İstanbul Tıp Fakültesi Tıbbi Biyoloji AD Prof. Dr. Filiz Aydın
X kromozomu üzerindeki genler için; Erkekler X e bağlı karakterler için hemizigottur Dişiler iki X kromozomuna sahip oldukları için mutant bir allel için ya homozigot yada heterozigot olabilir Dişilerde gen ifadesi etkisini dominant ya da resesif oluşuna göre gösterir
X e bağlı resesif kalıtım X e bağlı bir mutasyon tipik olarak tüm erkeklerde (resesif olsa bile) etkisini gösterirken, Kadınlar ancak homozigot olmaları halinde hastalıktan etkilenirler, Heterozigot halde ise yanlızca taşıyıcı olurlar
X e bağlı resesif kalıtım örneği
X kromozomuna bağlı resesif kalıtım Genellikle X e bağlı hastalıklar erkeklerde görülür, ancak hastalık geni, fenotipi normal olan taşıyıcı kadınlar tarafından aktarılır. Hasta babanın erkek çocukları, anneden gelen X kromozomunu taşıdıklarından hasta olmaz. Ancak hasta erkeğin bütün kızları taşıyıcı olacağından, erkek torunlarında %50 olasılıkla hastalık görülecektir
Ailede X e bağlı bir hastalık ilk defa bir çocukta ortaya çıkıyorsa; Hem anne hem de baba taşıyıcı değil. Annenin yumurta veya babanın sperminde ilk defa oluşan bir gen değişikliği oluşur. Aynı hastalıktan etkilenmiş başka bir hasta çocuğa sahip olma olasılığı düşük. Etkilenmiş hasta çocuk, bu hastalığı kendi çocuklarına aktarabilir.
X e bağlı resesif kalıtım
Genotipler Fenotipler Erkekler X H Etkilenmemiş Xh Etkilenmiş Dişiler XH/XH Homozigot etkilenmemiş XH/Xh Heterozigot Xh/Xh Homozigot etkilenmiş X e bağlı resesif kalıtsal hastalıklar tipik olarak tüm erkeklerde görülürken kadınlarda nadiren görülür H ----- Normal allel h------ mutant allel
HEMOFİLİ A Faktör VIII eksikliğinde görülür Pıhtılaşma sürecinde etkili bir protein, Faktör VIII in eksikliğine bağlı, kanın normal şekilde pıhtılaşmadığı X bağlı bir hastalıktır.
Etkilenmiş Erkek x Normal kadın Xh/Y x XH /XH XH XH Xh XH /Xh XH/ Xh Kızlar: TÜMÜ taşıyıcı Y XH/ Y XH/Y Oğullar: TÜMÜ sağlıklı
Normal Erkek x Taşıyıcı kadın XH/Y x XH /Xh XH Xh XH XH /XH XH/ Xh Kızlar: ½ normal / ½ taşıyıcı Y XH/ Y Xh/Y Oğullar: ½ normal / ½ etkilenmiş
Paternal Hasta erkek taşıyıcı kadın Hemofili A x Y X XY Maternal x Xx xx 1/2 1/2 XY xy 1/2 1/2 F M normal 1/2 taşıyıcı 1/2 Olası hasta hasta 1/2 1/2
Hemofilinin kalıtımsal doğası ve kalıtım şekli antik zamanlardan beri bilinmektedir İngiltere kraliçesi Victorya nın soyundan gelenlerde görülmesinden dolayı kraliyet Hemofilisi olarak tanımlanır.
Princess Alix (Alexandra) Queen Victoria Princess Irene
-Generasyon atlar - erkekleri etkiler -- Hemophilia (no factor VIII)
HOMOZİGOT ETKİLENMİŞ DİŞİLER Etkilenmiş Erkek x Taşıyıcı dişi XH Xh Xh/Y x XH /Xh Xh XH /Xh Xh/ Xh Kızlar: ½ etkilenmiş / ½ taşıyıcı Y XH/ Y Xh/Y Oğullar: ½ normal / ½ etkilenmiş
Resesif kalıtımda; X e bağlı hastalıklar çok nadir olup kız çocukların homozigot olması daha çok akraba evlilikleri nedeni ile meydana gelir Dişi birey her iki X kromozomunda da aynı mutant geni taşıyor, yani homozigot ise hastadır (anne taşıyıcı baba hasta)
Kırmızı yeşil renk körlüğü X e bağlı resesif kalıtım özelliği gösterir. Tek X kromozomunu mutant alan erkekler hasta, dişiler taşıyıcı Anne ve babadan mutant X kromozomu alan etkilenmiş homozigot dişi akraba evliliği sonucunda meydana gelir.
X BAĞLI RESESİF KALITIM ÖZELLİKLERİ Özelliğin insidansı erkeklerde dişilere göre daha fazladır Hasta olan erkeğin tüm kızları taşıyıcı fakat erkek çocukları normaldir. Kızlarının oğulları mutant geni %50 olasılıkla alır.
X e bağlı resesif kalıtım-1 X e bağlı hastalıklar pek çok aile içinde tek olgu şeklinde (sporadik) karşımıza çıkabilir. Annenin ovumunda ilk defa bir mutasyon olmuştur. Yani anne taşıyıcı değildir. Bu durumda mutasyon ilk defa bu çocukta olduğundan diğer kardeşleri sağlam olacaktır.
Duchenne tipi müsküler distrofisi (DMD) Distrofin genindeki mutasyonlar neden olur. Xp21 de lokalizedir Hastalıkta cinsiyet oranları açısından belirgin fark vardır Heterozigot kadınlar genellikle normaldir,etkilenmez ama taşıyıcıdır Taşıyıcı kadın sağlıklı erkeğin çocukları Kızların ½ si taşıyıcı ½ si normal Erkeklerin ½ si hasta ½ si normal
Duchenne tipi müsküler distrofisi SEMPTOMLAR: 1 / 3500 erkek doğumda 5 yaşından önce görülür Progressive kas zayıflığı Çoğunlukla 12 yaşlarında tekerlekli sandalyeye bağımlılık gelişir. Letaldir.
X e bağlı resesif kalıtım Taşıyıcı kadın klinik olarak normaldir Sağlıklı bir annenin; - hem çocuğu hem de erkek kardeşi etkilenmiş ise, - birden fazla etkilenmiş erkek çocuğu varsa Zorunlu taşıyıcı olması beklenir Zorunlu taşıyıcı annenin kız çocuklarının ise yarısı taşıyıcı olmak durumundadır
X BAĞLI RESESİF KALITIM-2 Kadınlar X e bağlı kas distrofisinden etkilenebilir mi? Olasılıklar I- Taşıyıcı kadının diğer kromozomu üzerinde taze mutasyon meydana gelmiştir. II- Atipik liyonizasyon (heterozigotun kendini göstermesi)
X BAĞLI RESESİF KALITIM-2 III- XO yapısında olabilir (Turner sendromu).bu durumda tek X mutant olduğundan hastalık kendisini gösterecektir. IV- X kromozomu ile otozomal kromozomlar arasında translokasyon olması. Bu durumda mutant X aktif, sağlam X ise inaktif olacaktır
X E BAĞLI RESESİF KALITIM GÖSTEREN HASTALIKLAR ARASINDA: Duchenne tipi müsküler distrofisi Becker kas distrofisi Frajil X sendromu Hemofili A ve B (Faktör VIII /Faktör X) Albinizm (oküler albinizm) Androjen duyarsızlık sendromu
X E BAĞLI DOMİNANT KALITIM X kromozomu üzerinde çok az sayıda olmakla birlikte, dominant karakterde gen mutasyonları olabilir ve kadınlarda da klinik belirtilere yol açabilir. Bu durumda hastalık hem erkeklerde hem de kadınlarda görülür. Ancak belirtiler erkeklerde daha ağırdır, hatta ölümcül olabilir.
X E BAĞLI DOMİNANT KALITIM İçin soy ağacı
X E BAĞLI DOMİNANT KALITIM X e bağlı dominant kalıtım ile geçen hastalıklarda hasta bir babanın bütün kız çocukları hasta, erkek çocukları ise normaldir. Hasta kadınların ise erkek ve kız çocuklarının yarısı hastadır. Bu tip kalıtım, otozomal dominant kalıtımla karışır, ancak belirtilerin erkeklerde daha ağır olması ve babadan erkek çocuğuna geçiş olmaması ile ayrılır.
X e bağlı dominant X e bağlı Hiposfosfatemi ( vitamin D ye dirençli raşitizm) Filtre edilmiş fosfatın böbrek tübülleri tarafından geri emiliminin bozuk olduğu X e bağlı olarak kalıtılan bir hastalık. Her iki cinsiyet te etkilenir Etkilenen erkeklerde hastalık şiddeti nispeten sabit Etkilenen kadınlarda ise değişkendir
X E BAĞLI DOMİNANT KALITIM X e bağlı dominant hastalıklarına; D vitaminine dirençli raşitizm Ornitin transkarbamilaz eksikliği Incontinentia pigmenti Rett sendromu Kondrodisplazia punktata
Y kromozomuna bağlı kalıtım
Y KROMOZOMUNA BAĞLI KALITIM(HOLANDRİK KALITIM) İnsanda döllerde sadece erkek bireylerde gözlenen bazı karakterlere ait genlerin Y kromozomunda taşındığı (holandrik genler) uzun süre kabul görmüştür. Bu karakterlere ait ilk örneklerden biri İngiltere de Lambert ailesindeki kirpi derisi (ichthyosis hystrix) karakteridir. Bu karakter ilk kez, 1710 da doğan Edward Lambret te gözlenmiş ve döller boyunca sadece erkeklerde devam ettiği izlenmiştir.
Ichtyosis hystrix karakteri gösteren Lambert soy ağacı
Y Kromozomuna Bağlı Kalıtım(Holandrik kalıtım) Kalıtım biçimindeki özellik nedeniyle ikinci ve üçüncü ayak parmaklarının birbirine bağlı olması (yapışık parmaklılık) Kulak içinde çok sayıda uzun kılların oluşumu gibi bazı karakterlerin de holandrik genler tarafından meydana getirildiği kabul edilir.
Teşekkürler