallesindeki Planlı Alanları, Göksu da bulunan Göksu ve HisarEvleri, Küçüksu vadisinin tamamı, Konut Çubuklu vadisinde Kiremitdere Mahallesindeki Planlı ve Plansız Konut Alanları, Yuşa Tepesi nin üst kısmı ile Yalıköy ün vadi alanlarındaki Planlı ve Plansız Konut bölgesi gerçekte Ön Görünüm Bölge Sınırı içinde yer almaktadır. Rumeli Yakasında ise Ön Görünüm Bölge Sınırı içinde kalması gereken alanlar şunlardır: Ortaköy vadisi boyunca Ortabayır ve Şevkibey Mahalleleri ile Ambarlı Mevkiinde yer alan Korukent, Basın Sitesi gibi Planlı Konut Alanları, Balta Limanı Vadisinin güney kısmı ile 2. köprünün bağlantısı olan TEM otoyolunun kuzeyinde yer alan Küçükarmutlu ve Büyükarmutludaki Plansız Konut Alanları, İstinye vadisinde, Reşitpaşa ve Doğan Evler Mahallerindeki bulunan Planlı Konut Alanları ve İstinye Koyu Mahallesindeki Plansız Konut Alanları, Büyükdere vadisinde yer alan Büyükdere Fidanlığı ile fidanlığın batısında Yeni Mahalle, kuzey batısında da Kocataş Doğaevleri Mahallerinde yer alan plansız konut alanları ve Kocataş Dağevleri Mahallesinde bulunan planlı ve plansız konut alanlarıdır. Geri Görünüm Bölge Sınırı ise ancak Boğaziçi nin her iki yakasında yer alan ve vadileri çevreleyen ilk tepelerin Anadolu Yakasında Doğuya bakan, Rumeli Yakasında Batıya bakan yamaçlar olarak belirlenmelidir. Etkilenme Bölgesi ise Boğaziçi nde yer alan vadileri çevreleyen tepelerin arkasında kalan alanlar olarak belirlenmelidir.
Boğaziçi nin ekolojik peyzaj planlaması Boğaziçi ndeki peyzaj tiplerine yönelik sonuç ve öneriler Ekolojik Peyzaj Planlama çalışmasında alınacak arazi kullanım kararlarının etkili olması için Boğaziçi Alanı ndaki Peyzaj Tipleri" detaylı olarak belirlenmelidir. Plansız konut alanları, Boğaziçi nde yer alması uygun olmayan bir Peyzaj Tipidir. İstanbul Boğaziçi Koruma Alanı na İlişkin 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu nun Geçici 7. Maddesi nin (a) fıkrası gereğince Boğaziçi Alanı nda 16/3/1983 tarih ve 2805 sayılı Kanuna göre muhafazası veya ıslah edilerek muhafazası mümkün olmayan yapılar için yıkım kararı verilir hükmü bulunmaktadır (Resmi Gazete, 1983). Bu nedenle, kaçak yapıların Boğaziçi nden, kanunda belirtilen şekliyle tasfiye edilmesinden sonra bu alanlarda, Boğaziçi Alanı nın doğal ve kültürel yapısı ile uyumlu peyzaj tiplerine yer verilmelidir. Boğaziçi nin önemli Peyzaj Tipi olan yeşil alanlar genelde bütünlük sağlamamaktadır. Yapılaşmanın izin verdiği ölçüde yeşil alan bütünlüğü tekrar sağlanmalıdır. Boğaziçi ile özdeşleşmiş tarihi korular, mesireler, çayırlar, fidanlıklar ve parklar gibi büyük ölçekli yeşil alanlarla orman sınırları kesin olarak koruma altına alınmalıdır. Gerçek orman sınırı tespit edilmeli ve sınırın gerilemesini durdurmaya yönelik önlemler alınmalı, orman sınırlarında bozulma gösteren özellikle Sarıyer Zümrütevler ve Maden Mahallesinin bulduğu bölgelerde revizyona gidilmelidir. Boğaziçi ndeki peyzaj karakter bölgelerine yönelik sonuç ve öneriler Boğaziçi Alanı nda 2 farklı Karakter Bölgesi bulunmaktadır. Bunlar, Boğaziçi ndeki farklı niteliklere sahip konut alanlarının oluşturduğu Konut Alanlarına Ait Peyzaj Karakter Bölgesi ile farklı fonksiyonları olan yeşil alanların oluşturduğu Yeşil Alanlara Ait Peyzaj Karakter Bölgeleri dir. İki farklı Karakter Bölgesi ne bakıldığında Boğaziçi nde olması gerekenin aksine Konut Alanları temel karakteri oluşturmaktadır. Bu durum yapılacak Ekolojik Peyzaj Planlaması için önemli bir veridir. Boğaziçi ne asıl karakter veren özellik yeşil alanlar olmalıdır. Boğaziçi ndeki yeşil alanların yoğunluğunu arttırmak için yapılması gereken, Plansız Konut Alanlarını, önce Boğaziçi Alanından tasfiye etmek, sonra da bu yerleri yeşil alana dönüştürmektir. Boğaziçi ndeki peyzaj alanlarına ve peyzaj elemanlarına yönelik sonuç ve öneriler Boğaziçi ne yönelik Ekolojik Peyzaj Planlaması nda Peyzaj Alanları ve Peyzaj Elemanları nın birbirleriyle ilişkisi ayrıca bu Peyzaj Alanları ve Peyzaj Elemanları nın diğer Peyzaj Tipleri ile olan ilişkisi değerlendirilmelidir. Yapılacak planda ön plana çıkartılması yada diğer Peyzaj Tiplerinden ayrılması düşünülen bu Peyzaj Alanları ve Peyzaj Elemanları yeşil kuşaklarla çevrelenmelidir. Değerlendirme sonucuna göre, örneğin yeşil alan niteliğindeki Peyzaj Alanları alanın tamamına yayılmakla beraber kendi içinde bir bütünlük sağlamamaktadır. Boğaziçi Alanı nda planlama, uygulama ve denetime yönelik sonuç ve öneriler Boğaziçi'ne yönelik olarak yapılacak Ekolojik Peyzaj Planı nda dikkat edilmesi gereken ilk konu, planlama alanının bir bütün olarak ele alınması gereğidir. Boğaziçi'nin planlanması yönelik mevcut yasal düzenlemeler, yavaş işlediği için, Boğaziçi Alanı nın bir bütün olarak ele alınması ve yasal sürecin hız kazanması için alan tek merkezden yönetilmelidir. Boğaziçi Alanı nın tek merkezden ve bütüncül olarak yönetilmesi için ayrı bir örgüt kurulmalı, örgüt politikalar üstü olmalıdır. Planlamaya destek verecek çalışma grupları da oluşturulmalıdır. Boğaziçi nin Ekolojik Peyzaj Planlaması na yönelik tüm çalışmalar için hem yönetim kadrosunda bulunanların hem de çalışma gruplarında yer alanların peyzaj kavramı konusunda fikir birliğine varması sağlanmalıdır. Toplumda yapılan hataların başında ekoloji, peyzaj, çevre gibi kavramlar çoğu zaman birbiri yerine kullanılması gelmektedir.
F. Z. Selçuk, N. Z. Gülersoy Boğaziçi Alanı nın Ekolojik Peyzaj Planlama çalışmasında, alanın sürdürülebilirliği sağlamak için belirlenecek politika kapsamında, Boğaziçi ni koruma gerekliliği ve çevre zararlarını minimum seviyede tutmak için alınması gereken önlemler belirlenmelidir. Uygulamada yaşanan başlıca sorun, politik görüşlerdeki tutarsızlıkların, politik çıkar kaygısı ile alınan kararların Boğaziçi ni korumaya yönelik olamamasıdır. Diğer bir uygulama sorunu da, projelerde halk katılımına yer verilmemesidir. Boğaziçi tarihi ve kültürel değerlerinden önce doğal yapısı ve yeşil dokusu ile önem kazanmış bir yöredir. Boğaziçi ne yönelik uygulamalarda ekoloji kavramı göz önünde bulundurulmalıdır. Bundan sonra yapılacak uygulamalarda sadece ekoloji değil, aynı zamanda çevre ve sürdürülebilirlik kavramlarına planlamada gereken önem verilmelidir. Ekolojik çözümler içeren bir planın tüm alanda uygulanmasının zorlukları bilinen bir gerçek olduğu için bu tip uygulamalar eylem planları şeklinde yapılmalıdır. Boğaziçi ne yönelik planlama çalışmaları sonrası göz ardı edilen diğer konu denetimdir. Son 30 yılda, Boğaziçi nde denetim eksikliğinin sonuçları olumsuz olmuştur. Örneğin Boğaziçi Alanı nda, 3194 sayılı İmar Kanunu nun sonucunda başlayan yapılaşma süreci, ilgili kanun maddesinin iptalinden sonra bile devam etmiştir. Bu denetim eksikliğinin bir göstergesidir. Yönetim içinde yer alacak güçlü bir denetim mekanizmasına ihtiyaç vardır. Boğaziçi gibi özel öneme sahip alanın denetlenmesinde alternatif yöntemler kullanılmalıdır. Boğaziçi alanındaki her türlü inşaat faaliyeti, gerek karadan gerek denizden gerekse havadan belirli aralıklarla izlenmelidir. Denetleme ekibi her konuda olduğu gibi politikalar üstü anlayışa sahip, konusunda uzman kişilerden oluşmalıdır. Denetim konusunda gerekli her türlü donanıma sahip olması gereken bu ekibin, mevcut bir olumsuzluğu tespit edip kaydını tutması ve gerekli durumlarda fotoğraf, film gibi araçlarla da belgelemesi gerekmektedir. Yapılacak rutin işlemlerden sonra, belirlenen olumsuzluklara zaman geçirmeden müdahale edilebilmelidir. Bunları gerçekleştirecek olan denetim ekibinin aynı zamanda geniş yetki ve sorumluluklarının bulunması gerekmektedir. Alanın peyzaj sınıflaması, peyzaj tipleri, peyzaj karakter bölgeleri, peyzaj alanları ve elemanları ile planlama, uygulama ve denetime yönelik olarak belirlenen sonuçlar ve bu sonuçlara bağlı olarak geliştirilen öneriler doğrultusunda hazırlanacak Ekolojik Peyzaj Planı na yönelik çalışmaların gerçekleştirilmesi halinde, Boğaziçi Alanı nın bundan sonra istenilen yönde ve belirlenen koruma amaçları doğrultusunda gelişimini sağlamak mümkün olabilecektir. Kaynaklar Makhzoumi, J., Pungetti, G., (1999). Ecological Landscape Design&Planning, The Mediterrance Context, E&FN Spon, London-New York. Özsoy, A., Zeren, N., (1990). Planning and Conservation in İstanbul Bosphorus Area Opportunities and Challenges, 30th R.S.A. European Congress, İstanbul, Turkey, August 28-31. Selçuk, F. Z., (1992). Boğaziçi Koruma Alanı nda 1970-1990 Yılları Arasında Gelişimin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Gülersoy, N. Z., (1998). İstanbul da Boğaziçi ve Karadeniz Kıyı Kuşağında Doğal ve Tarihsel Çevre Koruma-Kullanma Politikalarının Değerlendirilmesi, Prof. Dr. Ayten Çetiner e Armağan, s.58-83, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul. Resmi Gazete, (1983). Boğaziçi Kanunu, Madde 2, 22.11.1983 Tarihli ve 2960 Sayılı. Resmi Gazete, (1985). İmar Kanunu, 09.05.1985 Tarihli ve 3194 Sayılı.