Türkiye İstilacı Tatlısu Türleri Çalıştayı: Ulusal Eylem Planı, Sonuç Bildirgesi Türkiye İstilacı Tatlısu Türleri Çalıştayı: Ulusal Eylem Planı çalıştayı, 20 Üniversite den 70 öğretim Üyesi ve elemanının, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı yetkilileri ve elemanlarının, Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğünün elemanlarının katılımı ile İstanbul Üniversitesi Kongre Kültür Merkezinde gerçekleştirilmiştir. İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Dekanlığı nın himayesinde ve Su Ürünleri Mühendisleri Derneği nin destekleri ile gerçekleşen Çalıştay da 12-13 Haziran 2013 tarihlerinde 16 sözlü ve 12 poster sunumu yapılmıştır. Çalıştay da ayrıca Üniversitelerden konu üzerinde birikimi olan öğretim üyeleri ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü Kaynak Yönetimi ve Balıkçılık Yapıları Daire Başkanı nın çağrılı konuşmaları yer almıştır. Çalıştay da sunumların ardından süre kısıtlaması olmaksızın yapıcı, geliştirici ve geniş tabanlı katılımın olduğu tartışmalar yapılmıştır. Konu üzerinde çalışanların birlikte sorunları tartışma imkanının olduğu Çalıştay, grupların ortak çalışmalar için işbirliği kurmaları, görüş ve bilgi alışverişi açısından çok yararlı olmuştur. Farklı görüşlerin tartışılması, ortak kararların alınması, bu doğrultuda ilk adımların atılmış olması da çalıştayın değerli çıktıları arasındadır. Çalıştayın son gününde son oturuma katılabilen 39 katılımcı görüşlerini söz alarak ve oylamalar ile sonuç bildirgesine yansıtmıştır. Bu kapsamda aşağıda özetlenen görüşler dile getirilmiştir: 1- Su kaynaklarına stoklama ve balık transferlerinde yabancı türlerin istenmeden karışmasına engel olmak üzere -bu konuda yeterli eğitimi almış- denetim elemanlarının bulundurulması, bu denetçilerin balık veya su ürünlerinin farklı yaşam evrelerini bilen ve özellikle balıklandırmada kullanılan küçük boydaki balıkları ayırt edebilen, kolay teşhis yapabilecek, eğitim almış tecrübeli ve konuya hakim meslek gruplarından seçilmesi (ör: Su Ürünleri Fakültesi veya Biyoloji bölümleri mezunlarından olması ve tercihan ek bir eğitimden de geçirilerek sertifika almış olmaları), 1
2- Bir üretim çiftliğinden veya sabit bir kaynaktan (akarsu, göl, gölet veya baraj gölü vb.) başka bir içsu kaynağına (akarsu, göl, gölet, baraj gölü vb.) sürekli, çoklu aşılamaların yapılmaması gerekmektedir. İstilacı türler ilk aşılandıkları ortamda zamanla genetik çeşitlilik açısından darboğaza düşebilmekte ve ortamda tutunamayarak yok olma aşamasına gelmektedirler, fakat sürekli veya çoklu aşılamaların yapılması istilacı türlerin ihtiyaç duyduğu genetik çeşitliliği sağlamakta ve istila başarılarını arttırmaktadır. Bu durumu engellemek için aşılamada kullanılacak balık türünün ilgili ortam için ihtiyaç ve bilimsel açıdan gerekli olduğuna karar verildikten sonra, ayrıca istilacı türlerin varlığı açısından ilgili içsu ortamının steril olup olmadığı belirlendikten sonra balıklandırma yapılmalıdır, 3- Aşılama veya stoklama yapılmasının kaçınılmaz ya da gerekli olduğu koşullarda o bölgenin ekonomik veya ekolojik öneme sahip yerel türlerinin üretilip, ortama stok takviyesi şeklinde aşılama yapılması amaçlanmalıdır. Ancak burada; her bir içsu ortamına ait farklı yerel türün anaçlarının temini, muhafazası ve üretilmesi önemli bir miktarda maddi kaynak, mesai ve bilgi gerektirdiği dikkate alınmalıdır. Doğal türün genetik darboğaza düşmemesi için sıklıkla anaç balıklar değiştirilmeli ve sayıları arttırılmalıdır. Şabut balığı örneğinde olduğu gibi bir tür üzerine yıllarca çalışma yapmak gerekmektedir. Ayrıca doğal göllerde yerel türlerin desteklenmesi amacıyla balık üretimi yapmak gibi faaliyetler özellikle içme suyu koruma alanlarında, -örneğin Eğirdir Gölünde- suların korunması ile ilgili mevzuatlara da aykırı durumları ortaya çıkarabilecektir, dolayısı ile doğal göllerde balık üretimi yapılmaması hedef olarak alınmalıdır, 4- Hidrolojik durumu, su kullanımı ve su ürünleri avcılığı dikkate alınarak, istilacı bir türün bulunduğu bir alan seçilerek Carassius gibelio veya Pseudorasbora parva için korunma/kurtulma yöntemleri belirlenip, bir model bölgede çalışmalar yapılabilir. Bu tarz çalışmanın yapılabilmesi için öncelikle ilgili Bakanlıkların desteğinde ve Üniversitelerin öncülüğünde küçük ölçekte bir içsu ortamında deneysel çalışmaların yapılması planlanmalıdır. Bu çalışmalarda istilacı türleri ortamdan uzaklaştırmak için çeşitli metodlar denenmesi gerekmektedir (üreme döneminde yapay alanlar oluştururarak döllenmiş yumurtaların ortamdan uzaklaştırılması; sportif balıkçılık kampanyaları ile istilacı türün avlanmasının teşvik edilmesi vb.). Denenecek olan metodlardan faydalı olanların belirlenmesi ile istilacı türlerle mücadele edebilmek için önemli kazanımlar sağlanabilecektir, 5- Balıklandırma ve istilacıların değerlendirilmesinde esas olarak temel kavramlar üzerinde titizlikle durulmalıdır. Türkiye nin sahip olduğu biyolojik zenginlik ve biyoçeşitlilik öncelikli olarak dikkate alınmalı, ekonomik öneme sahip türler nedeniyle biyoçeşitlilik riske atılmamalıdır. 2
Bunun yanı sıra, balıklandırma çalışmalarında ülke ekonomisi ve halkın geçim kaynakları da dikkate alınarak yapılacak işlemler en uygun şekilde yapılmalıdır. Sazan balığı başta olmak üzere gerektiğinde diğer balık türlerinin ekonomik analizi yapılmadan balıklandırmaya karar verilmemelidir, 6- Bilimin tüm alanlarında olduğu gibi su ürünleri alanında da, Türkçe ye daha fazla hassasiyet gösterilmelidir, ifadelerin ve terimlerin açık ve anlaşılır olmaları gerekir. Ülkemizde doğal olarak bulunmayan ancak, artık yayılış alanları genişleyen türler başta olmak üzere, yabancı türlerin ve kavramların Türkçe karşılıklarının bulunması ve kullanılmasının yerleştirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, Çalıştayın kapanış oturumundaki tüm katılımcıların tartışarak ve oylayarak verdiği kararlar doğrultusunda: -İstilacı tür, yabancı tür ve taşınan tür terimleri genel kullanım için oybirliği ile kabul edilmiştir -Carassius gibelio türünün Türkçe isminin Gümüşi sazan olması oybirliği ile kabul edilmiştir -Pseudorasbora parva türünün Türkçe isminin Çakıl balığı olması oybirliği ile kabul edilmiştir, 7- Araştırıcıların, yaptıkları tez, araştırma vb. çalışmalarının sonuçlarını yayına çevirirken özellikle en küçük av boyu, eşeysel olgunluğa erişme gibi önemli boyutları toplam boy olarak vermeleri, ya da standart boy ve çatal boy değerlerinin toplam boy cinsinden matematiksel ifadesini gösteren eşitliklere mutlaka yer vermeleri Çalıştayda önemle vurgulanmıştır. Bu şekilde çalışmalarda karşılaştırma kolaylığı sağlanabilecektir. Ayrıca av yasakları ve diğer kararlarda da boy belirleme konusunda kolaylık sağlanacaktır, 8- İstilacı türlerle ilgili tanıtıcı broşürler ve afişler hazırlanarak bu türlerin zararlı etkilerinin amatör ve profesyonel balıkçılara, yerel halka, öğrencilere anlatılması, gerektiğinde görsel ve yazılı medyada Bakanlıklar (Milli Eğitim Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı) aracılığı ile hazırlanacak Kamu spotları ile Türkiye geneline yayınlanması önerilmektedir, 9- İstilacı türler, sirküler çalışmalarında tartışılan av yasaklarının yanında, geniş katılımlı bir kurul tarafından değerlendirilerek, zararlı balık statüsünde değerlendirilmelidir, 3
10- İstilacı Türler ile ilgili eğitim çalıştayı/çalıştayları konu ile ilgili Orman ve Su İşleri, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlıkları başta olmak üzere ilgili diğer Devlet Kurumlarının görüşü ile Bakanlıklardaki personel için Üniversitelerin ilgili fakülteleri tarafından düzenlenebilir. Bu tür çalıştaylarda istilacı tür tehdidi ve istilacı türlerin doğal türlerimizden ayırımları ve mücadele konusuna ağırlık verilebilir, 11- Bunun yanı sıra istilacı türlerin yayılmasında doğrudan veya dolaylı etkiye sahip olan içsularda avcılık yapan kişi ve kooperatiflere acilen bilgilendirme ve hatta kapsamlı seminerlere/konferanslara en yakın zamanda başlanmasında yarar vardır, 12- Araştırmacıların gerçekleştirdikleri bilimsel çalışmalarda, belli bir akarsu/göl sisteminde ve hatta her istasyondan avladıkları balıkların dağılım yüzdelerini vermeleri halinde, zaman içerisinde balık kompozisyonunda meydana gelen değişimin kolay ve hızlı olarak saptanması mümkün olabilir. Tüm araştırıcılara yayınlarında yakalanan türlerin yüzde dağılımının verilmesi konusu önemle tavsiye edilmektedir, 13- Çalışmalar uzamsal ve zamansal ölçeklerde de gerçekleştirilmelidir. Bu konudaki çalışmaların süreklilik arz etmesi ve gözlem ağlarının kurulması için Kurum-Kuruluşlar ile Üniversitelerin temasta olması tavsiye edilmektedir, 14- Ülkemizde yeri değiştirilen/taşınan türlerin -Tahtalı Göleti ndeki (İzmir) Perca fluviatilis türü gibi- ortamdan kaldırılmasına karar verildiğinde ilgili türün üreme döneminde ve üreme özelliğine göre hazırlanacak yapay yuvalar şeklinde çalıların, tuzakların kullanılması önerilmektedir. Ancak bu tür uygulamalar bilimsel temele dayanan sayısal veriler esas alınarak ilgili kuruluş ve araştırmacıların işbirliği veya fikir birliği ile uygulamaya konmalıdır, 15- Bakanlıkların görev alanlarında çakışan hususların belirgin şekilde ayrılması, su ürünleri ve balıkçılık yönetiminin tek bir elden yürütülmesi bakımından önemlidir, bu durum uygulama ve mevzuatta karşılaşılan sorunların giderilmesine katkı sağlayacaktır, 16- Tüm katılımcılar arasında, balıklandırma çalışmalarının tek bir Kurum tarafından ancak, farklı kurum ve araştırıcıların ortak görüşü ile tek bir merkezden yönetimi konusunda mutabakat sağlanmıştır. 4
17- Akademisyenlerin yaptıkları çalışmaların, raporların veya sonuçların Bakanlıklara ulaştırılmaması/ulaşmaması Kurumlar ve Üniversitelerdeki araştırıcılar arasındaki iletişimin yeterince kuvvetlenemeyişinde önemli bir etkendir, bu nedenle hem Kurumların hem de Üniversitelerin ilgili kesimlere gerekli bilgileri zamanında ulaştırma konusunda gereken hassasiyeti göstermesi önerilmektedir, 18- Bakanlıkların özellikle üretim verilerini toplama ve istatistiksel sonuçların paylaşılması konusunda Üniversitelerle paylaşım içerisinde olması temenni edilmektedir, 19- Bakanlıklar tarafından sağlanacak koordinasyonunun, su ürünleri ile alakalı kurulmuş Birlik, Kooperatif ve diğer STK lar ve Üniversiteler arasındaki iletişimin artırılması, sorunların tespiti ve çözümü açısından gereklidir. 20- Meslek gruplarına sahip çıkılmalıdır, Su Ürünleri Mühendislerinin ve Biyologların gerekli yerlerde çalıştırılmaları elzemdir. Su ürünleri ilgili Kurum ve Kuruluşlarda Su Ürünleri Mühendisleri ve Biyologların istihdam edilmesi konusunun ilgili Bakanlıklara tekrar hatırlatılması gerekmektedir, 21- İkinci çalıştayın en az 3 sene içinde gerçekleştirilmesi, içsu istilacı türleri konusunda ayrıbağımsız bir toplantı şekilde yapılması kararı oyçokluğu ile kabul edilmiştir. 22- Bir sonraki çalıştayın Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi veya Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı yetkilileri arasında gerçekleşecek görüşmelerden sonra nerede ve kim tarafından düzenleneceği karalaştırılacaktır, 23- Sonuç bildirgesinin muhakkak Gıda, Tarım ve Hayvancılık, Orman ve Su İşleri, Çevre ve Şehircilik Bakanlıklarının ilgili Genel Müdürlüklerine ayrıca Sahil Güvenlik Komutanlığı na iletilmesi kararı alınmıştır, 24- İstilacılarla ilgili eğitim çalışmalarının Bakanlıklar tarafından Bakanlık içinde de verilebileceği de bir öneri olarak sunulmuştur, 5
25- Bir içsu ortamına aşılanan balıkların takibi yapılmalıdır. Aşılanan bu balıkların ne kadar üretildiği, ne kadar aşılandığı, ne kadarının ilk yılda hayatta kaldığı, balıkçılık verimi açısından bir dönüş olup olmadığının takibi ve belirlenmesinin ilgili Kurumlarca yapılması önemle tavsiye edilmektedir, 26- Çalıştayda sunulan çalışmaların yazılı hale getirilmesi elzemdir, çalışmaların makale haline getirilerek Su Ürünleri Fakültesi Dergisinde özel sayı olarak basılması ve geri dönüş için önerilen zaman (iki ay) muhakkak katılımcılara hatırlatılmalıdır, 27- İstilacı türler ile ilgili yapılacak çalışmalar belli bir plan ve hedef dahilinde yürütülmeli ve eksiklerin giderilmesi için çalışmaların hızlandırılması gerekmektedir. Farklı Üniversite ve Kurumların bu konudaki çalışma grupları arasında koordinasyonun Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı veya TÜBİTAK tarafından sağlanması, sorunun boyutunun artışı göz önüne alınarak çalışmaların da hızlandırılması gerekmektedir. Mümkünse çalışmalar istilacı türlerin etki mekanizmalarının anlaşılması üzerine yoğunlaşmalıdır. 28- İstilacı türler ile igili yapılan çalışmalarda ciddi bir maddi destek eksikliği (proje) söz konusudur, bu konuya Bakanlıklar, TÜBİTAK ve Kurumlar nezdinde dikkat çekilmelidir, 29- Carassius gibelio nun 12 ay boyunca av yasağı olmamasına rağmen balıkçının bu durumdan haberdar olmadığı ve bu türün avcılığını yapmadığı farkedilmektedir. Bu konuda balıkçıların ve denetçilerin bilgilendirilmesi gerekmektedir. Fakat C. gibelio nun avcılığının yıl boyu serbest olmasının diğer türlerin avcılığında istismar edilmemesine de dikkat edilmelidir, 30- Genç araştırıcılara sunumları sırasında yapılan eleştirilerin yoğunluğu ve şiddetine dikkat edilmelidir. Kaliteli ve özgün sunumların yapılmasına özen gösterilmelidir, 31- Yerel balıklarımızın stoklarının takviyesi amacı ile yetiştiriciliğe alınan farklı türlerimiz üzerine geliştirilen projelerlerle bilimsel bir alt yapı oluşturulmuştur. Bu bilgi birikimi ile istilacı türlerin bertarafı ve doğal faunanın korunması amacına yönelik bilimsel altyapının geliştirilmesini sağlayacak projelendirilmiş çalışmalarda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından desteklenebilir ve bu çalışmalardan elde edilecek bilgiler biyolojik mücadele amacıyla kullanılabilir, 6
32- Ülkemiz içsularında, binlerce balıkçının geçimini sağladığı, yüzbinleri aşkın sportif balıkçının avlandığı ve farklı türlerden yılda yaklaşık 40 bin ton balık yakalandığı düşünüldüğünde yapılan balıklandırma ve stok takviyelerinin bir zaruretten kaynaklandığı, balıklandırma yapılmadığı takdirde bu kadar balıkçı potansiyeli ile doğal stoklara daha fazla zarar verilebileceği göz önünde bulundurulmalıdır, 33- Balıklandırma başta olmak üzere su ürünleri ile ilgili benzer çalışmalar yapılırken balıkçıların, Üniversitelerin ve Bakanlıklar dahil diğer tüm kuruluşlarımızın başta 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu ve Su Ürünleri Yönetmeliği olmak üzere geçerli mevzuatlara, yasak ve sınırlamalara daha fazla hassasiyet göstermeleri gerekliliği görülmektedir, 34- İstilacı türlerin varlığı ve yayılımdan hızlı bir şekilde haberdar olabilmek için STK, Kamu ve Özel kuruluşlar ile diyalog sağlanmalı ve bilgi verilecek telefon numaraları/e-mail adresleri kolay ulaşılır olmalıdır. Tüm bu adresler bir öneri olarak www. istilaciturler.com adresinde toplanabilir. 35- Türkiye istilacı türleri için temel bir ulusal veri bankası oluşturulmalıdır. Bu bilgi sisteminde planlı ve kapsamlı bir ortak çalışma ile geriye doğru, özellikle yabancı türlerin ilk giriş yaptığı yıllar belirlenmeye/tahmin edilmeye çalışılmalıdır. Ekosisteme ilk girişin bilinmesi populasyonun durumu/yapısı, gelişimi ve bu süreçteki türün dinamiği ve gelecekteki yönetimi için önemli çözümsel öneriler sunacaktır. 36- Ulusal kaynaklı bütçeler ile yapılan araştırmalar için ülkemizde bu alanda öncülük yapan araştırmacı-akademisyen ve bürokratlardan oluşan bir teknik grubun çalışma konularına ve ekip oluşumuna yön vermesi, çalışmalardan ilgili camianın haberdar edilmesi olası duplikasyon, kaynak israfı ve insan-işgücü eforunu miminize edecek, beklenen faydayı arttıracaktır. 7