387 DOĞU KARADENİZ KIYI KUŞAĞINDA COĞRAFİ YAPI VE SEL İLİŞKİSİ Dr. Ali Uzun 1 SUMMARY The floods occur in the coastal zone of the eastern Black Sea region every year, and they cause lost of lives and properties. The region has a humid and temperate climate. The mean annual temperatures are between 14-15 0 C and the precipitation exceeds 2000 mm. In addition, sometimes rain storms occur in the region, and daily maximum rainfalls can exceed 100 mm. In the region, the lengths of creeks are short and their valleys slopes are steep and their valleys bottoms are narrow. For that reason the flood waters immediately gather in the bottoms of valley, and they cause flash floods. The rural settlements have a scattered pattern in the region. However, the main part of the population is gathered in the narrow stripe along the coastal zone. In addition some important cities were established on the limited flat area at the mouth of creeks. Thus many of these settlements and some roads have flood risk. We must immediately produce the flood risk map of the investigation area, and prevent illegal constructions. In addition, we must build the new buildings respectfully to the rules. ÖZET Doğu Karadeniz kıyı kuşağı hemen her yıl etkili sellerin görüldüğü bir yöredir. Saha nemli ve ılıman bir iklime sahip olup, bütün yıl yağış alır. Yıllık yağış miktarı 2000 mm yi, günlük maksimum yağışlar ise 100 mm yi geçer. Yöre engebeli bir araziye sahiptir. Akarsular genellikle kısa boylu, yamaçlar dik ve vadi tabanları dardır. Şiddetli sağanaklardan sonra yüzeysel akışa geçen sular hızla vadi tabanlarında toplanır ve ani su baskınlarına sebep olur. Yörede birçok yerleşme sel tehdidi altındadır. Çarpık ve yasadışı yapılaşma sellerin beklenenden daha fazla zarar vermesine sebep olmaktadır. Yörenin sel riski haritası çıkarılmalı, problem oluşturan çarpık yapılar düzeltilmeli ve yeni binalar kurallara uygun inşa edilmelidir. GİRİŞ Doğu Karadeniz kıyı kuşağı hemen her yıl etkili sellerin görüldüğü ve zaman zaman can ve mal kayıplarının yaşandığı bir yöredir[1, 2]. Bu çalışmanın amacı yörenin coğrafi özellikleriyle sel oluşumu arasındaki ilişkileri incelemektir. Çalışma 1 Doç. Dr. Ondokuzmayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, 55139, Kurupelit Samsun. aliuzun@omu.edu.tr
388 hazırlanırken, yörenin fiziki ve beşeri coğrafya özellikleri ayrı ayrı ele alınmış ve toplanan bilgiler bir arada değerlendirilerek coğrafi özelliklerin sellerin oluşumu üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Ayrıca, sellerin zararlarını azaltmak amacıyla alınabilecek önlemler tartışılmıştır. ARAŞTIRMA SAHASININ YERİ VE DOĞAL ORTAM ÖZELLİKLERİ Araştırma sahası, Doğu Karadeniz coğrafi bölümünün kıyı kuşağı ile sınırlı tutulmuştur (Şekil 1). Bu kesimde Harşıt çayı hariç, akarsular dağların denize bakan yamaçlarından doğar ve birkaç on km sonra denize ulaşır. Bu akarsuların vadileri dar ve derindir. Genellikle birbirine yakın ve paralel bir akarsu şebekesi oluştururlar. Bu genel yapı içinde tek istisnayı Harşıt çayı oluşturur. Bu akarsu kaynağını kıyı dağlarının gerisinden -Gümüşhane doğusundaki Vauk dağı çevresinden- alır ve kaynaktan yaklaşık 160 km sonra Tirebolu dan denize dökülür. Doğu Karadeniz coğrafi bölümünün en uzun akarsuyu olan Çoruh ırmağı ise, gerek kaynağını Karadeniz kıyı dağlarının art bölgesinden alması ve gerekse ülke sınırları dışından (Batum, Gürcistan) denize dökülmesi nedeniyle çalışma alanı dışında bırakılmıştır (Şekil 1). Doğu Karadeniz dağlarının denize bakan yamaçlarında ana kaya genellikle volkanik kayaçlardan oluşur. Ana kaya üzerinde yer yer 15-20 m kalınlığa ulaşan bir enkaz örtüsü, onun da üzerinde çoğu yerde kalınlığı 1 metreyi aşan bir toprak tabakası bulunur. Doğu Karadeniz dağları kıyıdan itibaren hızla yükselir. Denizden yaklaşık 35-40 km içerilerde 3500 m yi aşan zirvelere ulaşılır (Kaçkar 3937 m, Üçdork 3711 m). Ayrıca, birbirine komşu derin vadiler içinde akan akarsular yamaç eğim değerlerinin daha da artmasına sebep olur. Bu nedenle denize bakan yamaçların ortalama eğimi yer yer 20-25 dereceleri bulur. Doğu Karadeniz kıyı kuşağı nemli ve ılıman bir iklime sahiptir. Bu saha Türkiye nin en çok yağış alan yöresi durumundadır ve yıl boyunca bol yağış alır (Şekil 2). Rize dolaylarında yıllık yağış miktarı 2000 mm yi aşar (Rize 2333,2 mm). Bununla birlikte, yerel topoğrafik şartlar nedeniyle Trabzon dolayları (Fener burnu Araklı arası) diğer istasyonlardan daha az yağış alır. Toplam yağış miktarları kıyı kesiminden yükseklere doğru çıkıldıkça artar. Soğuk mevsimde ise etkili kar yağışları görülür. Öte yandan kıyı kesiminde sıcaklık ortalamaları 14-15 0 C civarında iken, yükseklere doğru çıkıldıkça yağışların aksine düzenli olarak azalır.
389 Şekil 1. Doğu Karadeniz kıyı kuşağının başlıca akarsuları. İşaretler: 1. Kabisra deresi, 2. Fırtına deresi, 3. Büyükçay deresi, 4. İyidere deresi, 5. Solaklı deresi, 6. Gürçay deresi, 7. Karadere, 8. Yanbolu deresi, 9. Değirmendere, 10. Foldere, 11. Çömlekçi deresi, 12. Harşıt çayı,13. Özlüce deresi, 14. Yağlıdere, 15. Aksu çayı, 16. Pazarsuyu, 17. Melet ırmağı. 300 Yağış (mm) 250 200 150 100 50 0 Trabzon Rize Hopa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar Şekil 2. Trabzon Rize ve Hopa meteoroloji istasyonlarına ait yağış rejimi diyagramı [3].
390 Yörede ilkbaharla birlikte havalar ısınmaya ve karlar erimeye başlar. Bu nedenle, düşük yağış değerlerine rağmen, ilkbahar aylarında akarsuların akımları artar. Hatta bazen eriyen kar sularına etkili sağanak yağışlar da eşlik eder ve akarsularda taşmalar meydana gelir. Yaz aylarına gelindiğinde yağışlar daha da artar. Özellikle ağustos ayı uzun süreli ve sağanak karakterli yağışlarıyla bilinir. Öyle ki yörede bu aya Çürük ayı denir. Bazen gün boyu devam eden şiddetli yağışlar nedeniyle günlük maksimum yağışlar 100 mm yi aşar. Bu değer bazen ikiye de katlanabilir. Nitekim Rize de 24 Ağustos 1939 tarihinde ölçülmüş 240,9 mm lik günlük maksimum yağış Türkiye deki bazı istasyonların yıllık toplam yağış miktarını geçer (Iğdır 233,7 mm). Öte yandan, yörede yaz yağışları bazen günlerce devam eder. Bu tür şiddetli ve uzun süreli yağışlar zeminin ve bitki örtüsünün su tutma kapasitesinin aşılmasına sebep olur. Böylece düşen yağışların tamamı yüzeysel akışa geçer ve etkili seller meydana gelir. Ayrıca, zemin suya doymuş ve yamaç eğim değerleri yüksek olduğundan bu sellere heyelan olayları da eşlik eder [1]. Yörede toprak ve onun altındaki enkaz örtüsü genellikle suya doygundur. Yamaçlar akarsular tarafından derin bir şekilde yarılmıştır. Yeraltı suyu düşük debili ve genellikle bütün yıl su veren kaynaklar halinde yüzeye çıkar. Bu durum akarsuların yağışlar yanında kaynak sularıyla da beslenmesini sağlar. Doğu Karadeniz kıyı kuşağı bütünüyle doğal orman sahası içerisinde bulunur. Ancak yerleşmelerin geniş bir alana yayıldığı kıyıya yakın kesimlerde, eğimli yamaçlar teraslanarak çay ve fındık bahçelerine dönüştürülmüş, böylece doğal bitki örtüsü önemli ölçüde değiştirilmiştir. Yörede çay bitkisi toprak üzerinde yoğun bir örtü oluşturmakta ve özellikle teraslanmış alanlarda yağış sularının zemine sızmasını desteklemektedir. Öte yandan sel sırasında yerlerinden sökülerek taşınan geniş yapraklı ağaçlar, köprü ve menfezlerin tıkanmasına yol açmaktadır (Şekil 3; 4). Şekil 3. Güneysu deresinin (Rize) sel sırasında taşıdığı ağaçlar ve tahrip ettiği yol.
391 Şekil 4. Taşkınlar sırasında sel sularının getirdiği ağaçlarla kapanan Karadeniz sahil yolu üzerindeki bir menfez ve sel sonrası iş makineleriyle ağzının açılması. NÜFUS VE YERLEŞME Yöre nüfusu cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren sürekli artmış ve özellikle kıyıya yakın kesimler yoğun bir şekilde iskân edilmiştir. Yörede kırsal yerleşmeler dağınık bir dokuya sahiptir ve kıyı boyunca uzanan doğal taraçalar üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak kıyıdan iç kesimlere doğru gidildikçe bu taraçalar ortadan kalkmakta, yamaç eğim değerleri artmakta ve yerleşme yoğunluğu giderek azalmaktadır. Yörede kırsal yerleşmeler için yeterli alt yapı şebekesi yoktur. Bu nedenle konutların atık suları fosseptik çukurlara boşaltılmaktadır. Bu durum konutların çevresinde zeminin devamlı suya doygun olmasına sebep olmaktadır [3]. Öte yandan, geçmiş dönemlerde, kırsal yerleşmelerin ulaşım, alışveriş ve benzeri ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak akarsu ağızlarında kurulmuş olan yerleşmeler artan nüfus baskısına bağlı olarak, vadiler boyunca iç kesimlere doğru genişlemiştir. Geçmişte sel ve sıtma hastalığı gibi nedenlerle iskândan uzak kalmış ve genellikle tarla olarak değerlendirilmiş vadi tabanı düzlükleri ise günümüzde kıyı kasabalarının en önemli gelişme alanı olmuştur. Sonuç olarak artan nüfus ve azalan sıtma riski nedeniyle yerleşmeler vadi tabanlarına doğru genişlemiş, ancak sel riski azalmamış, aksine arazi kullanımındaki köklü değişmeler nedeniyle daha da artmıştır [3]. Öte yandan, iç kesimlerdeki yüksek köy ve yaylaların motorlu araç ulaşımından yararlanması için açılan yeni yollar, genellikle vadi tabanlarını takip etmektedir. Bu yollar zamanla yerleşmeleri kendine çekmiş ve yer darlığı nedeniyle yamaçlar alttan
392 oyularak yeni binalar inşa edilmiştir. Bu yol ve yerleşmeler çoğunca, akarsuların taşkın yatakları içinde yer almakta ve genellikle Kıyı Kanunu da ihlal edilmiş bulunmaktadır (Şekil 5). Şekil 5. Limanköy de (Çayeli, Rize) sel yatağı içinde inşa edilen evler. SONUÇ VE TARTIŞMA Yukarıda özetlenen coğrafi özellikler bir arada değerlendirildiğinde, Doğu Karadeniz kıyı kuşağında sel oluşumu doğal ve sıradan bir olaydır. Yöreyi etkileyen şiddetli ve uzun süreli yağışlar, zeminin de genellikle suya doygun olması nedeniyle hızla yüzeysel akışa geçmekte ve taşkınlara sebep dolmaktadır. Öte yandan, akarsu boylarının kısa, vadi yamaçlarının dik ve vadi tabanlarının dar olması nedeniyle sel suları hızla vadi tabanlarına toplanmakta ve ani su baskınlarının oluşmasına sebep olmaktadır. Böylece vadi içlerinde ve akarsu ağızlarında kurulmuş yerleşmeler bu şok sellere hazırlıksız yakalanmaktadır. Nitekim yakın geçmişte Çamlıhemşin, Güneysu ve Beşköy gibi vadi içlerinde kurulmuş yerleşmelerle Trabzon ve Çayeli gibi akarsu ağızlarında kurulmuş yerleşmeler bu şok sellerden büyük zarar görmüştür. Yörenin afet risk haritası bir an önce tamamlanmalıdır. Yeni yapılaşma yörenin coğrafi özelliklerini dikkate alan kapsamlı bir plan çerçevesinde ve kurallara uygun olarak yapılmalıdır.
393 KAYNAKLAR 1. Uzun, A. ve Uzun, S. 2003. Aşırı yağışların tetiklediği yer kaymaları ve Selamet köyü heyelânı (Güneysu Rize). Sırrı Erinç Sempozyumu 11-13 Eylül 2003 (355-359), İstanbul. 2. Köse, S., Kalay, Z., Altun, L., Karagül, L. 1991. Trabzon 20 Haziran sel felaketinin nedenleri, sonuçları ve alınması gereken önlemler. Trabzon ve Yöresi 20 Haziran 1990 Sel Felaketi Sempozyumu Bildiriler Kitabı (299-319), Trabzon. 3. Uzun, A. ve Uzun, S. 2003. Doğu Karadeniz kıyı kuşağındaki dağınık yerleşme dokusu ve arazi kullanımındaki köklü değişmelerin heyelan oluşumuna etkileri. Doğu Karadeniz Bölgesinde Kırsal Alanda Ulaşım, Yerleşim Sorunları ve Çözümleri Sempozyumu, 18-20 Aralık 2003 (222-244), Trabzon.