Siz de Bulufl Yapabilirsiniz... Her bulufl düflünmekle bafllar. Herkesin bir düflüncesi vard r. Bunun anlam, sizin de bir buluflçu olabilece iniz. Her insan biraz buluflçudur gerçekte. Bir bulufl yapman n ilk ad m bir problem bulmak. Bulafl k makinesinin buluflçusu olan Josephine Cochrane in problemi, bulafl klar elde y kaman n zaman almas ve tabak-çana n sürekli k r lmas yd. Birçok buluflçu, yaflam daha kolaylaflt rmak için düflünürken yeni düflünceler üretir. 1880 li y llarda ABD de yaflayan Josephine, zengin, evinde partiler vermeyi seven bir kad nd r. Bulafl klar kendisi y kamasa da, bu ifli daha k sa sürede ve tabak-çanaklar k rmadan yapacak bir makine yapmay düflünür ve bu düflüncesini de yaflama geçirir. Bulufl yapman n ikinci ad m, probleme çözüm yollar bulmakt r. Bir problem bulmak ve bu probleme çözüm aramak bulufl yapman n en zor yan d r. K sacas, önemli olan bir düflünce yakalamakt r. Sonra bu düflünceyi gelifltirmek daha kolayd r. Josephine de öyle yapar. Bulafl klar daha h zl ve k rmadan y kayacak bir makine tasarlar. lk olarak tabak-çanaklar n ölçüsünü al r. Çünkü, bulafl klar n makineye s mas gerekir. Sonra, tabak, bardak ve tencerelerin ayr ayr içine konabilece i metal sepetler haz rlar. Bu sepetleri, alt nda bir pervane olan bak r bir s t c n n içine yerlefltirir. Bir motor pervaneyi döndürdükçe, pervane üzerindeki deliklerden makinenin içine s cak sabunlu su f flk r r ve bulafl klar n üzerine ya ar. 14 Bilim Çocuk
Josephine in buluflu çal flm flt r. Arkadafllar bu makineye hayran olur. Makinenin ad n Cochrane bulafl k makinesi koyarlar. Bulufllar genellikle buluflçular n n adlar yla an l r. Bas nç ölçmeye yarayan Toricelli barometresi, s cakl ölçen Celsius termometresi, radyasyonu alg layabilen Geiger sayac, hava gemisi Zeplin, bir telgraf kodu olan Mors alfabesi, madenlerde s k flan gazlar n patlamas n engelleyen Davy lambas... Hepsi buluflçusunun ad n tafl yor. Josephine in buluflu hakk nda arkadafllar o kadar çok konuflur ki, k sa sürede çeflitli otel ve lokantalardan istekler gelmeye bafllar. Josephine buluflunun patentini al r ve üretime geçilir. Patent, buluflçular n haklar n koruyan yasal bir belgedir. Bu belge al nd ktan sonra, buluflun kullan m hakk belirli bir süre için yaln zca buluflçuya aittir; bu süre içinde izni olmadan bulufl kullan lamaz. Buluflun kullan lmas na ba l olarak buluflçu para da kazan r; böylece hem zenginleflir, hem de ünlenir. 1893 y l nda Dünya Buluflçular Yar flmas nda, ortaya ç kard bulafl k makinesiyle birincilik ödülü alan Josephine, büyük bir buluflçudur. Peki ama buluflçu kimdir? Neye benzer? Gözlüklü, da n k saçl, beyaz önlüklü biri midir? Birçok kifli buluflçular ulafl lmaz, s ra d fl insanlar olarak düflünür. Oysa, tersine basit insanlar da olabilirler. Buluflçular, problemlere çözümler bulurlar. Bulduklar çözümlerden kimileri basit, kimileri karmafl kt r. Gerçekte buluflçular yeni düflünceleri olan bir tamirciye benzerler. En önemli özellikleri çevreleri hakk nda bitmez tükenmez sorular, meraklar ve do al yarat c l klar d r. Okumay, gezip görmeyi, dinlemeyi severler. Bu yüzden de bilgi sahibi olurlar. Bilgi düzeyleri yüksek oldu u için yeni düflünce üretebilme olas l klar daha yüksektir. Üstelik çözüm bulma konusunda da inatç d rlar. Düflüncelerini baflkalar yla paylafl rlar. Düflünceleri paylaflmak da bulufl yapman n önemli bir ad m d r. Bu nedenle, baz bulufllar n sahibinin kim oldu unu bilemeyiz. Birçok bulufl, baflka bulufllar n gelifltirilmesi, birbiriyle birlefltirilmesi sonucu ortaya ç km flt r. Yaklafl k 2000 y ll k bir tarihsel geliflim süreci geçirmifl olan piyano da bunlardan biri. Baflar s zl ktan korkmay n! Nobel Ödülü kazanan fizikçi Richard Feynman, baflar s zl kla sonuçlanan deneylerinin bir gün onu baflar ya götürece ini bildi ini söyler. Bell laboratuvarlar nda da baflar s zl k, yeni bir bilim dal n n do mas yla sonuçlan r. Burada çal flan bilim adamlar bir transistör yapmak isterler. Transistör, elektronik tüplerin elektrik titreflimlerini geniflletmekte kullan lan bir ayg tt r. Ancak bu iflle u rafl rken, yapmay istedikleri transistörün yerine daha de iflik bir transistör yaparlar. Bu buluflun sonucunda yar iletken fizi i bir bilim dal olarak ortaya ç kar. Geliflmeler, yeni transistörün elektrik devreleriyle birlefltirilip kullan lmas yla devam eder. Sonuçta, yar iletken fizi i sayesinde bilgisayarlar ve elektronik ayg tlarda çok önemli bulufllar yap l r.
Gerçe i görmek için parçalar birlefltirin! Çevremizde gördü ümüz birbiriyle ilgisiz gibi görünen nesneler, bir bütünü oluflturabilir. Kimi zaman bir rastlant, farkl bilgi parçalar n birlefltirip bütünü görmemize yard mc olabilir. Önemli olan, varolan fleylerle yeni bileflimler oluflturmakt r. Zaten yarat c l k da bu de il mi? Newton un bafl na gelenleri düflünün. Öyküyü bilirsiniz. A ac n alt nda otururken Newton un bafl na bir elma düfler. Bafl na düflen elman n onda yaratt etkiyle düflünmeye bafllayan Newton, birden gökyüzündeki Ay fark eder. Elmay düflüren kuvvet neden Ay düflürmez? Newton, elman n düflmesini ve Ay n Dünya n n yörüngesinde hareket etmesini sa layan yasalar n ayn oldu unu bulur. Bu bulufl, mekanik yasalar n n geliflmesini, matematiksel çözümlemelerin kurulmas n sa lar. Bundan baflka, mühendislikle ilgili temel bulufllar n ortaya ç kmas na öncülük eder. Gözünüzü dört aç n! Bazen insanlar gözlerinin önündekini fark edemezler. Bunun en güzel örne i teleskop ve mikroskobun bulunmas. Gözlü ün bulunmas ndan çok sonra, 1608 y l nda bir gözlük yap mc s olan Hans Lipperhey, yeni bir alet yapar. Lipperhey in bu aleti yapt tarih, Galileo nun Satürn ün halkalar n ve Jüpiter in dört uydusunu teleskopundan gözleyiflinden önceye denk gelir. Bir borunun iki ucuna, birer büyütücü mercek yerlefltirir. Bu flekilde uzaktaki cisimler daha ayr nt l görülebilir. Bu alet bir teleskoptur. Teleskop buluflu sayesinde astronomi bilimi k sa sürede geliflir ve gökyüzüyle ilgili birçok bilgi de su yüzüne ç kar. Farkl konular aras ndaki iliflkileri araflt r n! Elektrik ve manyetizma aras ndaki iliflki ilk kez 1820 y l nda bulunur. Hem de Hans Oersted adl bilim adam n n, elektrik ve manyetizman n birbirinden farkl konular oldu unu gösteren bir deney yapt s rada! Ama bu kez deneyde, onun düflündü ünün tam tersi bir sonuç ortaya ç kar. Elektrik ak m manyetik alan oluflturur. Bu deney, bir fizikçi olan Maxwell e esin kayna olur. Bunun üzerine çal flmaya bafllar. Newton un daha önceden bulmufl oldu u elektrik-manyetizma iliflkisi üzerine araflt rmalar n sürdürür. Oersted in deneyiyle bafllayan ve de iflik bilim adamlar n n gerçeklefltirdikleri çal flmalar elektrik ve elektronik alanlar nda yeni bulufllarla sonuçlan r. Birçok bulufl yaflam kolaylaflt rmak için bulunmufltur, hat rlay n! Elektronik alan ndaki ürünlerin kullan m yla ilgili olarak yap lan bir çal flman n sonucunda, yeni ürünlerin bulunmas nda tüketicilerin rolünün % 70 oldu u ortaya ç kar. Çünkü, tüketiciler piyasada gereksinimlerini karfl layacak ürünleri bulamay p, bunlar kendi kendilerine yapmaya çal fl rlar. Gerçekten de çok say da bulufl gereksinimlerimizden dolay, yaflam m z daha kolaylaflt rmak amac yla yap lm flt r. Basit sorular, yaflam kolaylaflt ran bulufllara dönüflebilir. Bu sorular hafife almay n! Foto rafç l kla u raflan Edward Land, ailesiyle gezintiye ç kt nda k z ona, çekilen foto raflar görmek için neden beklemek gerekti ini sorar. Bu güzel soru babay düflündürür. Çekilen foto raflar n an nda görülebilece i bir makine yapmak için kollar s var ve lavoratuvar nda çal flmaya bafllar. Bir süre sonra polaroid foto raf makinesini bulur. Öte yandan ünlü bir foto raf makinesi firmas da bunu yapabilecek güçtedir. Ama yetkililer insanlar için foto raflar hemen görmenin önemli olmad n düflünmüfl olduklar ndan, böyle bir makine gelifltirme konusunda çal flmam fllard r. Bu yüzden, firma yeni makineyi üretme hakk n almak için milyonlarca dolar ödemek zorunda kal r. Kimi zaman yanl fl anlamalar bile sizi bir bulufla götürebilir, unutmay n! Telefonun bir yanl fl anlama sonucu ortaya ç kt n biliyor muydunuz? Bell, Almanca yaz lan bir röportaj gözden geçirirken, telefonun bildi imiz ifllevini gören bir ayg ttan söz edildi ini okur. Bu, ona esin kayna olur ve bu ayg t yapmak için çal flmaya bafllar. Daha sonra buluflunun tan t m konusunda çal fl rken, ona esin veren yaz da gerçekte farkl bir bulufltan söz edildi ini anlar. Bell in Almancas pek parlak de ildir. Ancak, Almancas n n iyi olmamas nedeniyle yaz y yanl fl anlamas, büyük bir bir buluflla sonuçlan r. Düflüncelerinizi paylafl n! Laboratuvarlarda kullan lan gaz lambas n n buluflçusu kimyac Bunsen, bir kimyasal maddenin içeri ini
ö renmeye yarayan bir teknik bulur. Kimyasal maddelere gaz alevi tutarak ald klar renge bakmak yeterlidir. Bu tekni i fizikçi bir arkadafl na anlat r. Arkadafl prizma kullan rsa tüm renk demetini (renk tayf ) görebilece ini söyler. Öneri gelifltirilerek renk demetini bir ekran üzerinde gösteren ayg t yap l r ve bu ayg tla y ld zlarla ilgili yeni bilgiler elde edilir. Problemlere birden fazla çözüm aray n! Bir fizikçi elektron mikroskobunun nas l bulundu unu araflt r r. Araflt rman n sonunda bu buluflun üç ayr teknikle yap labilece ini farkeder. Bu tekniklerden biriyle buluflun patentinin al nd n görür. Gerçekte kendi buldu u teknik daha iyidir. Bu teknikle elektron mikroskobu yaparak yeni bir patent al r. Basit bir düflünce karmafl k bir bulufla dönüflebilir. Cesaret! Televizyon düflüncesi ABD de yaflayan Philo Farnsworth ün akl na, bir tepeden kasabay izlerken geliverir. Sürülmüfl tarlalardaki çizgileri farkeder. Çukur yerler karanl k görünmektedir. Televizyonda da görüntü, cismin karanl k ve ayd nl k noktalar n içeren bilginin fotoelektrik hücrelerinden geçmesiyle oluflur. Bunu keflfetti inde, Philo 14 yafl ndad r. Bir y l sonra buluflunu okulundaki bilimsel proje yar flmas nda sunar. 21 yafl ndayken, çal flan ilk televizyonu yapar. Ç lg n çözümleri de deneyin! Einstein görelilik kuram yla ilgili olarak çal flmaya bafllarken, cisimlerin fl k h z yla hareket edebilece i gibi ç lg n bir düflünceden yola ç kar. Kendisine, buluflunu gelifltirmesini sa layan en önemli fleyin ne oldu unu sorduklar nda flöyle der: "Problemi nas l çözece imi bulmak". Kimi zaman çözüm ç lg nca gelebilir ve her düflünceyi denemek gereklidir. Bir devlet baflkan bulunabilecek her fleyin bulundu unu, geriye baflka fleyin kalmad n söylemifl. Tekerlek, takvim, kald raç, bask makineleri, teleskop, hesap makinesi, mikroskop, buharl gemi, foto raf makinesi, çengelli i ne, telefon, ampul, televizyon, bilgisayar, lazer, roket, uydu, tükenmez kalem!... Günümüzde verdi i rahatl a al flt m z basit ya da karmafl k daha birçok bulufl. Genç buluflçular naneli diflçi eldivenleri, s rta masaj yapan sandalyeler, müzikli klozetler yap yor. Daha baflka hangi bulufl yap labilir ki diye düflünüyor insan. Ancak, hala kimsenin göremedi ini gören, kimsenin düflünemedi ini düflünen ve kimsenin cesaret edemedi ini cesaretle yapabilen insanlar var. flte bunlar gerçek buluflçular. Nas l Bulufl Yapar m? Bulufl yapmak için bir düflünceye gereksinimimiz var. Yeni bir düflünceye! Ama düflünceler gökten elma gibi düflmez. O zaman bir düflünce gelifltirmek için belirli bir yöntem izlemek gerekir. Gelin, bu yöntemi birlikte ö renelim. Bir problem düflünün. Çözümü, yaflam n z kolaylaflt racak ve sizin buluflunuz olacak! Problemi ararken çevrenize bak n n, dinleyin, beyin f rt nas Bilim Çocuk 17
Buluflumu Nas l De erlendiririm? E er buluflunuzun patentini al p onu piyasaya sürmek istiyorsan z bir fleyler daha ö renmeniz gerekir. Bu bilgiler buluflunuzla bir yar flmaya ya da flenli e kat lmak istedi inizde de yararl olur. Buluflun de erlendirilmesi dört aflama içerir. Ürün, bedel, tan t m ve da t m. Buluflumdan Ürünüme Buluflunuz piyasa için yeni bir ürün olacak. Ürünün tasar m na özen gösterin. Ürünün rengi, flekli ve büyüklü ü gibi özelliklerini belirleyin. Bu özellikleri tek ya da özel yapan nedir, aç klay n. Buluflunuzun temel yarar n gösterin. Baflka bir deyiflle, ürünün çözdü ü problemi apaç k belirtin. nsanlar bu ürünü neden almal, bilgi verin. Ürünüm Kaç Liraya Sat labilir? Ürünün bedeli de önemlidir. Ürün piyasaya hangi bedelle sürülecek, bu bedel neleri içeriyor, benzer ürünlerle nas l yar flacak ve bu yar fl kazanmas için neler yap labilir, düflünün. Bu ürünü en çok kimlerin kulland da, ürün bedelini belirlerken düflünmeniz gereken bir soru. Son olarak bu üründen ne kadar para kazanaca n z hesaplay n. Ürünümü Nas l Tan t r m? Ürünün tan t m da sat n al nmas nda belirleyici bir etkendir. Ürünü kullanacak kiflilerin yafl n, cinsiyetini ya da iflini belirlemek gerekir. Tüm tüketicilere, yani ürünün al c lar na ulaflman n yollar n aray n. Ürünün tan t m nda hangi iletiflim araçlar n kullanaca n za karar verin. Evlere broflür gönderebilir, radyo ya da televizyonda reklam n z yapabilirsiniz. nternet de etkin bir tan t m arac d r. Ürünün özellikleri ve yararlar hakk nda tüketiciyi bilgilendirme çal flmalar yap labilir. Ürünümü Nerede Satabilirim? Ürünü nas l da tacaks n z? Kap kap dolaflarak m, belirli bir yerde tüketiciyi bekleyerek mi? Yoksa yeni teknoloji nternet üzerinden mi, karar verin. Gördü ünüz gibi bulufl yapman n birçok yönü var. Tüm bunlar ö renmek ve uygulamak zaman alabilir. Buluflçular n inatç oldu unu unutmay n. E lenin ve e lenirken de ö renin. Bulufl yapmak zor de il. Yetiflkinlerin özendi i çocuksu merak n z ve yarat c l n z öyle ola anüstü ki, sizin için bu ifl onlar için oldu undan daha da kolay. Resim dersi sonunda ö retmen Ali nin ka d n n bombofl oldu unu farkeder ve Ali ye ne resmi yapt n sorar. Ali anlat r: A açlar, kufllar yapt m, bulutlar, da lar çizdim. Ö retmen flafl rarak Ama ben hiçbir fley görmüyorum der. Ali de cevab yap flt r r: Tabii göremezsiniz ö retmenim. Kar ya m fl, her taraf bembeyaz! 11-12 May s 2001 Bulufl fienli i nde buluflmak üzere. Tu ba Can Resimleyen Yi it Özgür