Kıvanç Duru 2015 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Programı Değerlendirmesi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisadi ve Mali Analiz Yüksek Lisansı Bütçe Uygulamaları ve Mali Mevzuat Dersi
2015 YILI PROGRAMI A. Dünya Ekonomisi ABD ekonomisinde ki iyileşmeye karşın AB ülkelerinde ve gelişmekte olan ülkelerde küresel krizin etkileri hala sürmektedir. ABD de parasal daralma yoluna gidilirken AB de parasal genişleme konuşulmaktadır. Bu da ekonomilerde ki gelişmelerin aynı yönlü olmadığını farklı ekonomilerde farklı uygulamalar olacağını göstermektedir. 2013 yılında yüzde 3,3 oranında büyüyen dünya ekonomisi 2014 yılında da bu seviyede büyümesi beklenmektedir. 2014 yılında dünya büyümesinde kayda değer bir artış beklenmemesinin nedeni özellikle gelişmekte olan ekonomilerin büyümelerinde gözlenen yavaşlamadır. Nisan ayında 20014 yılında dünya büyümesi yüzde 3,6 olarak öngörülmüş, Ekim ayında ise bu tahmin yüzde 3,3 e indirilmiştir. Cari açık sorunu yaşayan gelişmekte olan ekonomilerde sermaye çıkışı olmuş, finansal piyasalarda dalgalanma yaşanmış, para birimleri değer kaybetmiş ve Brezilya başta olmak üzere birçok gelişmekte olan ekonomi bu süreçte faiz artırımına gitmiştir. Ayrıca, Çin olmak üzere yapısal sorunlar yaşayan bazı gelişmekte olan ülkelerde büyüme yavaşlamıştır. 2013 yılında yüzde 1,4 büyüyen gelişmiş ekonomiler, 2014 yılında ılımlı bir şekilde büyümeye devam etmektedir. 2014 yılının ikinci çeyreğinde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ekonomisinde güçlü bir büyüme gözlenirken, gelişmiş ekonomiler daha zayıf bir performans gerçekleşmiştir. Uluslararası kuruluşlar, gelişmiş ekonomilerin büyümelerine yönelik yaptıkları tahinlerini Avro Bölgesinde istikrarlı bir toparlanmanın sağlanamaması ve Japonya daki vergi artışlarının büyümeyi olumsuz etkilemesi gibi nedenlerle aşağı yönlü revize etmişlerdir. 2014 yılı nisan ayında gelişmiş ekonomilerin 2014 yılında yüzde 2,2 oranında büyüceği tahmin edilirken, Ekim ayında bu tahmin yüzde 1,8 e revize edilmiştir. ABD ekonomisinde yaşanan olumlu gelişmeler sonrasında, ABD Merkez bankası 18.12.2013 tarihinde tahvil alımlarının azaltılmasına karar vermiş ve 2014 yılı ocak ayından itibaren tahvil alımlarını her ay 10 Milyar Dolar azaltmıştır. Tahvil alım programı 2014 yılı ekim ayı itibariyle sonlandırılmış olup ekonomik göstergeler beklenen iyileşmeye paralel olarak 2015 yılının ikinci yarısından itibaren faiz oranlarını artırmaya başlaması beklenmektedir. Avro Bölgesinde alınan önlemler sonucu finansal piyasalarda sağlanan iyileşmelerin reel kesimde yansıması sınırlı olmuş ve yeterli büyüme sağlanamamıştır. Avro bölgesi ekonomisi 2013 yılının ikinci çeyreğinde teknik anlamda durgunluktan çıkmasına rağmen, yılın tamamında yüzde 0,4 daralmıştır. 2014 yılının birinci çeyreğindeki yüzde 0,2 oranındaki büyümeden sonra ikinci çeyrekte büyüme gerçekleşmemiştir. Bölgenin itici gücü olan Almanya nın 2014 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 0,2 oranında daralması, Fransa ve İtalya nın da zayıf ekonomik performansı 2014 yılı Nisan ayında Avro Bölgesinin 2014 yılında yüzde 1,2 büyüyeceği öngörülmüşken, Ekim ayında bu tahmin yüzde 0,8 seviyesine indirilmiştir. Bölgenin 2015 yılında ise yavaş bir şekilde toparlanmaya devam ederek yüzde 1,3 büyüyeceği tahmin edilmektedir.
Dünya Ekonomisinde Temel Göstergeler IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporuna göre dünyada 2015 yılı için tahmin edilen temel göstergelere bakıldığı zaman ülke ve kıta bazında büyük farklılıklar görülmekte. Dünya Hasılası 8 Ülkelerin Dünya Hasılasında ki Payı İçerisinde 2015 Yılı İçin Beklenen Değişim Oranları 7 6 5 5,8 7,1 6,4 4 3 2 3,1 2,9 3,8 % 1 0 0,8 1,3 1,5 0,5 1,4 Ülkelerin Dünya hasılasında değişim yüzdeleri temel alındığında 2015 yılı için olumlu tahminlerin yapılan ABD ye bakıldığında yüzde 3,1 olduğunu görünüyor. Aynı gösterge rakamları içerisinde Avro bölgesi yüzde 1,3, Avro bölgesi haricinde Almanya yüzde 1,5 olurken Japonya yüzde 0,8de kalmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler sıralamasında Brezilya yüzde 1,4, Rusya yüzde 0,5 da kalırken, Orta ve Doğu Avrupa yüzde 2,9, Sahra Altı Afrika yüzde 5,8, Hindistan yüzde 6,4tür. Dünya geneline bakıldığında dünya hasılası yüzdelik değişiminde 2015 yılın da en iyi performans yüzde 7,1 ile Çin in olacağı tahmin edilmektedir.
Yıllık Ortalama Tüketici Fiyatları 6 5 Yıllık Ortalama Tüketici Fiyatlarında 2015 Yılı İçin Beklenen Artış Yüzdeleri 5,5 4 3 2 2,1 % 1 0,9 0 ABD Avro Bölgesi Yükselen piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler Tüketici fiyatları yıllık ortalamasında 2015 yılında ABD de yüzde 2,1lik bir artış beklenirken Avro Bölgesinde 2015 yılında 0,9luk bir artış beklenmektedir. Dünya genelinde yükselen piyasalar ve gelişmekte olan ülkelerin toplamda yıllık ortalamaları ise 5,5 olarak beklenmektedir. ABD Merkez Bankasının tahvil alımlarını durdurarak piyasada daraltıcı para politikası izlemesi, faiz oranlarını artıracağı yönünde ki beklenti, enflasyon da olumlu etki yaratacağı şeklinde öngörülmüştür. Bunun yanı sıra, yüksek enflasyonla mücadele eden, gelişmekte olan ülkeler daralan döviz piyasası ile olumsuz etkileneceği kaçınılmazdır. Avro Bölgesinde avronun istenenden fazla değerlenmesinin olumsuz etkileri olduğu kadar olumlu etkileri de olmaktadır. Yıllık ortalama tüketici fiyatlarında ki artış 2015 yılı için yüzde 0,9 olarak beklenmektedir.
İşsizlik Oranı 12 10 2015 Yılı Beklenen İşsizlik Oranı 11,2 8 6 4 7,1 5,9 % 2 0 Gelişmiş Ekonomiler ABD Avro Bölgesi 2015 yılı için işsizlik oranında ki değişim yüzdesi Gelişmekte olan ekonomilerde yüzde 7,1, ABD de yüzde 5,9 olarak beklenmektedir. Ekonomik olarak resesyon tehdidiyle karşı karşıya kalan Avro bölgesinde son birkaç yıldır yüksek işsizlik görülmektedir. 2015 yılında işsizlik yüzde 11,2 beklenmektedir. Avro Bölgesinde İşsizlik Oranı 2012 2015 Yılları Arasında Avro Bölgesinde Gerçekleşen ve Gerçekleşmesi Beklenen İşsizlik değişim Yüzdeleri 12 11,9 11,5 11,3 11,6 11 10,5 11,2 % 2012 2013 2014 2015 *2012 Gerçekleşen *2013 Gerçekleşen *2014 Gerçekleşmesi Beklenen (IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporu, Temmuz 2014 Güncellemesi) *2015 Gerçekleşmesi Öngörülen
B. Türkiye Ekonomisi İç ve dış talebi dengelemeye yönelik alınan tedbirler sonucunda 2012 yılında yavaşlayan GSYH artış hızı, 2013 yılında toplam yurtiçi talebin (stok dâhil) büyümeye katkısının 6,7 puana ulaşmasının belirleyici etkisiyle yüzde 4,1 olarak gerçekleşmiştir. 2013 yılında, ihracat yatay bir seyir izlerken özellikle altın ithalatında kaydedilen önemli miktardaki artış nedeniyle toplam ithalatın yükselmesi sonucunda net ihracatın büyümeye katkısı negatif 2,6 puan olarak gerçekleşmiştir. Altın ticareti hariç tutulduğunda ise, 2012 yılında başlayan dengelenme süreci 2013 yılında da devam etmiş ve net ihracatın büyümeye katkısı 2012 yılında 2,3 puan, 2013 yılında ise 0,6 puan olarak hesaplanmıştır. Özel tüketim harcamalarını sınırlamak ve cari açığı azaltmak amacıyla alınan makro ihtiyati tedbirlerin etkisiyle 2013 yılında yüzde 27,7 olarak gerçekleşen kur etkisinden arındırılmış tüketici kredileri artış hızı, 17.10.2014 tarihi itibarıyla yüzde 14,1 oranına gerilemiştir. Makro ihtiyati tedbirlerin tüketici kredileri odaklı olması nedeniyle kurumsal kredilerin artış hızındaki azalma eğilimi öngörüldüğü şekilde sınırlı kalmıştır. 2013 yılında tarım dışı istihdamdaki artış, bir önceki yıla göre, 761 bin kişi olarak gerçekleşmiştir. İşgücüne katılma oranının, bir önceki yıla göre, 0,7 puan artmasının da etkisiyle işsizlik oranı 0,6 puan artarak 2013 yılında yüzde 9 a yükselmiştir. Aynı yılda tarım dışı işsizlik oranı yüzde 10,9 a, genç nüfusta işsizlik oranı ise yüzde 17,1 e yükselmiştir. Mevsimsel etkilerden arındırılmış verilere göre işsizlik oranı, 2013 yılının Eylül döneminden itibaren azalma eğilimine girmiştir. Ancak 2014 yılının ilk yarısında ekonomideki yavaşlamanın etkisiyle işsizlik oranı artmaya başlamıştır. İşsizlik oranı 2014 yılı Ocak döneminde yüzde 9,2 iken Temmuz döneminde yüzde 10,4 e yükselmiştir. Bu gelişmede aynı dönemler itibarıyla işgücüne katılma oranının yüzde 49,5 ten yüzde 50,5 e yükselmesi de etkili olmuştur. Aynı dönemde tarım dışı istihdamda, özellikle hizmetler sektörü kaynaklı bir artış eğilimi gözlenmiştir. Mevsimsel etkilerden arındırılmış istihdam oranı, Ocak 2014 döneminde yüzde 44,9 dan, Temmuz 2014 döneminde yüzde 45,2 ye yükselmiştir. 2013 yılında yurtiçi talep kaynaklı olmak üzere reel sektörde gözlenen canlanma ve altın ithalatında görülen aşırı artış neticesinde dış ticaret açığı 99,9 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Böylece 2012 yılında 48,5 milyar ABD doları olarak gerçekleşen cari işlemler açığı, 2013 yılında 65,1 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Altın ticareti hariç tutulduğunda ise cari işlemler açığı aynı yıllar itibarıyla 54,2 milyar ABD dolarından 53,3 milyar ABD dolarına gerilemiştir. 2013 yılında yüzde 9,9 a kadar gerileyen özel kesim tasarruf oranının, özel tüketimdeki yavaşlama nedeniyle, 2014 yılında 1,8 puan yükselmesi beklenmektedir. Kamu kesimi tasarruf oranının ise, 2014 yılında kamu harcanabilir gelirindeki reel artışın büyüme hızının altında kalmasının etkisiyle, 0,2 puan gerilemesi öngörülmektedir. Böylece, toplam yurt içi tasarruf oranının 2014 yılında, bir önceki yıla göre 1,5 puan artarak yüzde 14,9 olacağı tahmin edilmektedir. 2014 yılında, GSYH ya oran olarak, özel kesim tasarruflarının artmasına rağmen özel yatırımların azalması; kamu kesiminde ise tasarruf oranının düşmesine rağmen yatırımların yaklaşık olarak bir önceki yıl seviyesini koruması beklenmektedir. Böylece, özel sektörde tasarruf yatırım açığının azalması, kamuda ise artması öngörülmektedir.
2014 yılı Ocak Eylül döneminde TÜFE birikimli artış hızı bir önceki yılın aynı dönemine göre 1,4 puan artarak yüzde 6,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmede, Türk lirasında yaşanan değer kayıpları ve enflasyon beklentilerindeki bozulmanın fiyatlama davranışları üzerindeki olumsuz etkisi sonrasında çekirdek enflasyonda kaydedilen artışlar belirleyici olmuştur. Bununla birlikte olumsuz hava koşulları nedeniyle belirgin bir şekilde yükselen gıda fiyatları ve tütün ürünleri fiyatlarındaki artış da TÜFE birikimli artış hızının ivmelenmesinde etkili olmuştur. Böylece TÜFE yıllık artış hızı 2014 yılı Eylül ayında yüzde 8,9 olarak gerçekleşmiştir. Yılsonunda TÜFE yıllık artış hızının yüzde 9,4 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Türkiye Ekonomisindeki Temel Göstergeler 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 Çalışma Çağındaki Nüfus İşgücü Tarım İstihdam Sanayi İstihdam Hizmet İstihdam 10.000 0 2009 2010 2011 2012 2013 Tablodan görüldüğü üzere çalışma çağındaki nüfus ile iş gücü aynı grafiği çizmekteler. Bu iki verinin artışı doğrultusun da, istihdam düzeylerinin de genel olarak hafif bir yükselim gösterdikleri gözlenmiştir.
2013 İstihdam Dağılımı Ücretli ve Yevmiyeli Kendi Hesabına Çalışan İşveren Ücretsiz Aile İşçis 4% 13% 19% 64% 2013 yılı istihdam dağılımı grafiğine bakıldığında yüzde 64le en çok payı ücretli ve yevmiyeli çalışanların aldığını sonra kendi hesabına çalışanların yüzde 19, Ücretsiz aile işçisinin yüzde 13, işverenlerin % 4 olduğu görünüyor. Merkezi Yönetim Bütçesi Merkezi Yönetim Bütçe Harcamaları (Milyon TL) 2005 2009 2012 2013 2014 2015 Faiz Dışı Harcamalar 114.007 215.018 313.417 358.238 398.225 418.943 Personel Harcamaları 32.719 55.947 86.463 96.235 109.717 119.170 SGK Devlet Primi 4.670 7.208 14.728 16.306 18.872 20.325 Mal ve Hizmet Alımları 15.186 29.799 32.894 36.386 40.129 41.153 Cari Transferler 45.680 53.201 48.416 49.986 50.223 54.000 Sermaye Transferleri 1.384 4.319 6.006 7.666 7.462 6.798 *2005 Gerçekleşen *2009 Gerçekleşen *2012 Gerçekleşen *2013 Gerçekleşen *2014 Gerçekleşeceği öngörülen *2015 Programlanan
Merkezi Yönetim Bütçesinde Faiz Dışı Harcamalar 2005 yılında 114.007 Milyon TL olarak gerçekleşmişken 8 yıl sonra 2013 yılında %214,22 artış göstererek 358.238 Milyon TL ye ulaşmıştır. Bu rakamım 2015 yılında 418.943 Milyon TL ye ulaşması beklenmektedir. Harcama kalemlerinden en büyük artışlardan birisini personel harcamaları göstermektedir. 2005 yılında 32.719 Milyon TL iken 2013 yılında %194,12 artışla 96.235 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında bu rakamın 119.170 Milyon TL ye ile 10 yıllık süre sonunda %264,22 artış göstermesi beklenmektedir. Personel harcamalarında ki bu artışın kamuda istihdam düzeyin deki artışı göstermektedir. Buda Kamu maliyesinde genişletici politika anlayışı benimsendiği, insanların özel sektörden çok kamu alanında istihdam edildiği görülmektedir. Bu durum GSYİH ya 2005 yılında %5,04 olarak yansırken 2013 yılında %6,15 olarak yansımıştır. 2015 yılında %6,13 oranında yansıması programlanmıştır. Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri (Milyon TL) 2005 2009 2012 2013 2014 2015 Vergi Gelirleri 119.267 172.440 278.781 326.169 351.607 389.501 A Dolaysız Vergi Gelirleri 39.163 61.133 92.520 100.442 114.997 127.702 B Dolaylı Vergi Gelirleri 80.464 111.308 186.261 225.728 236.610 261.799 Vergi Dışı Gelirler 29.573 36.170 41.755 49.395 57.246 53.085 Özelleştirme 1.779 1.825 2.054 10.105 8.706 10.438 *2005 Gerçekleşen *2009 Gerçekleşen *2012 Gerçekleşen *2013 Gerçekleşen *2014 Gerçekleşeceği öngörülen *2015 Programlanan Merkezi yönetim bütçe gelirlerinde GSYH ye en büyük oranı vergi gelirlerinden dolaylı vergi gelirleri kalemi oluşturmaktadır. 2005 2013 yılları arasında GSYH ye oranı ortalama %13 dolaylarındadır. 2014 yılında %13,41 olması beklenirken, 2015 yılında %13,46 olması beklenmektedir. Dolaylı vergilerin artış oranları 2005 yılında %17,2, 2009 yılında %2,0, 2012 yılında %21,2dir. 2015 yılında %10,6 olması programlanmıştır. Buna karşın dolaysız vergilerin artış oranları 2005 %10,5, 2009 yılında %3,6, 2012 yılında %12,8, 2013 yılında 8,6dır. 2015 yılında %11,0 olması beklenmektedir. Dolaysız vergilerin GSYH ye oranı 2005 2013 yılları arsında ortalama %6,5tir. 2015 yılında bu rakamın %6,57 olması programlanmıştır. Özelleştirme gelirleri 2013 yılında %392,0 oranında artış göstermesine karşın merkezi yönetim bütçesinin geliri 10.105 Milyon TL dir. Bu rakamın 2013 yılında GSYH ya oranı %0,65tir. 2015 yılında özelleştirme gelirinin 10.438 Milyon TL ile GSHY ya oranı %0,54 olması beklenmektedir. 2005 2015 yıllarına bakıldığında özelleştirmenin GSYH ye oranının %0,65 i geçemediği görülmektedir.