T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI TRAKYA BÖLGESİNDE YENİ EKONOMİ BAĞLAMINDA PERAKENDE SEKTÖRÜ YATIRIM STRATEJİLERİ VE ÇEŞİTLİLİĞİ SELİM TEKİN PROJE DANIŞMANI YRD. DOÇ. DR. EMEL YILDIZ EDİRNE-2015
i Projenin Adı: Trakya Bölgesinde Yeni Ekonomi Bağlamında Perakende Sektörü Yatırım Stratejileri ve Çeşitliliği Hazırlayan: Selim TEKİN ÖZET Son yıllarda toplumlarda görülen hızlı değişimler, sosyal, ekonomik ve teknolojik gelişmelerde yaşanan gelişmelere bağlanmaktadır. Özellikle 1990 yılı sonrasında gelişen, ilk önceleri globalleşme olarak tanımlanan bu gelişmeler 2000 yılından sonra bilgi teknolojileri, bilgi ekonomisi ve yeni ekonomi olarak açıklanmaya başlamıştır. Batı ülkeleri ile başlayan bu süreç gelişmekte olan ülkelerde de hızla yayılmış ve küresel bir ekonomi dünyanın bir çok ülkesinde kendisini hissettirmiştir. Hızlı teknolojik ilerlemeyle beraber ekonomi ve ekonomik kurumlar tekrar tanımlanmaya başlanmış ve işletmeler bu tanımlara uygun strateji belirlemeye başlamıştır. Bu bağlamda işletmeler yatırım kararları alırken küresel ekonominin hem kendi ülke ekonomilerine hem de bölge ekonomilerine olan etkilerini dikkate almak durumunda kalmışlardır. Bu çalışmanın amacı yeni ekonomi kavramını inceleyerek, küresel ve yerel etkilerini araştırmaktır. Ayrıca, yatırım stratejileri, karar alma süreçleri, yatırımı olumlu ve olumsuz etkileyen nedenler araştırılmıştır. Trakya bölgesinde perakende sektörü ile ilgili yapılan araştırma neticesinde, sektörün yatırımcıları ile ilgili araştırma yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Yeni Ekonomi, Yatırım Çeşitliliği, Trakya Yatırım
ii Name of the Project: In The Context Of The New Economy, Retail Industry Investment Strategies and Variety In Trakya Region Prepared by: Selim TEKİN ABSTRACT In recent years, societies has started to change rapidly and this change has been connected to the social, economic and technological developments. Especially rapid change has begun after 1990 s. It has named globalisation firstly but the next time it has called knowledge economy and the new economy. Globalisation period has started firstly in developed countries and also spread rapidly in developing countries. Therefore, all world was affected by the global economy. Together with the rapid technological improvements in the economy, economic institutions also started to redifine the their structures and to optain the new strategies. As a result, all the firms have to consider the affects of the global economy on their conomy and regional economy as well. In this study, the new economy term was examined and searched the global and local effects on the economy. Furthermore, investment strategies, decisionmaking process, causes of positive and negative affect of investment was alo analyzed. In Thrace region, retail sector investors was observed by the study of survey. Keywords: New Economy, Types of Investment, Trakya Investment
iii TEŞEKKÜR Yüksek lisans programımın başından sonuna kadar üzerimde emeği bulunan bütün hocalarıma, projemin tamamına yön veren danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Emel YILDIZ a ve anket sürecinde yardımlarını esirgemeyen Sayın Yrd. Doç. Dr. Yasemin Koldere AKIN a, yüksek lisans eğitimine başlamamda teşvik eden şirket yönetim kurulu başkanım Sayın Mustafa İRİŞ e ve değerli aileme teşekkür ederim. Selim TEKİN
iv İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii İÇİNDEKİLER... iv TABLOLAR LİSTESİ... vii GİRİŞ... 1 1.BÖLÜM... 3 YENİ EKONOMİ... 3 1.1.Yeni Ekonomi... 3 1.2.Yeni Ekonominin Doğuşuna Yol Açan Gelişmeler... 4 1.2.1.Toplumsal ve Ekonomik Değişimler... 5 1.2.2. Küreselleşme ve Deregülasyon... 6 1.2.3.Teknolojik Gelişmeler... 8 1.3. Yeni Ekonominin Özellikleri... 8 1.3.1.Yeni Ekonomi Bilgi Ekonomisidir... 9 1.3.2.Yeni Ekonomi Dijital Bir Ekonomidir... 10 1.3.3.Yeni Ekonomide Sanallık Ön Plandadır... 10 1.3.4.Yeni Ekonomi bir Ağ Ekonomisidir... 11 1.3.5.Yeni Ekonomi Aracısız Ekonomidir... 12 1.3.6.Yeni Ekonomi de Hakim Sektör Farklıdır... 13 1.3.7.Yeni Ekonomi Yenilik Bazlıdır... 13 1.3.8.Yeni Ekonomi Hız Ekonomisidir... 14 1.3.9.Yeni Ekonomi nin Küresel Bir Ekonomi Olması:... 15 1.3.10.Yeni Ekonomi nin Sosyal Problemler Yaratması... 16 1.3.11.Yeni Ekonomi de Bilgi Mallarının Ortaya Çıkışı... 17 1.3.12. Yeni Ekonomi Moleküler Bir Ekonomidir... 17 1.4. Eski ve Yeni arasındaki Farklar... 17 1.5. Yeni Ekonominin İktisadi Etkileri... 20 1.5.1. Yeni Ekonominin Mikroekonomik Etkileri... 23 1.5.2. Yeni Ekonominin Makroekonomik Etkileri... 30
v 2. BÖLÜM... 35 YATIRIM STRATEJİLERİ VE ÇEŞİTLİLİĞİ... 35 2.Yatırım... 35 2.1. İktisadi Açıdan Yatırım... 35 2.2. İşletme Bilimi Açısından Yatırım... 36 2.3. Bireyler Açısından Yatırım... 37 2.4. Yatırım Türleri... 37 2.4.1. Yenileme Yatırımları... 38 2.4.2. Genişleme Yatırımları... 39 2.4.3. Stratejik Yatırımlar... 39 2.4.4. Modernizasyon Yatırımları... 40 2.5. İşletmelerde Büyüme... 41 2.6.Yatırım Kararları... 45 2.7. Yatırım Kararları ve Finansman Belirleyicileri... 45 2.7.1. Makro Faktörler... 46 2.7.1.1. Ekonomik Büyüme... 46 2.7.1.2. Finans ve Bankacılık... 47 2.7.1.3. Küresel Pazar... 48 2.7.1.4. İthalat-İhracat... 48 2.7.2. Sektörel Faktörler... 49 2.7.2.1. Sektör Yapısı... 49 2.7.2.2. İthalat-İhracat... 50 2.7.2.3. Rekabet... 51 2.7.2.4. Pazar Büyüklüğü... 51 2.7.3. İşletmeye Özgü Faktörler... 51 2.7.3.1. İşletme Büyüklüğü... 52 2.7.3.2. İthalat-İhracat... 52 3. BÖLÜM... 53 TRAKYA BÖLGESİNDE YENİ EKONOMİ BAĞLAMINDA PERAKENDE SEKTÖRÜ YATIRIM STRATEJİLERİ VE ÇEŞİTLİLİĞİ... 53 3.1.Perakendecilik Sektörü... 53 3.2. Perakendecililerin Birimlerine Göre Sınıflandırılması... 54
vi 3.3. Dünyada ve Türkiye de Perakendecilik... 55 3.4. Perakendeciliğin Faydaları... 56 3.4.1. Perakendeciliğin Tüketici Açısından Faydaları... 57 3.4.2. Perakendeciliğin Üretici ve Aracılar Açısından Sağladığı Faydalar... 58 3.4.3. Ekonomik Aktivite Açısından Sağladığı Faydalar... 58 3.5. Perakendecilik Stratejileri... 59 3.6. Araştırmanın Amacı ve Önemi... 62 3.7. Araştırmanın Yöntemi... 63 3.8. Araştırmanın Kısıtları... 63 3.9. Verilerin Toplanması... 64 3.10. Araştırmada Elde Edilen Bulgular... 64 3.11. Katılımcı Profili... 64 3.12. İşletmelerin Yatırım Kararları ve Süreci... 68 SONUÇ ve ÖNERİLER... 80 KAYNAKÇA... 83 EK... 95
vii TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.3.3. Türkiye de bilgisayar ve internet kullanımı... 11 Tablo 1.4. Eski ve Yeni ekonomi arasındaki farklar... 20 Tablo 3.11.1. Katılımcıların Cinsiyet Durumuna Göre Dağılımı... 64 Tablo 3.11.2. Katılımcıların Yaş Durumuna Göre Dağılımı... 65 Tablo 3.11.3. Katılımcıların Eğitim durumuna Göre Dağılımı... 65 Tablo 3.11.4. Katılımcıların İşletmedeki Pozisyonu... 66 Tablo 3.11.5. Katılımcıların Faaliyet Yılı... 66 Tablo 3.11.6. Katılımcı İşletmelerin Yıllık Ciro Dağılımları... 67 Tablo 3.11.7. Katılımcı İşletmelerin Hukuki Yapısı... 68 Tablo 3.12.1. İşletmenin fiziki kapasitesine Göre Dağılımı... 68 Tablo 3.12.2. 2000 yılından sonra işletmenizin kapasitesini arttırdınız mı?... 69 Tablo 3.12.3. 2000 li Yıllardan Sonra Mevcut İşinizle İlgili Yeni Yatırım Yaptınız mı?... 69 Tablo 3.12.4. 2000 li yıllardan sonra mevcut işinizden farklı bir alanda yeni yatırım yaptınız mı?... 70 Tablo 3.12.5. Cevabınız evet ise hangi alanda yeni yatırım yaptınız?... 70 Tablo 3.12.6. Yatırım kararlarınızı olumsuz etkileyen nedenler... 71 Tablo 3.12.7. Yatırım Kararlarınızı Olumlu Etkileyen Nedenler... 72 Tablo 3.12.8. İşletmenin 2000 Yılı Başları Çalışan Sayısına Göre Dağılımı... 73 Tablo 3.12.9. İşletmenin Şu Anki Çalışan Sayısına Göre Dağılımı... 74 Tablo 3.12.10. 2000 Yılı Başları Şube Sayısına Göre Dağılımı... 75 Tablo 3.12.11. Şu Anki Şube Sayısına Göre Dağılımı... 75 Tablo 3.12.12. Teknolojik Yenilikleri Takip Ediyor musunuz?... 76 Tablo 3.12.13. İşiniz ile ilgili teknolojik yatırımlar yapmakta mısınız?... 76
viii Tablo 3.12.14. Hangi Teknolojik Yatırımları Yapmaktasınız?... 77 Tablo 3.12.15. Rakip faaliyetlerini takip Etme Durumuna Göre Dağılımı... 78 Tablo 3.12.16. Sektördeki yenilikleri takip Etme Durumuna Göre Dağılımı... 78 Tablo 3.12.17. Sektördeki yenilikleri nerden takip ediyorsunuz?... 78
1 GİRİŞ Teknoloji çağını yaşadığımız bu dünyada hem sosyal hem de ekonomik hayatımıza yeni kavramlar, yeni kurumlar ve yeni iş sahaları girmiştir. Bu yeniliklerin ortaya çıkmasında internet ve bilginin hızlı bir şekilde paylaşılabilir hale gelmesi faktörü öne çıkmaktadır. Bilginin yaygınlaşıp çabuk ulaşılabilir hale gelmesiyle dünyada ortaya çıkan yeni durum, tüm ekonomik hayatı etkiler hale getirmiştir. Ortaya çıkan yeni kavramların başında yeni ekonomi kavramı gelmektedir. Yeni ekonomi ile dünya ticareti değişim göstermiş, yeni faaliyet alanları, yeni işbirlikleri ve yeni teknolojik sektörler ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla, ekonomik hayatta faaliyet gören işletmeler de bu gelişmeleri yakından takip etmek ve yeni duruma ayak uydurmaya çalışmaktadırlar. İnternet kullanıcılarının ve web sitesi sayısının çok hızlı arttığı bu dönemde internetin sağladığı faydalardan bir tanesi olan elektronik ticaret hacmi de artış göstermektedir. Bu artış, genel ekonomik anlayışta değişimleri beraberinde getirmektedir. Elektronik ticaretin ekonomik etkileri, dünyadaki geleneksel ticaret anlayışından yeni ekonomiye geçiş sürecinin hızlanmasına sebep olmaktadır. Bu etkilerin ekonomilere olan olumlu katkıları ülkelerin elektronik ticaretin gelişmesi yolunda sürekli olarak yeni önlemler alması ve düzenlemelere gitmesi ile doğru orantılı olmaktadır. Perakende sektörü Türkiye de hızlı bir şekilde büyümeyi sürdüren sektörlerin başında gelmektedir. Üretici ile tüketici arasında önemli bir yere sahip olan perakendeciler, tüm dünyada olduğu gibi teknolojik yeniliklerden hızlı bir şekilde etkilenmektedirler. Teknolojide yaşanan baş döndürücü gelişmeler, perakende sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin hem faaliyetlerini hızlandırma açısından hem de rakipleri ile yaşadıkları rekabet gücünü arttırması açısından takip edilmesi ve hızlı yatırım kararlarının alınması sürecini başlatmıştır.
2 Bu çalışmada öncelikle yeni ekonomi kavramı üzerinde durulmuştur. Yeni ekonominin doğmasında yol açan nedenler araştırılmış ve yeni ekonominin özellikleri incelenmiştir. Ekonomik hayatımıza yön veren yeni gelişmelerin ışığında yeni ekonominin makro ve mikro etkileri özetlenmiştir. İkinci bölümde ise özellikle perakende sektörü baz alınarak yatırımın ne olduğu, yatırımın türleri, yatırım ve büyüme stratejileri incelenmiştir. Yatırım kararlarına giden süreçte, işletmelerin neleri dikkate aldığı da araştırmada ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Üçüncü ve son bölümde ise Trakya Bölgesinde faaliyet gösteren perakendeciler ile yapılan anketin değerlendirmeleri mevcuttur. Bu sektörde faaliyet gösteren işletmelerin profilleri incelenerek, yatırım kararlarını hangi kriterlere göre belirledikleri, hangi teknolojik yatırımları yaptıkları, farklı sektörlerde yatırım yapıp yapmadıkları araştırılmıştır.
3 1.BÖLÜM YENİ EKONOMİ 1.1.Yeni Ekonomi 1990 lı yılların başında dijital ürünlerin hayatımızın her alanına girmesiyle beraber toplumlarda sosyal, kültürel ve ekonomik anlamlarda yenilikler meydana gelmiştir. İletişimin yeni bir boyut kazanmasıyla ekonomik alan da bundan etkilenmiş ve yeni ekonomi terimini meydana getirmiştir. Bazı geleneksel yapılar hala devam etse de iletişim teknolojisinin etkisi hayatın tüm alanlarında çok büyük olmuştur. Özellikle internetin yaygınlaşmasından sonra bilgi işlem ve iletişim şekilleri artmıştır. Bilişim teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişmeler asrımızın bilgi çağı olarak adlandırılmasına sebep olmuştur. Bilginin hızlı yayılması ve bilgi teknolojilerinin gelişmesiyle mikro ve makro alanda ekonomiyi etkilemiş ve bu yeni ekonomi kavramı bilgi ekonomisi, dijital ekonomi veya yeni ekonomi olarak adlandırılmıştır. Ağ ekonomisi (network economy), enformasyon ekonomisi (information economy), bilgi ekonomisi (knowledge economy), dijital ekonomi (digital economy) ve yeni ekonomi (new economy) terimlerinin hepsi birbirlerinin yerine kullanılabilen terimlerdir. Ancak literatürde, daha kapsamlı bir ifade olduğu için yeni ekonomi terimi daha fazla tercih edilmiş, diğer terimler daha az kullanılmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinde ortaya çıkan gelişmeler ve yenilikler geniş bir alanı etkileyerek küreselleşme sürecinde sosyal, siyasal ve ekonomik alanlarda hızlı bir değişime ve dönüşümün ortaya çıkmasına neden olmuştur. 1990 lı yıllarda ortaya çıkan ve hızla artan bilgi ve iletişim teknolojisi yatırımları, verimlilik ve büyüme artışlarına sebep olarak yeni bir dönemin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu yeni dönemde teknoloji ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmış ve bu durum bilgi çağının çekirdeğini oluşturmuştur. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki bu gelişme, küresel ticareti, üretim süreçlerini, talep yapısını ve finans sistemini
4 etkileyecek güce sahiptir (Peter, 2005: 3). Günümüzde de yaşanan bu teknolojik gelişmelerin etkileri, ekonomik hayatımızı etkilemeye devam etmektedir. Yeni ekonomi ile ilgili birçok tanım bir çok bilimsel makale yazılmasına rağmen konunun uzmanları arasında tanım birliği söz konusu değildir. Yeni ekonomi farklı kişilere farklı şeyleri ifade edebilmektedir (Bosworth ve Triplet, 2000: 1). Konu ile ilgili araştırmacılar farklı görüşlere sahiptir. Yeni ekonomi, son 15 yılda ABD ekonomisinin yapısını, fonksiyonlarını ve kurallarını değiştiren bir dizi niteliksel ve niceliksel değişimle ilgili olup; bu değişimin ve ekonomik büyümenin altında yatan temel faktörler ise, yenilikçi fikirler ve teknolojik ilerlemedir (Atkinson ve Court, 1998: 8). Gordon ise yeni ekonomi kavramını 90 ların ortalarında bilgisayar donanımı, yazılımı ve telefon hizmetlerindeki fiyat düşüşleri, bilgisayar veri işleme ve komünikasyon kapasitesindeki artış ve internetteki hızlı gelişmeye atfen kullanmaktadır (Gordon, 2000: 2). Yeni ekonomi kavramı; bilginin toplanması, işlenmesi ve dönüştürülmesi ile dağıtılması süreçlerini kapsayan bir kavramdır. Geleneksel ekonomilerde de bilgiler toplanıp, işlenip dağıtılmaktaydı. Fakat, yeni ekonominin ayırt edici niteliği bilgileri geleneksel ekonomilerde olduğundan çok daha hızlı toplayan, işleyen, dönüştüren ve dağıtan unsurun gelişmiş-kompleks bilgisayar sistemleri ve yazılım programlarının olmasıdır (Erdoğan, 2004: 39). Gerek dar anlamda gerekse geniş anlamda yeni ekonomi tanımına bakıldığında, günümüzde hızlı bir değişimin yaşandığı noktasında, tüm araştırmacılar hemfikirdirler. 1.2.Yeni Ekonominin Doğuşuna Yol Açan Gelişmeler Yeni ekonomiyi daha iyi anlayabilmek için; oluşumundaki tarihsel süreci ve bunu hazırlayan faktörleri incelemek gerekmektedir. Bu faktörleri toplumsal değişimler, küreselleşme, teknolojik gelişmeler ve finansal yenilikler olarak sıralamak mümkündür.
5 1.2.1.Toplumsal ve Ekonomik Değişimler Yeni ekonominin ortaya çıkmasındaki en önemli unsurlardan bir tanesi toplumsal ve ekonomik gelişmelerdir. Toplumsal değişim, toplumsal yaşayışın bir gereği ve sonucu olarak insanlık tarihi boyunca yaşanan süreçtir. İlk önceleri ilkel toplum halinde yaşayan insanoğlu, daha sonra tarım toplumuna, tarım toplumundan sanayi toplumuna, sanayi toplumundan ise bilgi toplumuna doğru geçiş yapmıştır. Her toplumsal değişimi doğuran yeni bir takım gelişmeler söz konusudur. İlkel toplum halinden tarım toplumuna geçiş sürecinde, tarımsal üretim ekonomide belirleyici rol oynamıştır. Zamanla tarım aletleri kullanarak yeni teknikler geliştirmişler ve bunun sonucunda insanlar daha az emekle daha fazla ürüne sahip olmuşlardır. Ayrıca tüm bu gelişmeler ekonomik ve toplumsal hayatı da değiştirmiştir. Toplumsal değişimin en önemli aşamalarından biri de, sanayi toplumuna geçiştir. Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçmeyi sağlayan en önemli faktör sanayi devrimidir. Sanayi devrimi, teknolojide meydana gelen gelişmelerin üretime yansıtılmasının politik ve ekonomik alanlardaki etkisini de içeren süreçtir. Sanayi devriminin en önemli basamaklarından biri buhar makinesinin 1756 yılında keşfedilmesidir. Teknolojik olarak yaşanan bu gelişme, yine aynı dönemde Adam Smith tarafından milletlerin serveti adlı eserin 1776 yılında yazılmasıyla ekonomik anlamda önemli bir basamak sayılmıştır. Yine aynı dönemde yaşanan Fransız Devrimi de politik bakımdan önemli olan gelişmelerdir (Kutlu, 2000: 7). Tün bu gelişmeler toplumları hem sosyal hem de ekonomik alanda etkilemiştir. Sanayi devrimi teknolojideki gelişmelere bağlı olarak makineleşme üzerine kurulmuş ve teknolojinin, bilim ve iletişim sistemleri arasındaki ilişkisi aracılığı ile bilginin dolaşım hızı artmış ve bilginin zamanında istenen yere ulaşabilmesi, bilgi toplumunun oluşumunu sağlamıştır. Sanayi toplumunun yapısı bilginin, toplumdaki her kesime kolay ve süratli bir şekilde iletilebilmesi ile değişim sürecine girmiştir. Bilgiye kolayca ulaşabilen bireyler ve toplumlar bilinçlenmiş ve buna bağlı olarak da talepleri değişim göstermiştir. Ortaya çıkan bu talep değişimi de işletmelerin üretim faaliyetlerini ve genel ekonomik işleyişi geliştirmiştir. (Krishan, 1999: 24). Bilginin
6 dolaşım hızının artmasıyla, ekonomide para, mal ve hizmet dolaşımının önündeki fiziki engeller ortadan kalkmaya başlamıştır. Bu bakımdan bilgi, teknik olarak yenilenmeyi sadece yönetmekle kalmamakta aynı zamanda ekonominin temel faaliyeti ve mesleki değişimin temel belirleyicisi haline gelmektedir. Yeni ekonomi ile beraber tüm ekonomik faaliyetler yeni bir boyut kazanmıştır. Önceleri üretim alanındaki ilerleme gelişmişlik göstergesi sayılırken şimdilerde ise enformasyon teknolojileri, telekomünikasyon ve bilgisayar teknolojileri gelişmişlik göstergesi olarak kabul edilmektedir. 1.2.2. Küreselleşme ve Deregülasyon Yeni ekonominin ortaya çıkmasında önemli rol oynayan diğer faktör ise küreselleşmedir. Sanayi devrimiyle beraber uluslararası ticaret hacmi büyümüş ve pazarlar genişlemiştir. Böylelikle ülkeler birbirleriyle daha fazla ortak hareket etme eğilimine girmişlerdir. Bunun da sonucu olarak ülke ekonomileri birbirlerine daha çok bağımlı hale gelmiştir. Yeni ekonominin getirdiği bilgi ve iletişim teknolojileri sayesinde işletmelerin önlerindeki geleneksel engeller ortadan kalkmıştır. Böylece işletmeler faaliyetlerini küresel ortamda yürütebilme imkanına sahip olmuşlardır. (Odyakmaz, 2000: 103). Bir süreç olarak düşünülmesi gereken küreselleşme halen toplumları ve ekonomileri etkisi altında tutmaktadır. Ekonomilerin artan bağımlılığını ifade eden küreselleşme, yeni ekonomik düzenin oluşmasını ve gelişmesini sağlayan bir diğer nedendir. Bu bağımlılıklar; dünya ticaret hacmi, doğrudan yabancı yatırımlar, uluslararası işgücü göçü, dış finansman sağlama, dış yardım, makroekonomik politikaların entegrasyonu, ülkelerarası teknoloji yayılımının ve çok uluslu şirketlerin faaliyetlerinin artması şeklinde sıralanabilir. Bu açıdan küreselleşme; ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel tercihlerin hemen hepsinin dünya çapında belirlenmesi anlamı taşır (Aslan, 2005: 6). Küreselleşme, ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi ve kültürel ilişkilerin yaygınlaşması şeklinde de tanımlanabilmektedir. Ülkeler arası işbirliği ve ticaretin artmasıyla mal, hizmet ve teknoloji transferleri hızlı bir şekilde yapılabilmektedir.
7 Ekonomik anlamda küreselleşme ise geleneksel ticari engellerin kaldırılması ve dünyanın tek bir pazar haline getirilmesini ifade etmektedir. Küreselleşme ve yeni ekonomi birbirini besleyen iki unsurudur. Teknolojik ilerlemeler toplumların çok hızlı şekilde değişmesine neden olduğundan, hem küreselleşmenin hem de yeni ekonominin odak noktası durumundadır. Uluslararası piyasalarının liberalleşmesi, enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki ilerlemeler, teknolojik yenilikler küreselleşmeyi hızlandırarak yeni ekonominin oluşumuna etki yapmıştır (Yumuşak v.d., 2010: 80). Küreselleşme ile beraber gelişen bilgi ve iletişim teknolojileri aynı zamanda küreselleşmeye en büyük katkıyı sağlamıştır. Diğer bir ifade ile küreselleşme hem bilgi ve iletişim teknolojilerinin nedeni, hem de sonucu olmaktadır. Böylelikle dünya global bir köy halini almıştır. Küreselleşme süreci yeni olmasıyla birlikte sürecin en belirgin özelliği teknolojik alanlarda yaşanan gelişmelerdir. Bugün yaşanan süreci daha önceki dönemlerle karşılaştırmak amacıyla dört noktaya bakılabilir: (Held, 1999: 99) i. Ülkeler ve bölgeler arası bağlantıların yayılması, ii. Bağlantıların yoğunlaşması, derinleşmesi, iii. Süreçlerin ve etkileşimlerin hızının artması, iv. İletişim olanaklarının etkilerinin büyümesi. Yeni ekonominin ortaya çıkmasında rol oynayan diğer bir faktör de iktisadi faaliyetlerin hızla globalleşmesi, mal, sermaye, teknoloji ve hizmetler ile üretim ve dağıtım süreçlerinde deregülasyon eğiliminin söz konusu olmasıdır. 1970 lerin sonundan günümüze üç alanda iktisadi deregülasyon söz konusudur (IMF, 1997: 46). i. Mal ve hizmetlerin ticaretinde uygulanan tarife ve tarife dışı ticaret engellerinde azalmalar (korumacılığın gerilemesi);
8 ii. iii. Ulusal piyasaların dalgalanmaya bırakılması ve doğrudan yabancı yatırımlar ve diğer uluslararası sermaye akımları ile teknoloji transferleri önündeki engellerin azaltılması (finans ve sermaye piyasalarının serbestleştirilmesi); Telekomünikasyon, hava taşımacılığı, finans ve sigorta sektörleri başta olmak üzere mal, hizmet ve finansal faaliyetlerin deregülasyonu ve tekellerin ortadan kaldırılması (yurtiçi piyasaların deregülasyonu) 1.2.3.Teknolojik Gelişmeler Enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki ilerlemeler, temelde mikro elektronik, bilgisayar ve telekomünikasyon alanlarında ortaya çıkmıştır. 1971 yılında kullanılmaya başlayan mikro işlemcilerin ardından 1981 yılında ise ilk kişisel bilgisayarlar üretilmeye başlanmıştır. (Barca ve Özcan, 2008: 1267). Konuyla ilgili birçok uzmanın kabul ettiği gibi, yeni ekonomi temelde enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki ilerlemelerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Yeni ekonominin ortaya çıkmasında internetin kullanımının yaygınlaşmasının, ekonomik işlemlerin hızlanmasının ve ucuzlamasının çok büyük etkisi olmuştur (Yumuşak, 2010: 44) Günümüzde iş ve toplumsal yaşamın her alanında bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında büyük bir artış ortaya çıkmaktadır. Bu artış, bir yandan bilgisayar ve iletişim maliyetlerinde meydana gelen azalmanın; öte yandan, tüketicilerin ihtiyaç ve gereksinimlerine cevap verilebilmesinin bir sonucu olarak oluşmaktadır (Gordon, 2000: 49). Bilgi ve iletişim teknolojilerinin bilinen en büyük özelliği, teknolojideki gelişmeleri artırarak maliyetlerin düşmesini sağlamasıdır. 1.3. Yeni Ekonominin Özellikleri Son yıllarda ekonomik yapıda değişimler meydana gelmekte; sanayi ekonomisinden bilgi ve iletişim teknolojisi temeline dayanan yeni ekonomiye doğru bir geçiş süreci yaşanmaktadır. Bu geçiş süreci birçok yeni özelliği de beraberinde getirmektedir. Eski ekonomi ve yeni ekonomiyi birbirlerinden ayıran en belirgin özellik, bilgi ve iletişim araçlarının kullanım biçimlerindeki farklılıktır. Bilgi sürekli üretilebilir, iletişim ağları içinde taşınabilir, bölünebilir ve paylaşılabilir hale
9 gelmiştir. Eski, karmaşık ve hiyerarşik olan düzen, paylaşımcı ve bilgiyi en önemli faktör olarak kabul eden yeni düzenle yer değiştirmiştir (Şahin ve Uğur, 2002: 2). Bu yeni düzenle beraber ekonomik değişimler de hayat etkilenmiştir. Bilişim teknolojilerine olan yoğun talep ve arz; bilgi yoğun işlerin artmasına, pazara girişlerin hızlanmasına ve ürün-hizmet üretiminin kısa sürede yapılabilmesine sebep olmuştur. Yeni ekonominin temel özelliklerini, Don Tapscott un ortaya koymuş olduğu yeni ekonominin 12 trendi temel alınarak aşağıdaki başlıklar altında sıralamak mümkündür (Tapscott, 1996: 48) 1.3.1.Yeni Ekonomi Bilgi Ekonomisidir Yeni ekonomide bilgi hem nitelik hem de nicelik bakımından daha önceki dönemlerde kullanılan girdilerden çok daha önemli hale gelmektedir. Bilgi, emek ve sermayenin önemini azaltarak yegane üretim faktörü haline gelmektedir (Drucker, 1998:121). Örnek olarak bilgi çağının önemli işletmelerinden Microsoft un maddi kaynaklarının yok denecek kadar az olduğu buna karşın kayda değer en önemli değerinin işletme içerisindeki bireylerin olduğu göze çarpmaktadır. (Akın, 2001: 34) Bilgi, günümüz iş dünyasındaki işletmelerin kullanabilecekleri önemli bir rekabet silahıdır. Wall- Mart, Microsoft ve Toyota gibi şirketler bugünkü bulundukları konumlarını, büyük tanınmış birer şirket olmalarını, bilgiyi işleme ve kullanma güçlerine borçludurlar (Stewart, 2000: 19). İşletmeler bilgiyi kullanma becerilerine göre değer kazanmakta, piyasada rekabet etmede kolaylık elde etmektedirler. Yeni ekonominin temeli bilgiye dayanmaktadır. Sürekli gelişen bilgi ve iletişim teknolojileri de bilginin aktarılmasını, işlenmesini ve depolanmasını sağlayan bir unsurudur. İnsan aktivitesi tarafından yerine getirilen bu işlemler sonucunda farklı bölgeler, aktiviteler ve birimler arasında sürekli bağlantılar kurulması mümkün hale gelmektedir (Nuria, 2000: 3). Bu bağlantılar ile işletmeler, yönetimsel sorunlarını aşmada bilgiden istifade hale gemketedirler.
10 1.3.2.Yeni Ekonomi Dijital Bir Ekonomidir Yeni ekonomide bilgilerin tamamı birler ve sıfırlardan oluşan veri formatlarında işlenmekte ve her türlü bilgi, yazı, görüntü, hareketli obje vb. bilgisayar ağları tarafından iletilebilmektedir (Tapscott, 1996: 48). Bu şekilde büyük miktarlarda bilgi son derece hızlı, ucuz ve güvenilir bir şekilde alıcılarına ulaşabilmektedir. Bilgi ağları ve bilginin dijitalleşmesi bilginin ticarete konu olması sürecini de beraberinde getirmektedir. (Cussumano ve Selby, 1995: 145). Yeni ekonomide cep telefonları, taşınabilir bilgisayarlar, tabletler v.b. araçlar çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu şekilde her türlü bilgi, bilgisayarlar vasıtasıyla alıcılarıyla buluşmaktadır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan cep telefonları, taşınabilir bilgisayarlar vs. aracılığıyla elektronik postanın kullanılabilmesi ve elektronik posta ile mesajlar dahil her türlü bilginin iletilebilmesi dijital ekonominin bir örneğidir. Bilginin dijitalleşmesi arttıkça bireylere sunduğu imkânlar, kalitesi ve erişim hızı da artış göstermektedir. 1.3.3.Yeni Ekonomide Sanallık Ön Plandadır Bilginin analogdan dijitale dönüşmesi, fiziki varlıkların sanal hale gelmesine imkan sağlamaktadır. Zaman içerisinde söz konusu sanallaşma kurumların türlerini ve aralarındaki ilişkileri, dolayısıyla ekonomik faaliyetleri de beraberinde değiştirmeye başlamıştır (Peters, 1993: 116). Sanallık ön plana çıkmakta ve fiziki olguların önüne geçmektedir. Sanallaşma, dijital ağlar aracılığıyla fiziksel nesnelerin sanal nesnelere dönüştüğü bir süreç olup, kurumların yapısında, ilişkilerin türlerinde ve ekonomik aktivitenin kendi doğasında değişime yol açmaktadır. Böylece sanallaşma ekonominin yapısını, kurumların türlerini ve aralarındaki ilişkileri dolayısıyla tüm ekonomik faaliyetlerin bizzat kendisini değiştirmektedir. Günümüzde bir çok kurumun sanal olanı ortaya çıkmıştır. (Akın, 2001: 36). Böylelikle sanallaşma önemli bir boyut kazanmıştır. Hem alışverişler hem de bilgiye ulaşım yerleri sanal ortamlarda yapılmaktadır. Son yıllarda artan sanal alışveriş portalları ve artan ticaret hacmi sanallaşmaya verilebilecek en güzel örnek olarak karşımıza çıkmaktadır.
11 Sanallaşma sürecinin Türkiye deki gelişme sürecine bakıldığında, 2004 yılı ile 2014 yılları arasında TUİK verileri aydınlatıcı bilgi vermektedir. Bu verilere göre, 2004 yılında erkek nüfusun bilgisayar kullanma oranı %31,1 iken, bu oran 2014 yılında %62,7 oranına yükselmiştir. Aynı şekilde 2004 yılında kadın nüfusun bilgisayar kullanım oranı %16,2 iken, bu oran 2014 yılında %44,3 olmuştur. Toplam nüfus dikkate alındığında ise 2004 yılında nüfusun %23,6 sı bilgisayar kullanırken, 2014 yılında bilgisayar kullanım oranı %53,5 olmuştur. TUİK verilerine göre internet kullanım oranları ise kadın-erkek toplam olarak bakıldığında 2004 yılında %18,8 den 2014 yılında %53,8 e yükselmiştir. Tablo 1.3.3. Türkiye de bilgisayar ve internet kullanımı Bilgisayar İnternet Bilgisayar ve İnternet kullananlar Türkiye Yıl Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 2004 23,6 31,1 16,2 18,8 25,7 12,1 2005 22,9 30,0 15,9 17,6 24,0 11,1 2007 33,4 42,7 23,7 30,1 39,2 20,7 2008 38,0 47,8 28,5 35,9 45,4 26,6 2009 40,1 50,5 30,0 38,1 48,6 28,0 2010 43,2 53,4 33,2 41,6 51,8 31,7 2011 46,4 56,1 36,9 45,0 54,9 35,3 2012 48,7 59,0 38,5 47,4 58,1 37,0 2013 49,9 60,2 39,8 48,9 59,3 38,7 2014 53,5 62,7 44,3 53,8 63,5 44,1 TÜİK, Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması, 2004-2014 *16-74 yaş - 16-74 yaş aralığı 1.3.4.Yeni Ekonomi bir Ağ Ekonomisidir İnternet ve benzeri iletişim ağları üzerinde elektronik ticaret yapabilmek, ancak bilişim teknolojisinin varlığı ile mümkün olabilmektedir (Akın, 2001: 28). Yeni ekonomi iletişim ağlarıyla bütünleşen bir ekonomidir. Dijital iletişim ağlarının analog hatların yerini alması ve web tabanlı sisteme geçiş ile birlikte iş dünyasında önemli dönüşümler yaşanmaktadır. Yeni teknoloji ile birlikte gelen iletişim ağları,
12 küçük ölçekli işletmelere de büyük ölçekli işletmelerin sahip olduğu avantajları kazandırmaktadır. ( Göker, 1995: 150-151). Bilginin üretici ve tüketici arasında kolaylıkla dolaşabilmesi aracı kurumların önemini de azaltmaktadır. Yeni iletişim teknolojileri ve ağlar sayesinde üretici, doğrudan tüketici ile irtibat kurabilmekte dolayısıyla da yeni ekonomide aracı kurumların önemi azalmaktadır (Tapscott, 1998: 51-53). Ayrıca müşteriler, tedarikçiler ve rakipler, işletmelerin ağlarla birbirine bağlı olması sayesinde bir araya gelebilmektedir. Son yıllarda ileri teknoloji sektörünün büyük bir ivme kazanması, başta ABD olmak üzere tüm ülkelerde teknoloji sektörünü, ekonominin merkezi durumuna getirmiştir. Böylece dünyada iletişim ve telekomünikasyon şirketleri hızla büyüyen ve ekonomiye yön veren sektör haline gelmiştir. 1.3.5.Yeni Ekonomi Aracısız Ekonomidir Yeni ekonomide; dijital iletişim ağları nedeniyle üretici ve tüketici arasındaki aracılar büyük ölçüde ortadan kalkmaktadır. Bir çok kamu kurum ve kuruluşları tüketicileriyle ağlar aracılıyla direkt temas kurmaya başlamıştır. Günümüzde oteller, havayolları gibi kurumlar rezervasyonlar için acenteleri kullanmak yerine internet üzerinden aracısız bir şekilde müşterilerine ulaşmak istemektedirler. Dolayısıyla, aracı kurumlar da gelecekte yeni fikirler oluşturmak ve yeni trendleri iyi takip etmek durumundadırlar (Çağlayan ve Yurdakul, 1997: 35). Örneğin, oteller ve havayolları gibi kurumlar dijital iletişim ağları sayesinde müşterileriyle aracısız, birebir iletişim kurarak aracı işletmeleri devre dışı bırakacaklardır. Eğer, aracı işletmeler faaliyetlerini sürdürebilmek istiyorlarsa sisteme uygun yenilikler bulmalı ve uygulamalıdırlar. Intel şirket başkanı Andy Grave; internet, islerin yapılması ve yürütülmesinde ara noktalarda bulunan birçok kişiyi deniz dalgası gibi silip süpürecek. Ben bu kişilerin yerinde olsam, şimdiden yaptığım işi internet kullanarak nasıl yapacağımı düşünmeye başlardım diyerek bahsedilen aracısız ekonomiye örnek teşkil etmektedir. (Çağlayan ve Yurdakul, 1997: 35)
13 1.3.6.Yeni Ekonomi de Hakim Sektör Farklıdır Yeni ekonominin hakim sektörü medyadır. Sanayi ekonomisinde otomotiv ve petrol iki anahtar sektör iken yeni ekonomide anahtar sektör rolünü bilgisayar, iletişim ve medya sektörü almıştır (Thurow, 1997: 73). Yeni ekonomide anahtar sektör bilişim teknolojilerinden yoğun olarak faydalanan medya sektörüdür. Yeni medya sektörü, bilgisayar, iletişim ve eğlence sanayilerinin bütünleşmesiyle oluşmaktadır ve tüm sektörlerin temeli haline gelmektedir. Yeni medya sektörü, sanat etkinliklerini, bilimsel araştırmaları, eğitimi ve işletmeleri değişime uğratmaktadır. İnsanların iş yapma, çalışma, eğlenme ve yasama biçimleri değişirken, tüketim ve üretim faaliyetlerine ilişkin değerlerde etkilenmektedir (Akın, 2001a: 40). Yeni ekonominin hakim sektörü medyadır. Sanayi ekonomisinde otomotiv ve petrol iki anahtar sektör iken yeni ekonomide anahtar sektör rolünü bilgisayar, iletişim ve medya sektörü almıştır (Thurow, 1997: 73). Bilimsel araştırmalar, eğitim ve işletmeler medya sektörü ile bir dönüşüme uğramakta, toplumların çalışma, yaşam, düşünme ve eğlence yöntemleri değişmekte ve bu değişimler de üretim ile tüketim alışkanlıklarını çok büyük oranda değiştirmektedir. 1.3.7.Yeni Ekonomi Yenilik Bazlıdır Yeni ekonomi, inovasyon (yenilikçilik) temelinde biçimlenen bir ekonomidir. İnovasyon (innovation), yeni ve değişik bir şey yapmak anlamındaki, Latince innovare kökünden türetilmiştir. İnovasyon, bilim ve teknolojinin ekonomik ve toplumsal fayda sağlayacak biçimde yenilenmesi anlamına gelir ancak inovasyon basit anlamlı bir yenilenme değil, yenilenmenin kuramsal aşamasından başlayarak ürünü de içine alan ve yeni ürünün pazarlanabilme niteliğini kabul eden toplam bir yapıdır (Yamaç, 2001: 1). Yeni ekonomi bir yenilik ekonomisidir. Yeni ekonomide işletmelerin, üretmiş oldukları ürünlerinin modasının yine kendileri tarafından geçirilmesi gerektiği
14 görüşü belirgindir. Yenilik temeline dayalı yeni ekonominin ilkesi kendi ürününün modasını kendin geçir felsefesine dayanır. Yeni ve başarılı bir ürün geliştirilmiş ve piyasaya sürülmüşse, bir sonraki hedef bu ürünün daha ileri bir versiyonunu üretip ortaya çıkarmak ve ilk ürünün modasını değiştirmektir. (Cussumano ve Selby, 1995: 145). Eğer işletmeler ürünlerini kendileri eskitmezse başka bir işletme bunu mutlaka yapacak rakip firmanın önüne geçecektir. Bu duruma bazı ekonomistler planlı eskitme adını da vermişlerdir. Örnek olarak Apple firmasının çıkardığı akıllı telefonların daha bir yıl geçmeden yenileri tasarlanmakta ve eski modellerinin çok kısa zamanda modası geçmektedir. Yeni ekonomide bir kural haline gelen sürekli yenilik yapmak fikri her zaman en öncelikli prensiptir. Bu kural en basit işletmelerden en kurumsal işletmelere kadar geçerlidir. Günümüz küresel rekabet koşullarında yenilik yapmadan ve yeni yöntemler geliştirmeden hayatta kalmak imkânsızdır. Bunun içindir ki özellikle teknoloji sektöründeki işletmeler ar-ge faaliyetlerine yüksek oranda pay ayırmaktadırlar. Microsoft un takip ettiği rekabet stratejisi sürekli yeni ürün geliştir ve periyodik olarak eski ürünleri modası geçmiş hale getir yeni ekonominin bir özelliğini oluşturmaktadır. Buna göre kendi ürününün modasını kendin geçir politikası işlemekte, hedef piyasaya yeni ve başarılı bir ürün sürülmüşse, başka bir firma yeni ürün geliştirmeden önce bu üründen daha iyisini geliştirmek gerekmektedir (Akın, 2002: 7). 1.3.8.Yeni Ekonomi Hız Ekonomisidir Yeni ekonomide ticaret elektronik olarak yapılabildiği için alım ve satım çok seri bir şekilde sonuçlanabilmektedir. Siparişler elektronik ortamda verilebildiği gibi ödemeler, fatura ve gerekli belgeler sanal mecralar kullanarak yapılabilmektedir (Kara, 2009: 9). Bu neden dolayı ürünlerin ömrü de kısalmaktadır. Önceleri yenilikten kazanılan gelir uzun süre devam ederken yeni ekonomide birkaç ay içerisinde ürün eskimeye piyasanın gerisinde kalmaktadır. İşletmelerin başarı şansı ise bu hız ekonomisini yakalamasına, kısa zamanda bir yenilik oluşturmasına bağlı kalmaktadır.
15 Günümüzde işletmeler, çevresindeki olup bitenlere, değişimlere eş zamanlı olarak tepki verebilmektedir. Yeni ekonomide artık müşteri istekleri internet üzerinden alınmakta, anında değerlendirilerek karşılanmakta ve veri tabanları da devamlı güncelleştirilmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojileri üzerine kurulmuş yeni ekonomide hız, işletmelerin başarısı ve ekonomik faaliyetlerinin devamı bakımından önemli bir unsurdur (Bayraç, 2003: 2). Artık işletmelerde hızlı çözümler, farkındalık oluşturabilmek için önemli bir unsur haline gelmiştir. Özellikle, internet, telekomünikasyon ve bilgi teknolojilerini kullanan ve bu hizmeti satan işletmeler her gün farklı teknolojileri takip etmek durumundadırlar. 1.3.9.Yeni Ekonomi nin Küresel Bir Ekonomi Olması: Küreselleşme sonucu uluslararasındaki iletişimin artması, değişen iktisadi sistem ve politikalar, ekonomik birleşmeler vb. ortaya çıkan değişmeler, toplumları giderek birbirine yaklaştırmakta ve buna globalleşme denilmektedir. Bilgiye erişim hızlı ve kolay olunca ülke ekonomileri arasındaki etkileşim de artmakta ve küresel ekonomik bir yapı oluşmaktadır (Kara,2009:25). Artık ulusal veya uluslararası bilgi diye bir şeyden bahsedilememektedir. İşletmeler hangi alanda (ulusal, bölgesel, yerel) faaliyet gösterirse göstersin sadece tek bir dünya ekonomisi bulunmaktadır. Böylece yeni ekonomi küresel bir hal almış, ekonomik bariyerlerin önemli ölçüde ortadan kalktığı, dinamik, yeni ve değişken bir çevre ortaya çıkmıştır. İnternet ve dijital ortamdaki bilgi, anahtar role sahip olduğu için, bireysel örgütler ulusal, bölgesel veya yerel alanda faaliyet göstermekten ziyade bağımsız olarak tek bir ekonominin parçası haline gelmişlerdir. Günümüz işletmeleri, bilgi ve iletişim teknolojileri sayesinde başka ülkelerdeki işlerini de ayrı bir işletme sistemi kurmadan yürütebilme imkanına kavuşmuşlardır. Küresel ortamda bilgili ve yetenekli çalışanların bir yerden bir yere taşınmasına ihtiyaç duyulmamakta, gerekli olan personel, şebeke içinden temin edilerek istenildiği zaman faydalanılabilmektedir. (Saatçioğlu, 2004: 153) Tüm bu gelişmeler dünyanın tek bir bütün olduğu bilincinin giderek yaygınlaşmasına neden olmuş, dinamik, yeni ve değişken küresel bir çevre ortaya çıkmıştır. Bu durum, yeni ekonominin yükselişiyle ilgilidir. Artık yerel veya
16 uluslararası bilgi diye bir şey bulunmamaktadır. Bilginin anahtar rolünü üstlenmesiyle birlikte, bireysel örgütler ister ulusal, ister bölgesel isterse yerel alanda faaliyet göstersin tek bir dünya ekonomisine doğru yol alınması kaçınılmaz hale gelmektedir (Akın, 2001a: 43). Bilgi ve teknoloji temelinde gelişen yeni ekonomik düzende ülkeler arasındaki etkileşim anında gerçekleştiği için tüm ülke ekonomilerinin içinde bulunduğu küresel bir ekonomik yapı oluşmaktadır. Bireysel, yerel ya da ulusal bilginin önemi azalırken, iktisadi duvarların yıkılmasına çalışıldığı küresel bir ekonomik sistem mevcuttur. 1.3.10.Yeni Ekonomi nin Sosyal Problemler Yaratması Bilgi teknolojisine sahip olan ve olmayan ekonomiler arasındaki farkın artması, klasik sistem ile bilgi sistemi arasındaki çatışma gibi problemler yeni ekonomide artan düzeyde bir çatışma yaşanmasına ve uyumsuzlukların artmasına sebebiyet vermektedir (Uzgören, 1999 : 4). Teknoloji ile beraber ekonomide yaşanan hızlı dönüşüm bu teknolojiye sahip olanlar ile bu teknolojiye sahip olmayanlar arasında çatışma ortamının doğmasına neden olabilmektedir. Aynı zamanda gelişmiş ekonomilerin bunu küresel bir güç konuma getirmesi ve hegemonya yönünde kullanma ihtimali ve tam aksine kötü niyetli kişilerce de iletişim ağları ve bilgi teknolojileri sayesinde bu yeni avantajları kullanması bir çok sorunu da beraberinde getirebilmektedir. (Ölmezoğulları, 2001: 21). Yeni ekonomide gelişmiş teknolojilere sahip olan ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki uçurum daha da artabilecek böylelikle ülkeler arasındaki sorunlar da beraberinde anlaşmazlıkların çıkmasına neden olabilecektir. Yeni ekonomide büyümenin kaynağı bilgi ve yenilikler olarak algılanmaktadır. Teknoloji de dijitalleşme doğrultusunda gelişmektedir. Firmalar arasındaki ilişkiler ise bireysellikten ziyade işbirliği ve anlaşmalar şeklinde oluşmaktadır. Yeni ekonomide tam istihdam yerine yüksek ve reel ücretler politik hedefler olarak belirlenmektedir. Belirli işlerde uzmanlık ve yaşam boyu öğrenme adlı teori önem kazanmaktadır (Robert, 1998: 23).
17 Yeni ekonomi politik, ekonomik, güvenlik, iş hayatı kalitesi gibi konularda bir takım sorunları beraberinde getirmektedir. Yeni ekonomi ve yeni teknolojilerin iş hayatında getirmiş olduğu değişimlere uyum sağlayamayan çalışanlar, işletmelerde sorunlar yaşayabilecektir. Ortaya çıkan bu yeni durumda gerekli bilgi, donanım ve yeteneğe sahip olmayan çalışanların işsizlik sorunu ile karşı karşıya kalabilmeleri söz konusu olabilecektir. Böylelikle işsiz kalan bu çalışanların, hayat standartları da etkileneceğinden ve gelirlerindeki azalmadan kaynaklanan toplumsal sorunlar ortaya çıkmaktadır (Eraydın; 2001: 70). Yeni ekonominin oluşturduğu yüksek rekabet ortamında varlığını sürdürebilmek için işletmeler, işçi maliyetlerini düşürme yoluna gidebilecektir. Bilgili ve kendi kendini motive eden bireyler şirketlerce tercih edilirken, niteliksiz işçi sınıfı bunun dışında kalmaktadır. Bununla birlikte aralarındaki maaş farkı da bir çatışma ortamının oluşmasına neden olmaktadır. (Robinson, 2000: 3) 1.3.11.Yeni Ekonomi de Bilgi Mallarının Ortaya Çıkışı Yeni ekonomide fiziki varlığı olmayan yazılım ve biyoteknoloji ürünleri gibi bilgi yoğun mallar ortaya çıkmaktadır. Herhangi bir malın içindeki bilgi yoğunluğu arttıkça marjinal maliyeti sıfıra yaklaşmaktadır. Böylece, tüketimde rekabet ortadan kalkmakta ve kamusal mallarla aynı nitelikleri taşır hale gelebilmektedir (Coates ve Warwick, 1999: 11-22). 1.3.12. Yeni Ekonomi Moleküler Bir Ekonomidir İşletmeler, sanayi ekonomisinde hiyerarşik bir yapı ile yönetilmekteyken yeni ekonomide işletmeler, bireylerin kendi başlarına faaliyette bulunmasıyla faaliyetlerini yürütmektedir. İşletmelerde çalışan bireyler, bilgilerini ve birikimlerini kullanabilecekleri şekilde yetkilidirler (Tapscott; 1998: 63). Böylece işletmelerdeki örgüt yapısı ortadan kalkmamakta fakat dönüşmektedirler. 1.4. Eski ve Yeni arasındaki Farklar Yeni ekonomide mal ve hizmetler teknolojiye bağlı şekilde gelişim göstermektedir. Bilginin işlenmesi ve dağılması süreci bahsedilen bu ileri teknoloji
18 endüstrilerinin gelişimiyle hız kazanmıştır (Söylemez, 2006: 21). Özellikle internetin gelişimiyle beraber yaşanan bu değişim yeni mal ve hizmet anlayışının doğmasına katkı sağlamıştır. Ayrıca yeni ekonomide eski anlamda fiziki mamullerden ziyade bilgi temelli ürünlerin sayısında artış söz konusudur. Böylelikle bilginin uygulama alanında artış olmakta, bu da sanayi ürünlerde değer kaybı yaşanırken teknolojik ürünlerde değer artışı yaşanmasına sebebiyet vermektedir (Bayraç, 2003: 2). Örnek olarak mobil telefon pazarında çıkan yeni akıllı telefonlar birçok sanayi üretim malını geride bırakmaktadır. Yeni ekonomi ile geleneksel ekonomi arasındaki en önemli fark üreticilerin üretimlerini planlamadan önce piyasadaki arz ve talebin durumuna bakmalarıdır. Geleneksel ekonomide talep düştüğünde fiyatlar da düşmekte, bu durum arzın da düşmesine sebep olmaktadır. Yeni ekonomide ise arz artarken fiyatlar düşmekte ve bu durum talebin artmasına sebep olmaktadır (Lewis, 1997: 11). Sonuçta, yeni ekonomi arz-talep dengesini daha üst bir seviyede dengelemeye çalışmaktadır. Yeni ekonomilerin, geleneksel ekonomilerden ayıran özellik yeniliklerin çok hızlı bir biçimde tüm dünyaya ulaşmasıdır. Geleneksel ekonomilerde kitle iletişim araçlarını bu denli yaygın kullanılamadığı için, herhangi bir yerde çıkan yeniliğin tüm dünyaya ulaşması çok zaman almaktaydı. Oysa, enformasyon teknolojilerinin bu kadar geliştiği çağımızda, çıkan yenilik çok kısa zamanda tüm dünyaya yayılmaktadır. Atkeson ve Kehoe nin yapmış olduğu bir araştırma göre; eski ekonomilerde ortaya çıkan bir yeniliğin tüm dünyaya ulaşması 40-45 yıl alırken, yeni ekonomi koşullarında tüm dünyaya yayılması en fazla 20 yıl olmak üzere 5-6 yıla kadar düşmüştür (Atkeson ve Kehoe, 2001: 28-29). Yeni ekonominin yine bir başka önemli ayırt edici özelliği ise bir Ağ Ekonomisi (Network Economy) olmasıdır. Ağ Ekonomisi, iletişim bağlarından oluşan bir düzen olarak karşımıza çıkmaktadır (Akın, 2001: 28). Kullanılan network ile üretim miktarı arttırılmakta ve bu şekilde maliyetler azaltılmaktadır. Bunun sonucunda da maliyetler düşmektedir. Bilgi yoğun ürünlerin sabit maliyetleri Ar-ge
19 faaliyetlerinden dolayı yüksektir. Ancak seri üretim başladığında bu maliyetler hızla azalmaktadır. Örnek olarak yazılımlar veya CD ler bir defa üretildiğinde ilave kopya maliyetleri düşmektedir (Söylemez, 2006: 5). Son olarak yeni ekonomide enformasyonun yüksek oranda katma değer oluşturduğu dile getirilmektedir. Katma değeri yüksek olan ürünler daha fazla bilgi gerektirirken daha fazla bilgi daha fazla katma değer ortaya çıkartmaktadır. (Lewis, 1997: 13-14). Dolayısıyla bilgi ve teknoloji arasında birbirini tetikleyen ve harekete geçiren bir ilişki ortaya çıkmaktadır. Bilgi biriktirmenin bir biçimi olarak ortaya çıkan bu sürece öğrenme denilmektedir. (Öztürk, 2003: 212). Bu öğrenme döngüsü, yeni ekonomide üretilen ürünün çok hızlı şekilde değişime uğrayıp daha ileri ve daha teknolojik olmasını sağlamakta sürekli gelişme meydana getirmektedir. Yeni ekonomi ile geleneksel ekonomiyi ayıran bu farklılıkları aşağıdaki şekilde de göstermek mümkündür. Bu tabloda değişim unsurları dikkate alınarak eski ve yeni ekonomi arasındaki farklar ortaya konulmuştur. Ekonomik faaliyetler dikkate alınarak hazırlanan bu tabloda hem faaliyetin kendi içerisindeki yapısı hem paydaşlarıyla olan ilişkileri hem de teknolojik yeniliklerle ilişkileri şeklinde incelenmiştir. Yeni ekonominin özellikleri olarak; global olması, şebeke türü organizasyon yapısına sahip olması, tam zamanında ve esnek üretime dayalı olması, yenilikçi ve icat odaklı olması, dijital olması, ar-geye önem vermesi, yüksek reel ücretler oluşturması, yaşam boyu öğrenme felsefesine sahip olması, risk ve fırsatlarla dolu olması, müşteri odaklı ve çok yönlü beceri özelliklerine sahip olması şeklinde sıralamak mümkündür. Eski ekonominin özellikleri olarak ise; ulusal olması, organizasyon yapısının bürokratik olması, kitlesel üretim odaklı olması, sermaye ve işgücüne dayalı olması, daha çok makineleşme odaklı olması, ar-geye orta derecede önem verilmesi, mesleki diplomanın önem taşıdığı, tarım ve sanayi sektörünün ağırlıklı olduğu ekonomik sistem olarak tanımlamak mümkündür.
20 Tablo 1.4. Eski ve yeni ekonomi arasındaki farklar DEĞİŞİM UNSURU ESKİ EKONOMİ YENİ EKONOMİ Üretim ve Rekabet Alanı Ulusal Global Organizasyon Türü Hiyerarşik Bürokratik Ağ örgüsü, Şebeke Üretim Organizasyonu Kitlesel Üretim Tam Zamanında Üretim, Esnek Üretim Büyülemeyi Belirleyen Faktör Sermaye, İşgücü Yenilik, İcatlar ve Bilgi Teknolojiyi Belirleyen Faktör Makineleşme Dijitalleşme Karşılaştırmalı Üstünlüğün Kaynağı Ölçek Ekonomileri, Düşük Maliyet Kapsam Ekonomileri, Yenilik ve Kalite Ar-Ge'ye Verilen Önem Düşük, Orta Yüksek Diğer Firmalarla İlişkiler Tek Başına Hareket Etme İşbirliği, Ortakalık, Sinerji, Birleşme İşgücü Politikasının Amacı Tam İstihdam Yüksek Reel Ücret Gerekli Eğitim Mesleki Diplomaya Yönelik Yaşam Boyu Öğrenim İstihdam Doğası İstikrarlı Risk ve Fırsatlarla Dolu Regulasyonlar Kumanda ve Kontrol Piyasa Araçlarına Dayalı, Esnek Beşeri Sermaye Üretim Odaklı Müşteri Odaklı İşgücü Önemli Daha Az Önemli İşgücünün Yapısı Varklıklar Sektörsel Yapı Kaynak: Aktan, 2004: 151 Kalifiye Değil veya Belirli Bir alanda Uzman Bilgi, Tecrübe ve Çok Yönlü Beceri Sahibi, Yenilikçi Maddi Varlıklar Görece Önemli Gayri Maddi Varlıklar Görece Önemli Tarım ve Sanayi Sektörlü Ağırlıklı Hzimet Sektörü Ağırlıklı 1.5. Yeni Ekonominin İktisadi Etkileri Yeni ekonominin iktisadi etkilerini ölçmek üzere yapılan çalışmalarda birçok zorlukla karşılaşılmaktadır. Bu güçlüklerin en önemlisi ise hangi birimde veya hangi konuda ortaya çıkan sonucun değerlendirileceğidir. Yeni ekonomi, temelinde yer alan teknolojik gelişmelerin birçok iktisadi etkiye sahip olduğu belirtilmektedir. Önemli ekonomistler, teknolojik gelişmeleri, ekonominin temel dinamikleri arasında saymış ve genellikle büyüme modelleri
21 üzerinde, makro düzeyde analiz ve araştırma yapmışlardır (Bülbül, 2008: 95). Ekonomik yapının değişimi ile birlikte mevcut ekonomi teorilerinin geçerliliği de sorgulanmaya başlamıştır. Adam Smith ten günümüze bir çok iktisatçı, teknolojik gelişme konusuna ilgi göstermiş ve yeni büyüme modelleri, teknolojik gelişme ekseninde merkezi bir konuma sahip olmuştur. Yeni Ekonomide büyük öneme sahip olan internet, askeri amaçlar doğrultusunda geliştirilmesine rağmen, takip eden yıllarda kamu hizmetleri ve akademik faaliyetlere doğru yaygınlaşmıştır. Yirminci yüzyılın son on yılı içerisinde ise bilgi toplumlarında internetin kullanım alanı biraz daha farklı yönde ilerleyerek küreselleşmeye katkıda bulunmuştur. Yani 1990 lı yıllardan itibaren internette ticari faaliyetler daha da artarak önemli bir araç halini almıştır (İnce, 1999: 17). Elektronik ticaretin özellikleri ile ilgili yapılan araştırmalarda; ileri teknoloji üretiminde yaşanan artışın verimliliği de beraberinde getirdiği görülmüştür. Bunun sonucunda da işgücü piyasasının değişim yaşadığı, işgücü maliyetlerinde de bir azalmanın yaşandığı görülmektedir (Ekin, 2000: 19). Özellikle internetin kullanımının yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan elektronik ticaretin temel ekonomik etkisi, engellerin daha az olduğu bir ekonomik faaliyet alanı oluşturmasıdır. Söz konusu etki, esas olarak hızla gelişen bilgi ve iletişim teknolojilerinin ortaya çıkardığı bir sonuçtur. Elektronik ticaret, hızla gelişen söz konusu altyapıyı kullandığından ekonomik hayata etkisi de aynı oranda büyük olmuştur. Elektronik ticaret, potansiyel olarak bütün üretici, sağlayıcı, kullanıcı ve tüketicileri bir araya getirdiğinden, eski ekonomik anlayışı sonlandırmıştır (İnce, 1999: 17). Elektronik ticaretin özellikleri ile ilgili yapılan kısmi analizler sonucunda; ileri teknoloji (High-Tech) üretiminde yaşanan hızlı artışın beraberinde verimliliği de artırdığı görülmüştür. Artan verimlilikle ile beraber işgücü piyasasının yeniden şekillenmiştir. Bunun sonucunda ise harcanabilir gelirde de artış olduğu ortaya çıkmıştır. Yeni ekonomide ortaya çıkan bu özellikler, eski ekonomiye göre rekabetin yeniden şekillendiğini, sektörlere özel stratejik rekabet kalıplarının ortaya çıktığını göstermektedir (Keskin, 2000: 9).
22 Zaman ve mekan yönünden sınırların ortadan kalktığı yeni ekonomik düzende mikro açıdan verimlilik ve etkinlik artışı sağlanarak maliyet ile rekabet üzerinde ve elektronik piyasalar üzerinde değişim oluştururken, makro ekonomik açıdan da istihdam, büyüme, dış ticaret, istikrar politikaları değişim göstermektedir. Mikro ve makro düzeydeki etkiler birbirleri ile bağlantılı oldukları için mikro bazda olan değişimler makro, makro bazda olanlar da mikro ekonomi yönünden karşılıklı etkiler ve sonuçlar oluşturmaktadır. Örnek olarak yeni istihdam alanlarının oluşturulması toplam üretimi arttıracağı gibi ekonomik büyümeyi de tetikleyecektir. Aynı zamanda elektronik piyasalardaki gelişmeler de dış ticarete olumlu şekilde katkı sağlayacaktır. OECD nin raporuna göre, yeni ekonominin iktisadi etkileri üç aşamada ortaya çıkmaktadır (OECD, 2008: 9). i. Enformasyon ve iletişim teknolojileri yatırımlarının, sermaye derinliği ve emek verimliliğini arttırmasıyla. ii. iii. Teknolojik gelişmelerin, üretim faktörlerinin etkinliğini arttırmasıyla. Network etkilerinin ortaya çıkmasıyla. Bahsi geçen çalışmadan ortaya çıkan bulguları, maddeler halinde aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür. i. Enformasyon teknolojilerini kullanan çalışanların verimliliğe olan katkıları yapılan, yapılan yatırımların etkisinden daha önemlidir. ii. iii. iv. İletişim teknolojilerinin sağladığı faydalar, kalifiye eleman çalıştıran firmalardan daha fazladır. Enformasyon teknolojileri yeni firmalar üzerindeki verimlilik etkisi daha yüksektir. Elektronik ticaret daha fazla rekabet ortamı hazırlamakta ve bu da işlem maliyetlerini düşürmektedir.