Gıda Sektöründe Coğrafi İşaretleme Süreci ve Temel Bileşen Analizi (PCA) Yaklaşımı Fahri Yemişçioğlu1, Onur Özdikicierler1, Burak Altınel1, Gözde Sevilmiş2 1Ege Üniversitesi, İzmir 2İzmir Ticaret Odası, İzmir 06.10.2016 Türkiye 12. Gıda Kongresi, Edirne
Coğrafi İşaret Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren ad veya işaretler coğrafi işaret olarak tanımlanmaktadır. Coğrafi işaretler, menşe adı ve mahreç işareti olarak ikiye ayrılmaktadır.
Menşe Adı Coğrafi işaret korumasına konu edilen ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinin tamamı, sınırları belirlenmiş coğrafi alanda gerçekleşmek zorunda ise bu durumda bulunan coğrafi işaretler menşe adı olarak belirtilmektedir. Anamur muzu, Erzincan tulum peyniri, Bozcaada şarabı, Isparta gülü örnek olarak verilebilmektedir.
Mahreç İşareti Ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az biri, sınırları belirlenmiş coğrafi alanda gerçekleşmek zorunda ise bu durumdaki coğrafi işaretler mahreç işareti olarak tanımlanmaktadır. Siirt battaniyesi, Mersin cezeryesi, Hereke halısı, Trabzon ekmeği örnek olarak verilebilmektedir.
Coğrafi İşaretin Önemi Geleneksel kültürün korunması, Yerel ve kırsal kalkınmanın desteklenmesi, Küçük üreticinin korunması, Fikri mülkiyet haklarının korunması, Ürün kalitesinin geliştirilmesi
Kırsal Kalkınmada Temel Amaçlar Kırsal alanların varlığının devam ettirilmesi, Kır ile kent arasındaki farklılıkların azaltılması, Doğal kaynak potansiyellerinden çevreye duyarlı bir biçimde yararlanmanın geliştirilmesi, Sivil toplum örgütleri ve yerel yönetimlerin katılım ve katkılarının artırılması, Gelirinin büyük kısmını tarımdan ve tarıma dayalı faaliyetlerden sağlayan kırsal toplumun yaşam standardının iyileştirilmesi için entegre sürdürülebilir bir kırsal yaşamın sağlanması
Coğrafi İşaretlerin Kırsal Kalkınmada Sağladığı Avantajlar Koruma aracı; Bu işaretler üreticileri sahte kullanımdan dolayı haklarının gasp edilmesinden ve tüketicileri ise aldatılmalarından koruyan bir araç olarak kullanılabilir. Pazarlama aracı; Coğrafi işaretler ürünün pazardaki imajını, şöhretini ve profilini olumlu etkilemektedir. Kırsal kalkınma aracı; Yerel işletmelerin sürdürülebilirliğinin sağlanması, kırsal-kültürel mirasın ve biyoçeşitliliğin korunması amacı ile kullanılabilmektedir.
Coğrafi İşaretlerin Kırsal Kalkınmada Sağladığı Avantajlar Ekonomik bir denge oluşturma aracı; az gelişmiş ile gelişmiş alanlar arasındaki ekonomik farklılığın giderilmesinde kullanabilmektedir. Bunun yanında korumanın devlet tarafından sağlanması üreticiler için daha az masraf anlamına gelmektedir. Bilgi aracı; Coğrafi işaretler üretici ile tüketici arasında bilginin ve kültürün paylaşımını sağlayan önemli bir bilgi aracıdır. Özellikle tüketicilerin sadece tükettikleri ürün hakkında değil bölgenin kültürü hakkında da bilgi sahibi olmasına olanak vermektedir.
Mevzuat ve Yetkili Otorite Türkiye de coğrafi işaretler 24.06.1995 tarihinde yürürlüğe giren 555 Sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve bu KHK nın uygulama şeklini gösterir yönetmelik hükümlerine göre tescil edilmekte ve korunmaktadır. Düzenleme hükümlerine göre coğrafi işaretlerin tescil işlemleri, diğer sınai mülkiyet hakları tescil mercii olan Türk Patent Enstitüsü (TPE) tarafından yürütülmektedir.
Coğrafi İşaret Başvurusunda Bulunma Hakkı 555 sayılı KHK uyarınca; Ürünün üreticisi olan gerçek veya tüzel kişiler, Tüketici dernekleri, Konu ve coğrafi yöre ile ilgili kamu kuruluşları coğrafi işaret başvurusunda bulunma hakkına sahiptirler.
Coğrafi İşaret Tescil Başvuru Sürecinde Hazırlanması Gereken Dokumanlar Başvuru formu Bilimsel rapor (ürünün tanımı, üretim tekniği, denetleme biçimi, markalama, işaretleme veya etiketleme şekilleri vb.) Ürünün tarihsel geçmişine yönelik destekleyici belgeler
TPE nezdinde tescilli 189 coğrafi işaret bulunmaktadır. TPE kayıtlarında inceleme aşamasında olan 259 adet coğrafi işaret başvurusu bulunmaktadır. AB nezdinde tescilli ürünlerimiz Aydın İnciri (17.02.2016) ve Antep Baklavası (21.12.2013) olup Aydın Kestanesi, İnegöl Köfte, Malatya Kayısısı, Afyon Sucuğu ve Afyon Pastırması ise başvuru aşamasındaki ürünlerimizdir.
Temel Bileşen Analizi N (örnek) P (değişken) ÖRNEK X1 X1 X1 X2 X1 X2 X2 X3 X2 X3 X4X3 X5 X5 X6 X6 X7 X8 X9 X10 X11 X12 A B C C D D E E Temel Bileşen Analizi (Principal Component Analysis- PCA) orijinal veri setinde bulunan çok sayıdaki değişkeni, doğrusal bileşenleri olan yeni değişkenler ile ifade etme yöntemidir (Sangün, 2007).
Temel Bileşen Analizinin Kullanım Alanları Tahıllarda Okratoksin A nın tespiti (Kupski and Badiale-Furlong, 2015). DNA yapılarından gıdalarda helal jelatin tespiti (Shabani, 2015). Mantarlarda ışın dozunun kimyasal bileşim ve antioksidan aktivite üzerine etkisinin karakterizasyonu (Fernandes et al, 2015a). İspanya da yetişen farklı nar çeşitlerinin çekirdeklerinden elde edilen yağların karakterizasyonu (Fernandes et al, 2015b). Lezzet Profil Analizlerinin değerlendirilmesi (Onoğur, 2011). Bilgisayar saldırılarının tespiti (Labib and Vemuri, 2004). Empedans spektroskopisine altın elekrotların tavlanma parametlerinin etkisinin tespiti (Zia et al, 2015). Arjantin «La Salada» gölündeki ekosistem metabolizmasının tahminlenmesi (Alfonso et al, 2015). Bovine tuberculosis (btb) hastalığının elektronik burun ile tespit edilmesi (Cho et al, 2015).
Bölgesel Karakterizasyon Mut yöresindeki 6 farklı bölgeden ve Kuzey Ege deki 14 farklı bölgeden alınan Edremit/Ayvalık çeşidi zeytinler toplanarak zeytinyağları elde edilmiştir. Zeytinyağları örneklerinde tüm kimyasal saflık ve kalite kriteri belirlenmiştir. Türkiye nin 2 farklı bölgesinden alınan aynı çeşit zeytinlerden elde edilen zeytinyağlarında tüm kimyasal özellikler açısından farklılık Temel Bileşen Analizi ile incelenmiştir (XL- Stat 2015).
Eigenvalue Kümülatif Değişkenlik (%) Temel Bileşenler Düzleminin Oluşturulması 12 100 10 80 8 60 6 40 4 2 20 0 F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 F8 F9 F10 F11 F12 F13 F14 F15 F16 F17 F18 0
Değişkenlerin Temel Bileşenler ile Açıklanma Oranları Kosinus karesi F1 F2 F3 F1 F2 F3 ASİT 0,034 0,001 0,053 TOPLAM B-SİTOSTEROL 0,250 0,205 0,163 PEROKSİT 0,071 0,089 0,137 TOPLAM STEROL 0,173 0,096 0,048 E232 0,012 0,150 0,136 WAX 0,340 0,116 0,050 E270 0,056 0,214 0,001 ALİFATİK ALKOL 0,310 0,015 0,188 DK 0,089 0,047 0,030 C14:0 0,129 0,079 0,029 TRİ% 0,042 0,420 0,115 C16:0 0,605 0,060 0,032 KOLESTEROL 0,121 0,028 0,133 C16:1 0,645 0,236 0,041 BRASSİKASTEROL 0,640 0,041 0,140 C17:0 0,052 0,473 0,010 24-METİLEN KOLESTEROL 0,605 0,015 0,200 C17:1 0,115 0,041 0,175 KAMPESTEROL 0,705 0,015 0,123 C18:0 0,457 0,052 0,011 KAMPESTANOL 0,581 0,024 0,187 C18:1 0,793 0,012 0,019 STİGMASTEROL 0,671 0,005 0,105 C18:2 0,065 0,255 0,292 D7-KAMPESTEROL 0,000 0,000 0,000 C18:3 0,709 0,032 0,056 D5,23 STİGMASTADIENOL 0,000 0,000 0,000 C20:0 0,039 0,571 0,001 KLEROSTEROL 0,100 0,022 0,186 C20:1 0,264 0,378 0,006 SITOSTEROL 0,831 0,002 0,011 C22:0 0,092 0,648 0,049 SITOSTANOL 0,264 0,061 0,061 C22:1 0,000 0,117 0,004 D5-AVENASTEROL 0,832 0,006 0,039 DECN42 0,004 0,293 0,260 D5,24-STIGMASTADIENOL 0,276 0,163 0,016 D7-STIGMASTENOL 0,270 0,253 0,000 D7-AVENASTEROL 0,037 0,370 0,006 ERITRODIOL+UVAOL 0,061 0,131 0,417 Faktörler ile değişkenlerin arasındaki korelasyonun karesi
F2 (15,09 %) Değişkenlerin 2 boyutlu düzlemde yerleşimi 1 Variables (axes F1 and F2: 44,94 %) C20:0 0,75 C17:0 TRİ% TOPLAM STEROL C18:2 0,5 WAX E232 C14:0 C18:0 0,25 C18:3 C17:1 KAMPESTEROL KLEROSTEROL SITOSTEROL 0 STİGMASTEROL ALİFATİK ALKOL -0,25 ASİT C16:0 SITOSTANOL KOLESTEROL DK C22:1-0,5 C16:1 D7-STIGMASTENOL -0,75 C22:0 C20:1 ΔECN42 E270 TOPLAM B-SİTOSTEROL ERITRODIOL+UVAOL PEROKSİT D5-AVENASTEROL D7-KAMPESTEROL 24-METİLEN KOLESTEROL C18:1 D5,23 STİGMASTADIENOL KAMPESTANOL BRASSİKASTEROL D5,24-STIGMASTADIENOL D7-AVENASTEROL -1-1 -0,75-0,5-0,25 0 0,25 0,5 0,75 1 F1 (29,85 %)
F2 (15,09 %) Örneklerin 2 boyutlu düzlemde yerleşimi 8 Observations (axes F1 and F2: 44,94 %) KUZEYEGE1 6 4 KUZEYEGE2 2 0 KUZEYEGE3 KUZEYEGE4 KUZEYEGE5 KUZEYEGE6 KUZEYEGE7 KUZEYEGE8-2 -4 KUZEYEGE9 MUT5 MUT3 KUZEYEGE10 MUT4 MUT2 KUZEYEGE11 KUZEYEGE13 MUT6 MUT1 KUZEYEGE12-8 -6-4 -2 0 2 4 6 8 F1 (29,85 %)
Üç Boyutlu Uzayda Örneklerin Dağılımı Yaptığımız çalışma, Temel bileşen analizinin Zeytinyağlarının kalite ve saflık kriterlerinden yola çıkılarak yetiştirildikleri bölgeler arasındaki farklılığın görselleştirilmesinde kullanılabildiğini göstermiştir.
Sonuç Temel bileşen analizi birçok değişkenin bir arada değerlendirilmesiyle örnekler arasındaki farklılıkların ortaya çıkarılmasında uygulanabilen bir yöntemdir. Temel bileşen analizinin farklı birçok bilimsel alanda kullanım olanağı bulunmaktadır. PCA, coğrafi işaretlerin tescil inceleme sürecinde ürünün farlılığının ortaya konulması açısından önemli bir araçtır.
Dinlediğiniz için Teşekkür Ederim.