Halkevleri Derne i stanbul fiubesi ktisadi flletmesi stiklal Cad. Orhan Adli Apaydın Sk. No: 10/2 Beyo lu / stanbul Tel: 0 212 245 63 41 www.halkevleri.org.tr bilgi@halkevleri.org.tr 1. Bask : Aral k 2008 ISBN: 978-975-6150-00-9 Bask : Pelit Ofset Tipo Matbaacılık San. Tic. Ltd. fiti Mithatpafla Cad. No: 62/4 Kızılay / Ankara Tel: 0 312 418 70 93
HALKIN HAKLARI FORUMU 8-9-10 Haziran 2007
çindekiler Sunufl... 7 Önsöz... 9 Halkevleri Genel Baflkan Abdullah Ayd n n Aç fl Konuflmas... 11 HALKIN HAKLARI FORUMU I. OTURUM: Neoliberalizm, Devletin ve Toplumun Dönüflümü, Toplumsal Yaflama liflkin Haklar... 17 II. OTURUM: Ortado u ve Kafkaslar da Emperyalist Politikalar ve Bar fl... 57 III. OTURUM: Kürt Sorunu ve Kardeflli in Ülkesini Yaratmak... 79 HALKIN HAKLARI KADIN FORUMU I. OTURUM: Neoliberalizm ve Erkek Egemenli i: Kad nlar n Kamusal Haklar ve Taleplerimiz... 109 II. OTURUM: Anadolu da K zkardefl Olmak... 181 Kad n Forumu Sonuç Bildirgesi... 203 HALKIN HAKLARI ATÖLYE ÇALIfiMALARI E itim Hakk Atölyesi... 217 Sa l k Hakk Atölyesi... 259 Bar nma Hakk Atölyesi... 279 Su Hakk Atölyesi... 289 Ulafl m Hakk Atölyesi... 297 Çal flma Hakk Atölyesi... 309 Enerji Hakk Atölyesi... 321 Tar m ve Beslenme Hakk Atölyesi... 333 Çevre Hakk Atölyesi... 345 Siyasal Haklar ve Özgürlükler Atölyesi... 353 letiflim Hakk Atölyesi... 361 HALKIN HAKLARI FORUMU SONUÇ B LD RGES... 367
Sunuş Hak mücadeleleri dünya çap nda yükseliyor. Sosyalist rejimlerin 1990'daki çöküflünün ard ndan günümüzde yaflanan hak mücadeleleri ayn zamanda özgün bir kurucu misyona da sahip. Günümüzde hak mücadeleleri, bir yandan genifl kitlelerin neoliberal sald r lar karfl s nda savunma reflekslerini yans t rken, di er yandan dünya çap nda s n f hareketinin yeniden kuruluflunun temellerini at yor. Derin bir muhalefet krizinin yafland ülkemizde, solda aray fllar bir süredir yo unlaflm flt. ktidar mücadelesi perspektifinin, toplumsal muhalefetin yeniden yap lanma sürecinde en bafltan bir kez daha infla edilmesi gere i ve hak mücadelelerinin dinamik ve kurucu karakteri bilinçlerde yavafl yavafl canlanmaya bafllam flt. Halk n Haklar Forumu, günümüzde hak mücadelelerinin bu kurucu misyonunun yayg n olarak bilinçlerde uyanmas nda bir dönemeç oldu. Halk n Haklar Forumu, hak mücadelelerinin, ülkemizde halk ile egemenler aras ndaki saflaflman n hangi eksende kurulmas gerekti ine iflaret ederken, di er yandan da ülkenin önde gelen di er gündemlerine (ba ml l k, gericilik, Kürt sorunu, vb) nereden ve nas l müdahale edilebilece ini de tarif etme gayreti gösteriyordu. Bu çizgi, solun son 15 y l n kaplayan ve egemen saflaflmalara göre yön tayin edenlere elefltirel bir bak fl aç s getirerek, toplumsal muhalefete yeni bir yönelim kazand rmay hedeflemekteydi. Yaflanan kriz sürecin, bu yeni yönelim ihtiyac n çok daha fliddetle hissettirmekte ve hak mücadelelerinin önemini çok daha artt rmaktad r. Bu nedenlerle Halk n Haklar Forumu nun tüm tart flma ve kay tlar n sizlerle paylaflmaktan onur duyuyoruz. Bu forum tart flmalara, do rudan yaflant lar içinde ö renilmifl bilgi ve mücadele 7
deneyimiyle kat lanlarla, bilim insanlar n, ayd nlar, emek temsilcilerini yan yana getirerek gerçeklefltirilmifltir. 21.yüzy l n bafllar nda eflitlikçi bir toplumsal düzen inflas bak m ndan gerekli bilgi, bilinç ve mücadele olanaklar n iç içe de erlendirme amac güttü. Forumun, ikincil konumu sürekli beslenen halk n kad n yar s için ayr mücadeleyi gelifltirecek tart flmalar ve deneyimler paylafl ld. Bu forum elde edilen ve derinlefltirilmesi gereken sonuçlar ise Halk n Haklar mücadelesinde yol gösterici bir bafllang ç olarak kabul edilmelidir. Bu forumu gerçeklefltirmek üzere akl, eme i, yüre i ile yan yana gelerek forumun mutfa nda, atölyelerinde çal flan, fikri desteklerini sunan tüm dostlara, ayd nlara; bu süreçte maddi, manevi ve fikri katk lar yla forumun kat l mc lar aras nda yer alan tüm kurumlara; bu fikri aç l mlar hayata geçirmek için çaba sarf eden herkese teflekkür ederiz. Ayr ca forumun düzenleyicileri aras nda yer alarak haz rl k aflamas nda fikri katk lar n sunan ve fakültenin amfilerini, s n flar n, yemekhanesini kat l mc lara sonuna dek açarak özgür üniversite ruhunun nas l bir fley olabildi inin bir an için dahi tad lmas na olanak sa layan A.Ü. SBF Sosyal Politika Araflt rma ve Uygulama Merkezi'ne; forumun haz rl k sürecindeki atölye çal flmalar na kat larak bir k s m bafll klar n biçimlenmesinde ana aktörler aras nda yer alan, forumun üçüncü gününde salonlar n tahsis ederken maddi, manevi desteklerini hiçbir aflamada esirgemeyen nflaat Mühendisleri Odas Genel Merkezi'ne; forum süresince etkin bir kat l m gösteren ve forum sonuçlar n n kitaplaflt r lmas na büyük katk sunan Mülkiyeliler Birli i'ne ayr ca teflekkürü bir borç biliriz. Elbirli i ile gerçeklefltirdi imiz bu eserin yaflamda karfl l k bulmas n n yaratabilece i devasa enerji ve hayalin, heyecan n tüm emekçileri, yoksullar, ezilen halklar kuflatmas dile iyle LKNUR B ROL HALKEVLER GENEL BAfiKANI 8
Önsöz Henüz bafllang ç aflamalar yaflanan kriz ortam n n dünyada tarihsel dönüflümlere gebe oldu u her yönüyle sezilebiliyor. Türkiye ise bu tarihsel dönemece çok ilginç bir dizi dinami in üst üste bindi i bir atmosferle giriyor. Bir yanda Ortado u ve Kafkaslar'da Amerikan hegemonyas k r lmaya bafllarken çok kutuplu dünyan n en önemli saflaflmalar bölgemizde yaflan yor. Türkiye'nin ise bu saflaflmalardan fazlas yla etkilenece i ortada. Di er yanda ülkemiz egemenleri aras nda sert kutuplaflmalar yaflan yor, geleneksel sermaye tasviye edilme endiflesiyle bu ekonomik krizle yüz yüz geliyor. Bir di er yanda ise ülkemizin laboratuvar olarak kullan larak tüm slam ülkelerine model olarak sunulan l ml - slam rejimi çetin bir s navdan geçece i bir yerel seçim sürecine giriyor. Tüm bu gerilim dinamiklerinin ba r nda, krizin daha ilk dalgalar n n vurmas yla beraber ülkenin dört bir yan nda hak mücadeleleri patlamaya bafllad. Hak mücadelelerinin son dönemde çok dinamik bir geliflim seyri izledi- ine ve giderek genifl kitlelerin benimseme yönüne girdi i bir yenilenmenin ana motoru oldu una hep birlikte tan kl k ediyoruz. Halk n Haklar Forumu hak mücadelelerini sistematik bir bak fl aç s yla ele alan ilk at l m oldu. Bu yan yla Halk n Haklar Forumunun ülkemizde a r a r geliflmekte olan toplumsal ayd nlanmada anlaml bir yer iflgal edece i daha bugünden belirginleflti. Bizler Mülkiyeliler Birli i olarak Halkevleri'nin bafl n çekti i ve bir çok demokratik kurumun yer ald bu forumda, haz rl k sürecinden kitaplaflt rma aflamas na dek yer alm fl olman n k vanc n yafl yor ve bu k vanc tüm dost kurumlarla, ayd nlarla, emekçilerle paylaflmaktan mutluluk duyuyoruz. Eme i geçen herkese teflekkürü bir borç biliyoruz. lerde bu çabalar derinlefltirmek üzere AL ÇOLAK MÜLK YEL LER B RL GENEL BAfiKANI 9
Halkevleri Genel Başkanı Abdullah Aydın ın Açılış Konuşması De erli dostlar, De erli bas n emekçileri, Sevgili mücadele arkadafllar m merhaba! Halkevleri ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Sosyal Politika Araflt rma ve Uygulama Merkezi nin ortaklafla düzenledikleri Halk n Haklar Forumu nu aç yorum. Forumumuza çok uzaklardan kendi mücadele örnekleriyle ve umut dolu yürekleriyle koflup gelen devrim afl dostlar m za; James Petras a, Henri Veltmeyer e, Rocia Luna Acevedo ya, Ahmad Dirki ye, Cilia Mroueh e, Katerin Daher e, S bu Zikode ye hoflgeldiniz diyorum ve kendilerini Anadolu konukseverli iyle selaml yorum. Yine ülkemizden forumumuza kat lan, oturumlarda ve de iflik atölyelerde düflünceleriyle ve önerileriyle aylardan bu yana forumun örgütlenmesini üstlenen de erli bilim adam, akademisyen, ayd n, sanatç, insan haklar savunucusu; emekten yana parti, dernek, oda ve sendikalar n de erli yöneticilerine ve üyelerine hoflgeldiniz diyorum. Halkevlerini ac ve tatl günlerinde yaln z b rakmayan Halkevi dostlar, siz de erli kat l mc larla bu forumda da yan yana olmaktan onur duydu umu belirtmek istiyorum. Yine forumumuza kat lan, insanca bir yaflam ve güvenli bir ge- 11
lecek özlemini burada güçlü bir flekilde bir kez daha hayk racak olan; e itim ve sa l k emekçileri, hasta yak nlar, ö renciler ve ö renci velileri, bar nma hakk için mücadele eden gecekondu halk ; Dikmen Vadisi, Mamak, Sulukule, Gülsuyu halk ; su hakk için yollara düflen Sar yer ve zmit halk ; eme ine ve topra na sahip ç kan çiftçiler, köylüler; Eflmeliler, Marafll lar, Sinoplular, F nd kl l lar, Karadenizli çay üreticileri, Egeli üzüm üreticileri, Bergamal köylüler; eme ine al nterine sahip ç kan iflçilere, emekçilere; Halk n Haklar Forumu na as l gücü, rengi ve karakteri verecek olan halk m za da hofl geldiniz diyorum. Ayr ca bizlere ev sahipli i yapan Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekanl na teflekkür ediyorum. E itim, sa l k, bar nma, ulafl m, enerji, temiz su haklar n n yan s ra, di er tüm kültürel, ekonomik ve demokratik haklar için y llard r sokaklarda bask lara boyun e meden yoksullarla ve ezilenlerle kardeflleflen, kader birli i yapan, birikim ve emeklerini böylesi bir forumla taçland ran tüm Halkevci arkadafllar m kutluyorum ve sevgiyle kucakl yorum. De erli dostlar! Bundan dört y l önce, yine bu salonda dostumuz James Petras n kat ld Emperyalizm, Küreselleflme ve Direnifl konulu bir Halkevi etkinli i gerçeklefltirmifltik. James Petras dostumuz, o etkinlikte yapt konuflmada, emperyalizmin etnik ve dinsel ayr l klar derinlefltirerek, yaratt fliddet, çat flma ve gerilim ortam içerisinde neoliberal sömürü politikalar n gerçeklefltirdi ini, bu flekilde tüm insanl mutsuz eden savafllara, katliamlara, iflsizlik ve yoksullu a neden oldu unu belirtmiflti. O toplant da kat l mc arkadafllar m zdan biri Emperyalizmin bu vahfli yay lmac l n n, sömürü ve katliamlar n n engellenmesinin olana var m? diye bir soru yöneltmiflti. James Petras, emperyalizme karfl dünyadaki yeni örgütlenme ve mücadele deneyimlerini aktararak engellemek mümkündür; ancak cüretkar olmak laz m demiflti ve Türkiye de Halkevleri nin bu cüretkarl gösterdi ini söylemiflti. Evet, biz bugün de cüretkarl m z sürdürüyoruz. Çünkü emperyalizmin bize dayatt insanl k d fl uygulamalar, yoksul halklara, isyan etmekten baflka bir seçenek b rakm yor. Emperyalizm, tek 12
tek insanlar ve ülkeleri ya savafl politikalar na onay vereceksin; ya da teröristsin gibi bir cendereye hapsetmek istiyor. Açl k, sefalet ve yoksullukla, insanl büyük ac lara bo duklar yetmezmifl gibi, dünyam z da çöllefltiriyor. Biz ise, bize dayat lan bu dünyay reddediyor ve cüretkar olmaya devam ediyoruz. De erli dostlar, dünyadaki bu geliflmeler ülkemizde de etkisini gösteriyor. Cumhurbaflkanl seçimi ve genel seçim atmosferi ülkemizde egemenler aras nda, egemenlerle halk aras nda ve halklar aras ndaki gerilimleri had safhaya ç kartt. Emperyalist ekonomik politikalar, ABD nin ülkemize yönelik l ml slam projesi, Ortado- u daki savafl süreci ve Kürt sorununda yaflanan t kan kl k, bu gerilimi t rmand ran ana faktörlerin bafl nda geliyor. Ülke egemenleri, kendi siyasi hesaplar na uygun olarak toplumu çeflitli eksenlerde saflaflt rmaya çal fl yorlar. Üstelik kendilerine ait bu sahte saflaflmalar halk n gündemi gibi sunuyorlar. Oysa halk n gündemi bambaflka. Halk kamusal hizmetlerin paras z olmas n istiyor. Tam ba ms z bir Türkiye istiyor. ç çat flma ve düflmanl k ortam de il, kardefllik ülkesi istiyor. Kendi sorunlar ve kendi gelece i üzerinde söz ve karar sahibi olmak için gerçek halk demokrasisi istiyor. Halkevleri olarak halk n bu taleplerini gördük. Egemenlerin ç - karlar n n hiçbir zaman halk n ç karlar yla ayn olmad n biliyoruz. Halk n haklar n sadece ilerici, devrimci halk güçleri savunur. Bizler de omuz omuza bir mücadele öngörüsüyle halk n haklar için yola ç kt k. flte tam da bu noktada, ülkemizde solun yaflad t kan kl klara iflaret ediyor ve solun yaflad düflüfl sürecinden ancak güçlü bir yenilenme iradesiyle ç k labilece ini vurgulamak istiyorum. Solun bu yenilenme süreci, ideolojik, politik ve pratik mücadele düzeylerinin tümünde birden seyretmelidir. Bu forumun temel amac da, soldaki bu yenilenme sürecini h zland rma çabas d r. Ma dur halk kesimlerini, bilim çevrelerini, ayd nlar ve ilerici siyasal dinamikleri bir araya getirerek sorunlara yenilenmeci bir perspektifle, hep birlikte çözümler aramakt r. Bu alandaki düflünsel ve eylemsel birikimleri ortak bir zeminde ele alarak, 13
halk n gerçek gündemine iflaret ederek, solun yeni mücadele düzlemini kurmakt r. Bu çal flma, güncel olarak ise, halktan yana bir yön tafl mayan ve temelde olumlu bir aç l m getirmesi beklenmeyen seçimlerle kilitlenen, Türkiye de bir baflka ufkun varl na iflaret etmektir. Forumumuz tafl d nitelikler ve içerdi i zenginliklerle, halk n ortak mücadele kürsüsünün kurulmas na hizmet edecektir. Bu kürsüden hep birlikte bir mücadele program ve eylem k lavuzu olacak olan HALKIN HAKLARI B LD RGES ni ç karaca z Üç gün, üç gece süren bu forumun verimli ve baflar l geçece ine olan inanc mla bafl dik, aln ak, özgür insanlar n ülkesini kuruncaya dek cüretkar olaca m z belirtiyor ve sizleri bir kez daha sayg yla selaml yorum. Abdullah Ayd n Halkevleri Genel Baflkan 14
Halkın Hakları Forumu 1. Oturum Neoliberalizm, Devletin ve Toplumun Dönüşümü, Toplumsal Yaşama İlişkin Haklar Konuşmacılar: Metin Özuğurlu,Yasemin Özdek, Fuat Ercan, Henry Veltmeyer, Korkut Boratav, Rocio Luna Acevedo* 2. Oturum Ortadoğu ve Kafkaslarda Emperyalist Politika ve Barış Konuşmacılar: Umar Karatepe, Ahmad Dırki, James Petras 3. Oturum Kürt Sorunu ve Kardeşliğin Ülkesini Yaratmak Konuşmacılar: Metin Bakkalcı, Seydi Fırat,Yavuz Önen, S bu Zikode, Ferda Koç * Rocio Luna Acevedo'nun konuflması teknik sorunlar nedeniyle çevrilemedi inden kitapta yer almamaktadır. 15
1. Oturum Neoliberalizm, Devletin ve Toplumun Dönüşümü, Toplumsal Yaşama İlişkin Haklar METİN ÖZUĞURLU: Halk n haklar forumunun de erli kat l mc lar sevgili dostlar, forumumuzun ana temas n oluflturan neoliberalizm devletin ve toplumun dönüflümünü ve çeflitli bafll klar alt nda toplumsal yaflama iliflkin haklar meselesini bugün iki konferans ve atölye çal flmalar yla birlikte ele alaca z Burada ise ana forumun neoliberalizm devletin ve toplumun dönüflümü toplumsal yaflama iliflkin haklar bafll kl konferans için bulunmaktay z. Sevgili dostlar e er flairin dedi i gibi as l olan hayat ise bugün dünyam z n hayatla, kapitalizm aras nda bir tercih noktas na gelmifl oldu u aç kt r. Proleteryan n kendisiyle birlikte insanl kurtaracak biricik s n f oldu unu söylemek asl nda bir yan yla da sermaye sahiplerinin, kapitalistlerin kendileriyle birlikte insanl mahvedecek biricik s n f oldu unu söylemek olur. Dolay s yla her iki anlam yla da bu tezin uzun bir zaman içinde de il, içinde bulundu umuz 21. yüzy l n ilk çeyre inde çok daha genifl bir co rafyada yeniden s nanaca anlafl lmaktad r. Hayatla kapitalizm aras ndaki özsel çeliflkinin görünür hale gelmesinde, son 30 y l m za damgas n vuran neoliberalizmin yeri kuflku yok ki büyüktür. N e - oliberalizm, dört as rl k bir maziye sahip olan kapitalist toplumsal 17
iliflkilerin dünya üzerinde yay lmac genifllemeci e ilimine muazzam bir ivme kazand rm flt r. Dünya nüfusu artan oranlarda meta d fl yaflam alanlar nda ve geçimlik köklerinden kopart l m fl sermayenin do rudan boyunduru u alt na girmifl ve iflçileflmifltir. Süreç devam etmekte ve dünyam z iflçileflmektedir. Bu dalga bir yandan k r ve kentin küçük meta üreticelerini mülksüzlefltirirken di er yandan da göreli refah ve statü sahibi ücretlileri afla ya do ru çekmektedir. Neo liberalizm kimi sermaye politikalar n n bir üst adland rmas n n topluca bir ifadesi de il, belli bir sermaye stratejisidir. Stratejiden söz etmek onu gelifltiren, gerçeklefltiren belli bir karargahtan söz etmeyi gerektirir. Bu karargah emperyalizmdir. O halde neo-liberalizmi amerikan hegemonyas alt nda belli ölçülerde kollektif bir karakter de tafl yan emperyalizmin günümüzdeki yeni sömürgeci stratejisi olarak görmek ve adland rmak mümkündür. Bu sömürge stratejisi uluslararas planda merkez ve çevre aras nda yeni bir ifl bölümü gelifltirerek dünyan n ezen ve ezilen kutbu aras ndaki ba ml l k ve sömürü iliflkilerini derinlefltiren bir çehreye sahiptir. Bugün art k emperyalizm dünyam zdaki bir fenal k olmaktan ç km flt r. çselleflmifl olgu niteli i gittikçe dolay ms z bir hale gelerek, bu özelli i daha da belirginlik kazanarak aç a ç kmaktad r. O halde yeni sömürgeci neo-liberal stratejinin bürokratik ve siyasel elit ile yerli sermayenin bütün fraksyonlar n n uluslararas tekelci sermayeyle bütünleflmesi olarak da görmek mümkündür. Bunun tek bir anlam vard r: dünyan n ezilen kutbu bak m ndan emperyalizme karfl mücadeleyle kapitalizme karfl mücadele aras nda 20. yüzy l n ortalar na, hadi uzatal m son çeyre ine kadar belirgin olan mesafenin ya da aç n n bugün art k tamamiyle kapanm fl oldu udur. Antiemperyalist mücadelenin antikapitalist içeri i, ideolojik tercih ya da seçim konusu de ildir.bu, nesnel bir durumdur. Bu durum kendisini en aç k flekilde, kamusal varl klar ve sosyal haklar etraf nda oluflan s n flar mücadelesinda göstermektedir. Bu mücadeleyi kavramak, neo-liberal sömürgeci stratejinin kimi temel karakteristiklerini yak ndan kavramakla ilgilidir. No-liberalizmin en belirgin karakteri toplumsal meflruiyet aray - fl ve kayg s duymayan bir sermaye stratejisi olmas d r. 19. yüzy l n vahfli kapitalizmine benzer ve hatta kimi zaman onu bile arat r so- 18
nuçlar do urmas onun bu özelli i ile yak ndan ilgilidir. Onu hoyrat ve zalim k lan bu özellik, ayn zamanda onun en k r lgan ve en zay f yan na da iflaret etmektedir. Bu koflullarda ayakta kalarak varl n sürdürmesi kimi destek kollar n n inflas n gerektirmektedir. Bunlar n aras nda bilinçleri karartma ve manipülasyon iflleviyle donanm fl medya hakimiyeti kritik bir yere sahiptir. Bir di eri iktisadi alan emekçi kitleler bak m ndan depolitize eden ve yönetiflim ad verilen iktidar fleklidir. Bu iktidar flekli çift tarafl çal fl r. Hem iktisadi alan depolitize eder; hem de siyasal alan iktisadi referanslar ndan, emekçi halk n maddi yaflam koflullar referanslar ndan kopart r. Neo liberalizmin bir di er kayna ise toplumsal muhalefettin meflrutiyet alan n daraltma ve tahrip etme e ilimidir. Bu e ilim kendisini toplumsal muhalefetin aln na her f rsatta suçlu damgas n vurmak fleklinde ortaya ç kmaktad r. Pek nazl ve pek tedirgin olan piyasalar ve sürekli alarm vaziyetindeki kimi hassasiyetler toplumsal muhalefeti kriminal bir vaka olarak takdim etmek bak m ndan son derece ifllevsel olabilmektedir. Bu ve benzeri mekanizmalara karfl, neo liberal sömürgeci stratejinin ipli i pazara ç km flt r. Hiç kuflku yoktur ki bunda aram zda temsilcileri de bulunan mazlum dünya halklar n n uluslararas mücadelesi tahlil edici bir yere sahiptir. Halk n haklar forumunun neoliberalizmin deflifresinin de yan nda, insanca bir yaflam n olanaklar n da ortaya koyacak bir etkinlik olmas dile iyle ilk sözü Profesör Yasemin Özdek e veriyorum. YASEMİN ÖZDEK: Bugün burada Halk n Haklar Forumu için topland k. Peki ama neden tarihin bu evresinde yeniden hak mücadelelerini tart fl yor, halk n haklar kavram n yükseltmeye ihtiyaç duyuyoruz? Neden toplumsal hareketlerin gündemini hak alma mücadeleleri belirlemeye bafllad? Bu sorular bugünkü toplumsal mücadele perspektifimizle ba lant l d r. Bu sorular yan tlamaya giriflirken, yaflad m z ça n zeminini belirleyen iki temel olguya vurgu yapmak gerekir: 1) Neoliberal politikalar n yol açt tarihteki en büyük yoksullaflt rma, mülksüzlefltirme ve proleterlefltirme dalgas n n getirdi i sert toplumsal de iflim 19
ve y k m, 2) Sosyalizmin yenilgisiyle birlikte iflçi s n f hareketinin bir dönemi kapanan siyasal mücadelesi. Bu iki temel dinamik, haklar alan nda bir gerileme sürecini de beraberinde getirdi. Kapitalizmin tarihi boyunca, bir yandan iflçi s - n f n n örgütlü mücadelesiyle, di er yandan ulusal ba ms zl k mücadeleleriyle elde edilmifl olan haklar topyekun bir sald r ya maruz kald. Günümüzde iflçi s n f n n ve ezilenlerin mücadeleleri, esas olarak hak gasplar na karfl direnifl biçiminde ortaya ç k yor. Toplumsal hareketler neoliberal y k ma direnirken, hak mücadeleleriyle bir yandan da kendi alternatif ütopyalar n infla ediyor ve iktidar de iflimleri için güç biriktiriyorlar. Bugünkü toplumsal hareketlerin a rl kla hak hareketleri biçiminde ortaya ç kmas n n alt nda, zorlu toplumsal mücadelelerle kazan lm fl haklar n geri al nmas yat yor. Sosyalizmin tarihsel bir döneminin yenilgisinin ard ndan kapitalizmin vahfli biçimine geri döndü ü koflullarda, anlafl l yor ki daha önceden geçilmifl yollar yeniden geçilecek, eski hak mücadeleleri yeni tarihsel koflullara uyarlanarak yinelenecek. Bir yandan eski haklar elde tutulmaya çal fl l rken, di er yandan bugünün koflullar n n üretti i yeni haklar için mücadele verilecek. Burada önce 20. yüzy l n ikinci yar s nda uluslararas hukukta insanlar n ve halklar n haklar olarak kabul edilen kazan mlar n geri al nma süreci üzerine -hak kategorileri bak m ndan- bir durum saptamas yapaca m. Daha sonra ise bugün yükseltilecek bir hak hareketinin nas l, hangi ilkeler temelinde flekillenmesi gerekti i üzerine görüfllerimi belirtece im. Halk n Haklar n n hlali Halk n haklar na yönelik sald r çok kapsaml d r, bugüne de in halk kitlelerinin eflitlik ve özgürlük mücadeleleri sonucu kazan lm fl haklar n bütününe yönelmektedir. Yaln z sosyal haklar de il, kiflisel haklar, siyasal haklar ve halklar n kolektif haklar da, neoliberalizmin ve emperyalizmin sald r s alt ndad r. Neoliberal politikalar n merkezinde sosyal haklar n geri al n- 20
mas vard r. Bu haklar n dayand ana fikir, eme in piyasan n kurals z iflleyifline terk edilmemesi, eme i koruyucu politikalar n benimsenmesi ve özel mülkiyet hakk n n toplum yarar na s n rland - r lmas d r. Sosyal devlet modelinin tarihe kar flmas na paralel olarak, sosyal haklar da geride kalm flt r. Bugün kapitalist devlet, zor gücünü yaln z özel sermayenin birikimi için seferber etmektedir. Yoksul kitleler iflsizli e ve açl a mahkum edilirken, bar nma, beslenme, adil ücret, sa l k, e itim, sosyal güvenlik gibi haklar n bir geçerlili i kalmam flt r. Bu dönüflüm, emek ve sermaye aras nda bir tarihsel uzlaflma an olan sosyal devletin, kapitalizmin tarihinde -s n f mücadelesinin gücüne ba l olarak- yaln z istisnai bir kesinti an oldu unu düflündürmektedir. Devlet sermaye s n f n n ç plak fliddet ayg t rolüne geri dönerken, kapitalist devletin sermayenin devleti nden baflka bir fley olmad bir kez daha kan tlanmaktad r. Neoliberal program n hedef tahtas nda yaln z sosyal haklar yoktur. Klasik kiflisel haklar da tehdit alt ndad r. Çünkü devletin sosyal niteli inden s yr lmas, devleti bir güvenlik devleti ne indirgemifltir. Kapitalist devlet, toplumun de il, yaln z özel mülkiyetin güvenli ini sa lamak için dönüflmektedir. Bu dönüflüm, genifl yoksul kitleleri kontrol alt nda tutacak bask politikalar n da beraberinde getirmifltir. Suçla mücadele ve terörle mücadele ad yla sunulan yeni politikalar, sosyal kontrol politikalar d r. Suçla mücadele ad na ceza yasalar sertlefltirilmekte, terörle mücadele ad na ç kar lan yeni yasalar, ola anüstü hal uygulamalar n süreklilefltirmektedir. Polis devleti uygulamalar n n yay lmas yla, en temel kifli haklar sistematik bir ihlal sürecine girmifltir. Sermaye, s n rs z tahakkümü için otoriter rejimlere ihtiyaç duymaktad r. flsizli e ve yoksullu a düflen kitleleri denetim alt nda tutabilmek için kitlesel kapatma politikalar devreye girmifltir. Son y llarda bir dizi ülkede hapishane nüfusu yak n tarihte görülmemifl ölçüde artm flt r. Önce iflsiz b rak larak suça itilen, sonra hapishanelere kapat lan yoksullar, hapishanelerde özel flirketlere emek gücü olarak kiralanmaya da bafllam flt r. Böylece, angaryan n en vahfli biçimlerinden biri geri gelmifltir. 21
Angarya yasa gibi en eski haklar n ihlali, bugün sermaye birikiminin yaln z eme in ücretli köleli ine dayanmad n göstermektedir. Ekonomi-d fl zor yöntemleri ücretli köleli e efllik etmektedir ki, neoliberal politikalar n önemli özelliklerinden biri de bu noktada ortaya ç kmaktad r. Siyasal haklar n da alt oyulmaktad r. Çünkü neoliberalizmin yönetiflim reformlar, sermayeye siyasal kararlar belirleme yetkisini vermekte, böylece temsili demokrasiyi fiilen çökertmektedir. Son y llarda birçok ülkede hükümetlere ekonomi politikalar n dikte eden, sermaye örgütlerinin ve flirketlerin içinde yer ald resmi kurumlar belirmifltir, bu kurumlar baflta oy hakk olmak üzere halk n siyasal haklar n ifllevsizlefltirmektedir. Örne in, Türkiye de son birkaç y ld r ç kar lan ekonomiyle ilgili yasalar n bir bölümünün taslaklar, TÜS AD, TOBB, YASED, T M gibi sermaye örgütlerinin içinde yer ald Yat r m Ortam n yilefltirme Koordinasyon Kurulu taraf ndan haz rlanm flt r. Bir devlet bakan n n baflkanl k etti i, ekonomi bürokratlar ile sermaye örgütlerinin kat ld bu kurul, Türkiye nin ekonomi politikalar ile ilgili parlamentodan geçirilecek yasalar kararlaflt rmaktad r. 1 E er yasalar sermayedarlar haz rlayacaksa, seçimlerin yap lmas n n, halk n oy vermesinin ve parlamentolar n varolmas n n da bir anlam yoktur. Bu anlamda siyasal haklar ihlal edilmektedir. Özellefltirmelerin alan na siyasal karar alma süreçleri de dahil edilmifltir. Bunun anlam, parlamenter demokrasiden aç k oligarflik bir siyasal sisteme geçifltir. Bir az nl a aç kça devletin politikalar n belirleme imtiyaz verilmektedir. T pk geçmiflte oy hakk n n yaln z mülk sahibi s n flar n tekelinde olmas na benzer bir geriye dönüfl süreci yaflanmaktad r. Buraya kadar ihlal edildi inden söz etti im siyasal haklar, kiflisel haklar ve sosyal haklar, halen ka t üzerinde geçerli uluslararas hukukta insan haklar niteli i tart flmas z olan haklard r. Belirtmeye gerek yok ki, neoliberal politikalar toplumun genifl kesimleri- 1 Ayr nt için bkz. Yasemin Özdek, Türkiye de fiirket Egemenli i Devri, Hukuk ve Adalet, Elefltirel Hukuk Dergisi, Y l 4, Say 10, lkbahar 2007, s. 287-328. 22
nin insan haklar n n da karfl s ndad r. T pk kapitalizmin ilk yüzy llar nda oldu u gibi bugün de kapitalist devlet halka fliddetten baflka bir fley sunmamaya bafllarken, emperyalizm geçmifl sömürgecilik deneyimlerinden ö rendiklerini yeniden uygulamaya koyuyor, aç k iflgallerden paral askerleri savaflt rmaya kadar, feodal iliflkileri canland r p kukla hükümetler kurmaktan halklar n do al kaynaklar na do rudan el koymaya kadar Bu durum ise, 20. yüzy lda uluslararas hukukta halklar n hakk olarak kabul edilmifl kolektif haklara emperyalizmin sald r s n n fliddetini art r yor. Halklar n haklar, sömürge ülkelerin biçimsel ba ms zl klar n kazanmalar ndan sonra, Sovyetler Birli i nin deste ini de arkalar na alarak Birleflmifl Milletlere tafl d klar halklar n eflitli i ve ulusal ba- ms zl k ilkeleri temelinde biçimlenmifltir. Bu haklar n bafl nda halklar n kendi gelece ini belirleme hakk gelir. Bu hak, halk n kendi siyasal statüsünü özgürce seçme hakk n, do al kaynaklar ve zenginlikleri üzerinde halk n kendi yarar na özgürce tasarrufta bulunma hakk n içerir. 2 So uk Savafl döneminde ba ms zl klar n kazanarak Birleflmifl Milletlere üye olan sömürge ülkeler, bu anti-emperyalist ilkelerin uluslararas hukuka girmesini sa lam flt r. Aç kt r ki, bugün So uk Savafl döneminin ürünü olan bu uluslararas hukuk ilkeleri yok say lmaktad r. hlal edilen halklar n haklar na, çevre hakk, bar fl hakk gibi haklar dahildir. flte bugün dünya halklar n n anti-emperyalist ve anti-kapitalist yeni bir hak mücadelesi dönemini açmalar için sebepler k saca bunlard r. Yükselmeye bafllayan halk hareketlerinin zemininde, emekçilerin ve ezilen halklar n yüzy llard r u runa büyük mücadelelerle kapitalist devleti ve uluslararas düzeni reforma zorlayarak elde etti i haklar n gaspedilmesi, tarihin ak fl n n geriye döndürülmek istenmesi, yeni bir barbarl k devrinin aç lma giriflimi vard r. 2 Bkz. Birleflmifl Milletler taraf ndan 1966 da kabul edilen Kiflisel ve Siyasal Haklar Uluslara - ras Sözleflmesi ile Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas Sözleflmesinin 1. mad - deleri. 23
flçi s n f n n 20. yüzy lda sosyal haklar kabul ettirmesiyle kapitalizm bir reformdan geçmifltir. kinci olarak, ulusal kurtulufl savafllar yla sömürge ülkelerin biçimsel ba ms zl klar n kazanmalar uluslararas sistemi reforma u ratm flt r. Kuflkusuz, bu iki boyutlu reform süreci de, ne sermayenin egemenli ini, ne sömürgelerin emperyalizme ba ml l n sona erdirmifltir. Ancak 20. yüzy lda ezilen s n flar n ve sömürülen halklar n baz k smi kazan mlar elde etti ini yads mak da mümkün de ildir. fiimdi bu miras yok edilmektedir, halklar n tepkisi bu geriye do ru dönüflüm sürecinedir. Bugünkü hak mücadelesinin ilk etaptaki hedefi, kazan lm fl haklar n korunmas /geri al nmas olmal d r. Ancak bu hedef yeterli de- ildir. Mevcut insan haklar listesinin içinde özel mülkiyet hakk bir insan hakk olarak durdukça, genifl kitlelerin haklar da her zaman k r lgan ve geri al nabilir durumda olacakt r. Özel Mülkiyet Hakk n n Egemenli i Neoliberal program, yaln z bir az nl n haklar n korumaktad r. O da, sermaye s n f n n özgürlükleridir. Bugün yükselen haklar, sözleflme özgürlü ü, giriflim özgürlü ü, rekabet özgürlü ü, ticaret hakk, fikri mülkiyet haklar, yat r m özgürlü ü gibi yaln z sermaye sahiplerinin yararlanabilece i haklar/özgürlüklerdir. Kapitalistlerin yararland haklar n merkezinde özel mülkiyet hakk yatar. Burjuva devrimlerinde burjuvazinin insan haklar slogan n bayrak edinmesinin temelinde de burjuva özel mülkiyetinin korunmas vard r. Örne in, 1789 Frans z nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisinde mülkiyet hakk kutsal bir hak olarak ilan edilmifltir. Ça m z n insan haklar listesini veren nsan Haklar Evrensel Bildirisi de, mülkiyet hakk n bir insan hakk olarak kabul etmifltir. Bugün özel mülkiyet hakk s n rlar ndan kurtulmufltur. Kamu iflletmeleri, limanlar, sahiller, yollar, köprüler gibi kamusal varl klar özel mülkiyet konusu haline getirilirken, gerçekte yaln z bir az nl - n imtiyaz olan özel mülkiyet hakk, insan hakk olarak topluma dayat lmaktad r. Liberal ideolojinin insan haklar kuram ve prati inin s n flarüstü bir nitelik tafl d iddias yanl flt r. Burjuva devrimlerinin dev- 24
rimci s n f olan burjuvazi, yaln z kendi egemenli ini istemifl ve kendisi için istedi i mülkiyeti, güvenli i, özgürlü ü sözde herkesin insan hakk olarak lanse etmifltir. Bugün haklar alan nda yaflanan süreç, insan haklar n n tam da bu orijinal burjuva içeri ine geri döndürülmesidir. Neoliberal dönemde sermayenin eme e karfl s n f savafl n fliddetlendirmesiyle, kapitalizmin insan haklar ideolojisi de asl na rücu etmekte ve ezilen s n flar n mücadeleleriyle 20. yüzy l n ikinci yar s nda insan haklar listesine eklenen sosyal ve kolektif haklardan boflanmaktad r. Kuflkusuz, 20. yüzy lda da insan haklar ndan as l yararlanan s - n f, sermaye s n f olmufltur. Hatta, tekelci kapitalizmin geliflmesiyle insan haklar n n flirketlerce gaspedilme süreci aç lm flt r. Bunun temelinde, kapitalist hukukta flirketlerin kifli statüsünde say lmas yatar; kifli say ld klar için insanlar n haklar ndan flirketler de yararland r l r. Örne in, ABD de flirketlerin kifli haklar mahkeme kararlar yla korunmaktad r. Bu yöndeki ilk karar 1886 tarihlidir ki, tam da tekelci kapitalizmin geliflti i döneme rastlar. Bu tarihte ABD Yüksek Mahkemesi, flirketlerin yasalar önünde eflitlik hakk n tan m flt r. 3 Mahkemeye göre, flirketlerin ticari ve siyasi ifade özgürlü ü de vard r ve bu özgürlük, flirketlerin milyonlarca dolar harcayarak lobi yapma ve seçimlerde destekledikleri adaylar için kampanya yürütme hakk n da içermektedir. 4 fiimdi sormak gerekir: Dünyada kaç kifli, seçim kampanyalar nda milyonlarca dolar harcayarak siyasi ifade özgürlü ü nü kullanma olana na sahiptir? flte bu soruyu soran ABD yurttafllar, flirketlerin kifli statüsüne son verilmesi ve kifli haklar ndan sadece gerçek kiflilerin, yani insanlar n yararlanmas için bir mücadele bafllatm flt r. K sacas, kapitalizmde bireylere tan nan haklar s n flarüstü bir nitelik tafl maz, haklardan herkes eflit biçimde yararlanmaz. Sermaye 3 1886 da ABD Yüksek Mahkemesi, Santa Clara County v. Southern Pacific Railroad Company davas nda, ABD Anayasas n n 14. De iflikli indeki kifli teriminin flirketleri de içerdi ine karar vermifl, böylece flirketlerin (14. De iflikli in içerdi i) yasalar n eflit korumas ndan yararlanma hakk bir mahkeme karar yla tan nm flt r. 4 Tom Stites, How Corporations Became Persons, (www.uuworld.org/2003/03/ feature1a.html), (07.11.2006). 25