AB NİN GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ VE MENŞE KURALLARINA TÜRKİYE NİN UYUMU

T.C. BAŞBAKANLIK GÜMRÜK MÜSTEŞARLIĞI AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ AB NİN GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ VE MENŞE KURALLARINA TÜRKİYE NİN UYUMU UZMANLIK TEZİ Bülent Orhan TÜREL AB Uzman Yardımcısı HAZİRAN 2003 ANKARA

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER I KISALTMALAR. IV TABLOLAR LİSTESİ...V EKLER LİSTESİ...VI GİRİŞ....1 BİRİNCİ KISIM GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ I. KAVRAM....3 II. TARİHÇE VE KAPSAM.. 5 III. DÜNYADAKİ BAZI ÖNEMLİ GTS UYGULAMALARI 15 A. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN GTS UYGULAMASI.15 B. RUSYA FEDERASYONU NUN GTS UYGULAMASI 18 C. JAPONYA NIN GTS UYGULAMASI.....19 I

İKİNCİ KISIM AVRUPA BİRLİĞİ NİN GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ BİRİNCİ BÖLÜM REJİMİN TEMEL NİTELİKLERİ I. DAYANAK...22 II. GENEL ESASLAR...25 III. KAPSAM...29 A. Genel Düzenlemeler Kapsamında Sağlanan Tercihli Rejim.32 1) Tarife Modülasyonu Mekanizması.33 2) Terfi Mekanizması (İlerleme Eşiği-Graduation)...38 i) Sektörlerin Terfi Mekanizması.....39 ii) Ülkelerin Terfi Mekanizması...45 B. Özel Teşvik Düzenlemeleri Kapsamında Sağlanan Tercihli Rejim..47 1) Genel Esaslar 47 2) İşçi Haklarının Korunmasına İlişkin Özel Teşvik Düzenlemeleri...48 3) Çevrenin Korunmasına İlişkin Özel Teşvik Düzenlemeleri 51 4) Uyuşturucu Üretimi ve Kaçakçılığı ile Mücadeleye Yönelik Özel Teşvik Düzenlemeleri...53 C. En Az Gelişmiş Ülkeler İçin Özel Düzenlemeler.55 IV. GTS KAPSAMINDA ÖNGÖRÜLEN TERCİHLİ REJİMİN GEÇİCİ OLARAK ASKIYA ALINMASI VE KORUNMA ÖNLEMLERİ..59 II

A. Tercihlerin Geçici Olarak Askıya Alınması.. 59 B. Korunma Önlemleri..62 V. GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER KOMİTESİ..64 İKİNCİ BÖLÜM GTS VE MENŞE KURALLARI I. GENEL ESASLAR....65 II. TEMEL KRİTERLER...68 A. Menşe Kazanımı ve Kullanılan Girdiler...68 1) Tamamen Faydalanan Ülkede Elde Edilen Ürünler...69 2) Kısmen veya Tamamen İthal Edilmiş Girdiler Kullanılarak Üretilen Ürünler 71 B. Menşe Kazanımı ve Kümülasyon..75 1) Yetersiz İşçilik veya İşlemler...76 2) Kümülasyon Türleri..77 i) İkili Taraflı Kümülasyon.77 ii) Norveç, İsviçre ve Avrupa Topluluğu Ülkeleri ile Kümülasyon 78 iii) Bölgesel Kümülasyon..79 3) En Az Gelişmiş Ülkelerin Menşe Kurallarından Muaf Tutulmasına Yönelik İstisnai Uygulamalar...82 C. Doğrudan Nakliyat Koşulları.....85 III. KANITLAYICI BELGELER.87 A. Genel Esaslar...87 1) Form A Menşe Belgesi....87 2) Fatura Beyanı...89 3) EUR.1 Dolaşım Sertifikası...90 III

B. Menşe İspat Belgelerinin Kontrolü.91 ÜÇÜNCÜ KISIM AVRUPA BİRLİĞİ NİN GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ NE TÜRKİYE NİN UYUMU I. TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİNE GENEL BİR BAKIŞ...92 A) Gümrük Birliği Öncesi Dönem 92 B) 1/95 sayılı Türkiye-AT Ortaklık Konseyi Kararı ve Gümrük Birliği 94 II. TÜRKİYE NİN AB NİN TERCİHLİ TİCARET POLİTİKASINI ÜSTLENME YÜKÜMLÜLÜĞÜ 96 A) Genel Esaslar 96 1) Otonom Rejimler.. 97 2) Tercihli Anlaşmalar...97 B) 1/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararı Çerçevesinde Türkiye nin AB nin GTS Rejimine Uyumu..99 1) GTS Sisteminin Benimsenmesine İlişkin Üzerinde Durulan Alternatifler.102 2) GTS Rejiminin Uygulamaya Konulması 104 i) Türkiye nin GTS Rejiminin Temel Nitelikleri...104 ii) GTS Rejimi Çerçevesinde Menşe Kurallarına Uyum..108 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 110 KAYNAKÇA..115 IV

GİRİŞ 1964 yılında Cenevre de ilki gerçekleşen UNCTAD Konferansının Genel Sekreterliği ni yapan Arjantin li ünlü iktisatçı Raul Prebisch, tarım ve sanayi ürünleri arasındaki ticaret hadlerinin uzun dönemde tarım ürünleri aleyhine değişmekte olduğunu öne süren Singer-Prebisch Tezi nin savunucusudur. R. Prebisch, UNCTAD Genel Kurulu na sunduğu Kalkınma İçin Yeni Bir Ticaret Politikasına Doğru adlı raporunda gelişmekte olan ülkelerin sorunlarını ortaya koyarak bu ülkelerin üretim yapılarının gelişmiş ülkelerden farklı olduğunu, tarımsal üretim biçimleri sebebiyle ihracatlarının ithalatlarını karşılayamadığını, artan dış ticaret açıkları sebebiyle bu ülkelerin kronik ödemeler dengesi sorunlarıyla boğuştuğunu, gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarının artırılmasının teşvik edilmesi gerektiğini bunun için de gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarına koydukları engelleri kaldırarak bu ülkelerin sınai mamül ihracatlarına ticari kolaylıklar getirmeleri gerektiğini ifade etmiştir. 1968 yılında Yeni Delhi de yapılan ikinci UNCTAD Konferansı nda, gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere ihraç ettikleri mamul ve yarı mamul niteliğindeki sınai mallar için gümrük indirimleri ve diğer kolaylıklar tanınması konusunda bir karar alınarak, sanayi ürünlerinin gelişmiş ülke pazarlarına gümrüksüz veya düşük gümrük ile ithaline imkan sağlayan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) kabul edilmiştir. GTS kapsamında sadece faydalanan ülkeler menşeli ürünlerin tercihten yararlanacak olması, ürüne menşe kazandırılmasına ilişkin olarak belirlenmiş menşe kurallarının önemini artırmaktadır. Günümüzde GTS 16 ülke tarafından uygulanmaktadır. GTS uygulamasının otonom niteliği, sistemin esaslarını ülkelerin kendi inisiyatifleri doğrultusunda belirlemelerine imkan tanımaktadır.

Ülkemiz de Avrupa Birliği ile 1996 yılından itibaren fiilen kurduğu Gümrük Birliği nin bir uzantısı olarak GTS Rejimini faydalanan ülkelere tanımaktadır. Türkiye nin uygulamakta olduğu GTS Rejiminin AB nin uygulamakta olduğu GTS Rejimi ile tam olarak uyumlu olmaması, GTS yi Topluluk ile Türkiye arasındaki müzakerelerin önemli konularından biri haline getirmiştir. Bu çalışmanın birinci kısmında GTS Sisteminin ne olduğu ve günümüze kadar nasıl geliştiği özetle aktarılacaktır. İkinci kısımda çalışmanın esas konusunu teşkil eden AB nin GTS Rejimi, menşe kuralları ile birlikte ele alınacak son kısımda ise AB ile olan ilişkilerimizin önemli ayaklarından birini oluşturan AB nin GTS Rejimine uyum konusu aktarılacaktır. Çalışmanın sonuç ve değerlendirmeler kısmında bu uyumun sınırların neler olduğu konusunda tespitlerde bulunulacaktır. BİRİNCİ KISIM GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ

I. KAVRAM Ülkeler arasında çok taraflı görüşmelerin sonucunda, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere sağladığı tek taraflı ticari kolaylıklar sürekli olarak kendisini yenilemektedir. Uruguay Turu nun bir sonucu olarak ABD nin toplam ithalatının neredeyse % 40 ı, AB nin % 38 i, Japonya nın % 71 i vergisiz olarak gerçekleştirilmektedir. 1 Bununla birlikte, ticaretin liberalleşmesine paralel olarak gelişmekte olan ülkeler arasında ekonomik büyüme ve kalkınmışlık seviyesi açısından farklılıklar görülmektedir. Bu durum ekonomileri oldukça güçsüz olan En Az Gelişmiş Ülkeler (EAGÜ) arasında dramatik bir şekilde göze çarpmaktadır. Uygulamalar sonucu karşılaşılan güçlükler tek taraflı rejimleri biçimlendirmede esas teşkil etmektedir. Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS), esas olarak gelişmekte olan ülkelerin ihracat gelirlerini artırmak, sanayileşmelerini teşvik etmek ve ekonomik büyümelerini hızlandırmak amacıyla, söz konusu ülkelere gelişmiş ülkeler tarafından karşılıksız ve ayrım gözetmeksizin imtiyaz tanınmasına olanak sağlayan bir düzenlemedir 2. Kavram itibariyle bakıldığında sistemin uluslararası ekonomi açısından iki temel unsuru göze çarpmaktadır. Bunlardan biri sistemin genelleştirilmiş, diğeri tercihli olmasıdır. Sistemin genelleştirilmiş olması, tüm gelişmekte olan ülkeleri kapsamına aldığı ve ülkeler arasında bazı durumlar dışında ayrımcılık yapmadığı anlamına gelmektedir. Ancak genelleştirilmiş ifadesi günümüzde sistemin başlangıcından farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Sistemin ilk ortaya atıldığı yıllarda genelleştirilmiş kavramı, az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülke piyasalarına girmek amacıyla talep ettikleri 1 UNCTAD, Ways and Means of Enhancing the Utililaztion of Trade Prefernces by Developing Countries, ın Particular LDC s, As Well As Further Ways of Expanding Preferences, TD/B/COM.1/20, 21 Temmuz 1998 2 Deniz ÇAKIROĞLU ABD Genelleştirilmiş Preferanslar Sistemi ve İGEME nin ABD GSP Sistemine Yönelik Hizmetleri İGEME den Bakış Dergisi, Sayı 21, Mayıs-Ağustos 2002, s.10.

tarife indirimleri konusunda sanayileşmiş ülkelerin tümünün ortak bir tercihli ticaret planı benimsemeleri öngörüldüğü için kullanılmaktadır. Fakat gelişmiş ülkeler, mal kapsamı, ödünlerden yararlanan ülkeler ve iç pazarı koruyucu önlemler gibi yönlerden birbirlerinden farklı tercih sistemi benimsemektedirler. 3 Uluslararası ticaretin önündeki engellerin ortadan kaldırılarak ticaretin serbestleştirilmesini amaçlayan ve geçici bir tarife sözleşmesi olarak 1948 yılında faaliyete geçen Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasının (GATT Anlaşması) birinci maddesi En Çok Kayırılan Ülke Kuralını (the most favored nation clause: MFN) düzenlemektedir. Kural, GATT a taraf her ülkenin tüm taraflara aynı gümrük tarife oranının uygulanmasını ve ayrımcı işlemde bulunmamasını öngörür. Bu kurala göre, GATT a taraf ülkelerden biri, diğer bir ülkeye herhangi bir gümrük kolaylığı sağlarsa, anlaşmaya taraf bütün ülkeler de bu ayrıcalıktan otomatik olarak yararlanır. Bu yararlanma içine dış ticaret ile ilgili her çeşit gümrük vergisi ve gümrük formaliteleri girmektedir. Bu ilke çerçevesinde GATT üyesi ülkeler birbirlerine karşı gümrük tarifelerini ayrımcı bir şekilde uygulamayacaklardır. GTS nin temel özelliği GATT Anlaşmasının MFN Kuralından bir sapma (waiver) olarak belli ülkelere daha ileri düzeyde tavizler tanınmasına olanak sağlayan tercihli bir dış ticaret politikası aracı olmasıdır. GTS bazılarına göre GATT çerçevesinde ticaretin çok taraflı olarak libere edilmesine bir alternatif değil, GATT ı tamamlayıcı bir unsur olarak görülmektedir. 4 Günümüzde 16 ülke tarafından uygulanan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi, Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun sürekli bir organı olarak kurumsallaşan Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından yürütülmektedir 5. II. TARİHÇE VE KAPSAM 3 Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası İktisat, İstanbul 1998, Güzem Yayınları, s.793. 4 Nicholas MOUSSIS, Generalised System of Preferences Access to European Union, Institutions and Policies, 1995, s.480. 5 UNCTAD, Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı tarafından yürütülmektedir. United Nations Conference on Trade and Development ifadesinin baş harflerinden oluşmaktadır.

Birinci UNCTAD, 1964 yılında İsviçre nin Cenevre kentinde toplanmıştır. UNCTAD, 77 ler olarak bilinen ve daha sonra sayısı 150 yi geçen günün koşulları çerçevesinde hiçbir askeri ittifaka (NATO ve Varşova Paktı) bağlı olmayan Üçüncü Dünya Ülkelerinin oluşturdukları Bağlantısız Ülkeler (Non-Aligned Countries) in sayıca etkin olduğu bir kurum olarak ortaya çıkmıştır. ABD olmak üzere Batılı sanayileşmiş ülkelerin çoğu ilk kurulduğunda, tek ülke ve tek oy özelliği bulunan UNCTAD ı gereksiz ve etkisiz bir kuruluş olarak nitelendirmişlerdir. Çünkü bu ülkelere göre UNCTAD ın görevleri Dünya Bankası, IMF, GATT tarafından yerine getirilebilirdi. Birinci UNCTAD ın temel özelliği, gelişmiş ülkelerle eşit oya sahip az gelişmiş ülkelerin kalkınma sorunlarına çözüm bulunması amacıyla özel olarak toplanmış olmasıdır. Bu toplantıda, 77 ler grubu 6 birlikte hareket etmiş ve sanayileşmiş ülkelere karşı sorunlarını dile getirme imkanı bulmuşlardır. UNCTAD ın ilk Genel Sekreterliği ni tarım ve sanayi ürünleri arasındaki ticaret hadlerinin uzun dönemde tarım ürünleri aleyhine değişmekte olduğunu öne süren Singer-Prebisch Tezi nin savunucularından Arjantin li ünlü iktisatçı Raul Prebisch yapmıştır. R. Prebisch, UNCTAD Genel Kurulu na sunduğu Kalkınma İçin Yeni Bir Ticaret Politikasına Doğru adlı raporunda gelişmekte olan ülkelerin sorunlarını ortaya koymuş, gelişmekte olan ülkelerin üretim yapılarının gelişmiş ülkelerden farklı olması, tarımsal üretim biçimleri sebebiyle ihracatlarının ithalatlarını karşılayamadığı, artan dış ticaret açıkları sebebiyle bu ülkelerin kronik ödemeler dengesi sorunlarıyla boğuştuğu belirtilerek gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarının artırılmasının teşvik edilmesi gerektiği bunun için de gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerin 6 II. Dünya Savaşı ndan önce sömürge, daha sonraları bağımsızlıklarını kazanan sayıları o dönem 77 yi bulan az gelişmiş ülkelerin 1964 yılındaki I. UNCTAD Konferansı nda kurdukları gruptur. Grubun örgütü bulunmamaktadır. de facto olarak kurumsallaştırılmış v gelişme yolundaki ülkelerin bir çeşit organı niteliğini kazanmıştır. Üyelerinin çoğunluğu bağlantısız ve bloksuz ülkelerdir.

ihracatlarına koydukları engelleri kaldırmaları ve bu ülkelerin sınai mamül ihracatlarına ticari kolaylıklar getirmeleri gerektiği ifade edilmiştir. 7 Raporda tespiti yapılan hususlar aşağıda yer almaktadır; -az gelişmiş ülkelerin sanayileşmelerinin hızlandırılması, potansiyel ihracat gelirlerinin ve istihdam seviyesinin artırılması gerekmektedir. Bu ancak, gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülke pazarlarına açılması suretiyle olabilecektir. -Bununla birlikte, az gelişmiş ülkeler sınai mamül üretseler bile gelişmiş ülke pazarlarına geç girmekten kaynaklanan rekabet sorunları yaşayacaklardır. -Yapılması gereken, karşılıklı olmayan bir GTS oluşturularak, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerden ithalatlarında daha düşük gümrük vergisi uygulamalarıdır. Birinci UNCTAD Konferansı nda, gelişmekte olan ülkeler, anılan raporda geçen fikirleri savunarak uluslararası ekonomik ilişkilerde köklü değişiklikler önermişlerdir. Fransa nın desteklemelerine karşın, ABD ve diğer gelişmiş ülkeler bir çok konuda sunulan karar tasarılarını UNCTAD çerçevesinde değil, GATT çerçevesinde ele alınmasını talep etmişler. Birinci UNCTAD Konferansı nda somut kararlar alınamamıştır. Bununla beraber, gelişmekte olan ülkelerin oylarıyla bazı genel prensip kararları kabul edilmiştir. Bunlar; -Uluslararası ekonomik düzenlemelerde ülkeler arasındaki farklı gelişme seviyeleri dikkate alınmalıdır, -Her ülke, doğal kaynaklarından ekonomik kalkınma amaçları doğrultusunda serbest bir şekilde yararlanabilmedir, 7 S. Rıdvan KARLUK, Uluslararası Ekonomi, İstanbul 1998, Beta Yayımları, s.283.

-Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki dengesizliklerin giderilebilmesi için dış ticaretin zarar görmemesi şartıyla yeni işbölümüne gidilmelidir. GTS ye ilişkin somut bir kararın çıkması için 1968 yılında Yeni Delhi de yapılan ikinci UNCTAD Konferansı nın yapılması beklenmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere ihraç ettikleri mamul ve yarı mamul niteliğindeki sınai mallar için gümrük indirimleri ve diğer kolaylıklar tanınması konusunda bir karar alınarak, sanayi ürünlerinin gelişmiş ülke pazarlarına gümrüksüz veya düşük gümrük ile ithaline imkan sağlayan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) 8 bu konferans sonucunda kabul edilmiştir. İkinci UNCTAD Konferansından önce 1966 yılında Cezayir de toplanarak kendi aralarında ortak bir politika belirleyen 77 ler grubunun önerileri GTS nin benimsenmesi dışında kabul görmemiştir. 1964 yılında birinci UNCTAD Konferansı ile gündeme getirilen ve 1968 yılında gelişmiş ülkelerce uygulanması kabul edilen GTS sistemi ile benzer özellikler arz eden düzenlemelerin daha önceden uygulanmakta olduğu göz önüne alındığında başta Fransa olmak üzere bazı Topluluk ülkelerinin GTS yi desteklemelerine şaşırmamak gerekir. Avrupa Birliği nin eski kolonileri yeni tabiriyle gelişmekte olan ülkelerle olan ekonomik işbirliği eskilere dayanmaktadır. Bu ülkeler ile AT ülkelerinin sıkı politik, ekonomik ve kültürel ilişkileri söz konusu ülkelerin zamanında Topluluk ülkelerinin parçası olan bölgeler olmalarından kaynaklanmaktadır. Almanya ve Lüksemburg dışında Avrupa Ekonomik Topluluğu nu (AET) kuran Belçika, Fransa, İtalya ve Hollanda, deniz aşırı ülkelerde özellikle Afrika da sömürgelere sahiptiler. Ortak Pazar sebebiyle Topluluğun üçüncü ülkelere karşı uygulamak durumunda bulunduğu Ortak Gümrük Tarifesi, bu ülkelerin kolonileriyle olan ticaretini büyük ölçüde engelleyecekti. Bu çerçevede Roma Anlaşması nın 132. maddesi çerçevesinde ilişkiler kolonilerle ortak üye statüsü altında düzenlenerek topluluğa ihraç edecekleri mallar üzerinde gümrük tarifelerinin kaldırılması ve Avrupa Kalkınma Fonu aracılığıyla mali ve teknik yardım yapılması kararlaştırılmıştır. 8 Generalised System of Preferences (GSP)

Topluluk kolonilerinin bağımsızlıklarını kazanmaya başlamaları ile birlikte, 1963 tarihinde AET ile on dokuz Birleşik Afrika Devleti ve Madagaskar arasında Kamerun un başkenti Yaounde de Birinci Yaounde Sözleşmesi imzalanmıştır. Anlaşmanın geçerlilik süresinin 5 yıl olması ve Doğu Afrika Topluluğu nu oluşturan ve İngiliz kolonisi olan Uganda, Kenya ve Tanzanya nın bağımsızlıklarını kazanmalarının ardından bu ülkelerle Topluluk arasında ortak üyelik öngören Arusha Sözleşmesi 1969 yılında imzalanmıştır. İngiltere nin 1973 tarihinde AET ye üye olmasıyla birlikte İngiliz Uluslar Topluluğu üyesi ülkeler ile AET arasındaki ilişkileri yeni baştan düzenlemek gerekmiş, 1975 tarihinde Togo nun başkenti Lome de 46 Afrika, Karayip ve Pasifik ülkesi (AKP) 9 ile Birinci Lome Konvansiyonu imzalanmıştır. Dördüncü Lome Konvansiyonu 1989 yılında imzalanmış ve yürürlüğe konmuştur. Lome Konvansiyonu ile AKP ülkelerine karşılıklı olmayan ödünler öngörülmekte, bu ülkelerin malları Topluluğa tarife indirimleriyle girebilmektedir. Ortak tarım politikası kapsamındaki ürünler sözleşmelerin dışındadır. AKP ülkelerinin ihracat gelirlerin istikrarının sağlanması için özel mali destekleme programları da öngörülmektedir. Stabex olarak tanımlanan program, AKP ülkelerinin ihracat gelirlerinin büyük bir kısmını oluşturan ve dünya fiyatlarında aşırı dalgalanmalar görülen tarımsal ürünlerin, Sysmin adlı program ise maden ürünlerinin istikrarını sağlamaya yöneliktir. Topluluğun 30 yıllık dönemde mali destek sağladığı AKP ülkesi sayısı 20 den 68 e, destek tutarı ise 800 milyon ECU den 12 Milyar ECU ye ulaşmıştır. 10 Lome Konvansiyonu ile özetle AET ile AKP ülkeleri arasında tercihli ticaret ve işbirliği ilişkisi kurulmuş olup AKP ülkelerinden yapılan ithalatın önemli bir bölümünün vergiden ve miktar kısıtlamalarından muaf olarak yapılmasına imkan tanınmıştır. Haziran 2000 de Avrupa Birliği (AB) ile AKP ülkeleri arasında imzalanan Cotonou 9 ACP, Afro-Caribbean-Pasific kelimelerinin baş harflerinden oluşmaktadır. 10 S. Rıdvan KARLUK, Avrupa Birliği ve Türkiye, İstanbul 1998, Beta Yayımları, s.147.

Anlaşması ile taraflar arasındaki ilişkilerin gözden geçirilmesi ve en geç 2008 yılına kadar ticari ilişkilerin karşılıklılık prensibine taşıyacak yeni bir düzenleme yapılana kadar Lome Konvansiyonunun ticari düzenlemelerinin yürürlükte kalmasını öngörmektedir. Taraflar arasındaki ticari ilişkilerin karşılıklılık esasına dayalı olarak serbestleştirilmesi için 2020 yılına kadar sürecek bir geçiş dönemi öngörülmektedir. 11 Cotonou Anlaşması ile temel amaç AKP Ekonomisinin dünya ekonomisine tedricen uyumunu sağlamaktır. Zira Lome Konvasiyonları ile söz konusu ülkelerin ticari başarılarına katkıda bulunulmuş ise de AKP Ülkelerinin AB pazarındaki payları dramatik bir düşüş göstermiş ve 1976 yılındaki % 7 lik payları, 2000 yılında % 4 e inmiştir. AKP Ülkelerinin AB Pazarındaki payları 10 üründe yoğunlaşmakta bunlar arasında % 45 pay ile petrol, elmas, çelik, kahve, kakao, orman ürünleri ilk sırayı almaktadır. 12 Grafik: 2000 yılı AB Ticaretinde Ülkelerinin Payı Kaynak: EUROSTAT, EU Trade with ACP Countries, 15.4.2002 Lome Konvansiyonu nun AKP ülkelerine menşe kuralları açısından tanıdığı kümülasyon kolaylığı bu Konvansiyonu GTS ye göre daha tercih edilir kılmaktadır. Ayrıca GTS den etkin şekilde yararlanan ülkeler Akdeniz Bölgesinde olmayan Asya ve Latin Amerika ülkeleridir. GTS daha sınırlayıcı ve AB nin ticari ortakları için önemli 11 Dış Ticaret Müsteşarlığı, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Avrupa Birliği ve Türkiye, Ankara, Kasım 2002, s.104. 12 Tim ALLEN, EU Trade with ACP Countries, EUROSTAT,External Trade, Mart 2002

olan birçok ticari ürünü dışarıda bıraktığı için, Lome Konvansiyonu ve Akdeniz Anlaşmaları ile verilen imtiyazlardan daha azını içermektedir. GTS den daha çok AB ile başka bir düzenlemeye sahip olmayan ülkeler yararlanmaktadır. 13 Gelişmiş Ülkelerin Gelişmekte olan ülkelere 14 sağlayacakları tek taraflı tavizlerle bu ülkelerin dünya ticaretinden aldıkları payın arttırılmasını hedefleyen GTS nin sürekli olmasını ve değiştirilmemesini isteyen gelişmekte olan ülkelerin talepleri karşısında, gelişmiş ülkeler, başlangıçta Topluluğun OGT indirimlerine veya gümrük vergilerinin askıya alınmasına neden olacak böyle bir sorumluluğu kabul edemeyecekleri ayrıca bu yükümlülüğü kabul etseler dahi tavizlerde aşırı hassasiyet göstereceklerinden sistemin kapsamının oldukça sınırlı kalacağını söylemişler ancak UNCTAD Tercihler Özel Komitesi nin 15 1968 ve 1970 yılları arasında yaptığı dört toplantı sonucunda, geri adım atarak 1970 yılında sistemin uygulanmasını karara bağlamışlardır. GTS, kapsamı itibariyle gelişmiş ülkelerin görüşleri doğrultusunda belirlenmiş olmakla birlikte gelişmekte olan ülkelerin müşterek çabalarının bir sonucu olarak tanınması nedeniyle önemlidir. Tercihli Tarife uygulayan ülkeler, tercih tanıdıkları ülkeler için öngörülen tavizlerin hukuki statüsünü tek taraflı olarak ve aşağıda belirtilen hususları da dikkate alarak düzenleyeceklerdir; - GTS hükümleri tarife indirimlerinin tanınması açısından bağlayıcı olmayacaktır, - GTS hükümleri, tercihlerin kısmen veya tamamen kaldırılmasını ve tek taraflı veya uluslar arası müzakereler sonucunda yapılacak OGT indirimleri esasına dayalı tarife indirimlerini engelleyici olmayacaktır, - Tercihler, başta GATT olmak üzere mevcut uluslararası yükümlülükler kapsamında gerekli aykırılık kararına dayalı olacaktır, 13 KARLUK, Avrupa Birliği ve Türkiye, s.171. 14 Gelişmekte olan ülkeler, az gelişmiş veya gelişme yolundaki ülkeler (GYÜ-Developing Countries) olarak da isimlendirilmektedir. 15 UNCTAD Ticaret ve Kalkınma Konseyi nin 6 temel komitesi bulunmaktadır. Bunlar; Mamul Maddeler Komitesi, Deniz Taşımacılığı Komitesi, Teknoloji Transferi Komitesi, Ekonomik İşbirliği Komitesi, Ticaret İlişkili Finansman ve Görünmeyen İşlemler Komitesi, Temel Maddeler Komitesi dir.

- Uygulama geçici olacaktır, GTS nin tek taraflı ve bağlayıcı olmayan bu hukuki yapısına gelişmekte olan ülkeler ihracata yönelik yatırımlarında karşılaşabilecekleri riskleri öne sürerek itiraz etmişlerse de durum değişmemiştir. GTS uygulamasının geçici olması, gelişmekte olan ülkelerin uzun dönemli ihracat planları yapmalarına ve üretim yapılarını değiştirmelerine bir engel niteliği teşkil ediyordu. Sistemin sağlıklı işleyebilmesi ve gelişmekte olan ülkelerin gerekli yatırımları yapabilmeleri için uzun süreli veya süresiz olarak uygulanabileceğine ilişkin bir garanti verilmesini gerektiriyordu. 1971 yılında Nairobi de (Kenya) yapılan Dördüncü UNCTAD Konferansı sonucunda karara bağlanan ve GATT ın 1. maddesine istisna getiren 25 Haziran 1971 tarihli aykırılık kararı bu güvensizliği kısmen ortadan kaldırmıştır. Dördüncü UNCTAD Konferansı sonucunda alınan karar uyarınca, GTS nin uygulanabilmesi için ülkeler, 25. maddeye göre GATT ın birinci maddesindeki yükümlülüklerine aykırılık kararı için başvuruda bulunmuşlardır. GATT a taraf ülkelece GATT ın birinci maddesinden sapma teşkil eden GTS uygulaması için 1971 yılında 10 yıllık aykırılık kararı (waiver) onaylamış ve gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülke ve bölge menşeli olan ürünlere GATT Anlaşmasına taraf olan diğer ülkelere benzer bir uygulamada bulunmadan tercihli tarife uygulamasına izin verilmiştir. Bu itibarla, ülkelerin kendi GTS Sistemini oluşturabilmesi konusunda GATT çerçevesinde yasal çerçeve aykırılık kararı ve bunu daimi hale getiren enabling clause tamamlanmış bulunmaktadır. GTS tanıyan ülkeler aşağıda öngörüldüğü tarihler itibariyle uygulamalarına başlamışlardır. No GTS Tanıyan Ülkeler Uygulama Tarihleri 1 Avrupa Birliği 1 Temmuz 1971 2 Japonya 1 Ağustos 1971

3 Norveç 1 Ekim 1971 4 Macaristan 1 Ocak 1972 5 Rusya Federasyonu 1 Ocak 1972 6 Yeni Zelanda 1 Ocak 1972 7 İsveç 1 Ocak 1972 8 Çek Cumhuriyeti 28 Şubat 1972 9 Slovak Cumhuriyeti 28 Şubat 1972 10 İsviçre 1 Mart 1972 11 Bulgaristan 1 Nisan 1972 12 Avustralya 1 Ocak 1974 13 Kanada 1 Temmuz 1974 14 Polonya 1 Ocak 1976 15 ABD 1 Ocak 1976 16 Türkiye 1 Ocak 2002 GTS nin uygulanmasını periyodik aykırılık kararlarından bağımsız olarak kalıcı bir biçimde GATT hukukunun içine alabilmek amacıyla 28 Kasım 1979 tarihinde GATT Tokyo Turu müzakereleri sırasında akit tarafların kararıyla gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerine katkıda bulunmak amacıyla MFN kuralından belirsiz bir süre ayrılmalarına imkan veren diğer taraf ülkelere uygulama zorunluluğu bulunmaksızın gelişmekte olan ülkelere daha kayırıcı düzenlemeler yapılabilmesi yetkisi verilmesi hususundaki hüküm 16 kabul edilmiştir. Bu durumda, GTS uygulaması için her 10 yılda bir alınması gereken aykırılık kararına gerek kalmamış, uygulamanın devamlılığı açısından kolaylık sağlanmıştır. Bununla birlikte GTS Rejimi karşılıksız ve otonom olması sebebiyle bu karar ile gelişmiş ülkeler GTS uygulamasına ilişkin herhangi bir sorumluluk üstlenmemektedirler. 16 Hüküm uluslararası literatürde Enabling Clause olarak nitelendirilmektedir.

Aykırılık Kararı ve Kararın süresiz olarak uygulanmasına imkan tanıyan her iki düzenleme uygulamanın diğer ülkelere uygulama zorunluluğu olmaksızın gelişmekte olan ülkelere daha farklı ve kayırıcı düzenlemeler yapılabilmesine imkan tanımaktadır. Gelişmekte olan ülkeler arasında ayrım yapılmayacak ancak, En Az Gelişmiş Ülkeler lehine ilave tercihler tanınabilecektir. 17 Bununla birlikte bu düzenlemeler diğer ülkeler aleyhine engelleri yükseltmek için kullanılamayacak, MFN ilkesine dayanan tarife indirimleri yapılması ve ticaret engellerinin kaldırılması konusunda bir engel oluşturmayacaktır. Aykırılık Kararının süresiz olarak uygulanması konusunda alınan karar çerçevesinde EAGÜ lere 18 tanınacak ilave tercihler, gelişmekte olan ülkeler aleyhine kullanılamayacak, gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkelerden karşılık beklemeyeceklerdir. Gelişmekte olan ülkeler bu statülerinin sona ermeleri durumunda GTS kapsamından çıkartılmakta ve Topluluğun OGT hadlerine tabi tutulmaktadır. GTS nin ikinci UNCTAD Konferansı çerçevesinde alınan 21 sayılı kararla belirlenen 3 temel ilkelerine tam olarak uyulmamış ve zamanla sapmalar görülmüştür. Daha önce de sözü edildiği üzere, genelleştirilmişlik ilkesi GTS tanıyan tüm ülkelerin ortak hareket etmesi ürün kapsamı, tarife indirimleri, korunma mekanizmaları ve menşe kuralları açısından belli standartlar oluşturulmasını öngörmekte iken halihazırda GTS tanıyan ülkeler kendi GTS standartlarını kendileri belirlemektedir. Ayrım Yapmama ilkesi ise gelişmekte olan ülkelerin tümünün eşit muamele görmesi anlamına gelmekle birlikte GTS tanıyan ülkelerin sistemden yararlanmak üzere bazı kriterler belirlemeleri ve ülkeleri inisiyatifleri çerçevesinde GTS kapsamından çıkartabilmeleri, EAGÜ lerin daha ileri düzeyde tavizden yararlanabilmeleri bu ilkelerin bazı açılardan özelliklerini yitirdikleri şeklinde değerlendirilebilmektedir. 17 European Commission, DG Trade, User s Guide to the European Union s Scheme of Generalised System of Preferences, February 2003, s.1. 18 En Az Gelişmiş Ülkeler, Birleşmiş Milletler tarafından resmi olarak en az gelişmiş olarak nitelendirilen 49 ülkeyi ifade etmektedir. LDC s, Least Developed Countries kelimelerinin baş harflerinden oluşmaktadır.

Bu çalışmada esas olarak AB in GTS Rejimi detaylı olarak ele alınacak olmakla birlikte Dünyadaki GTS Uygulamalarının önemi açısından ABD, Rusya ve Japonya nın GTS Rejimine kısaca değinilecektir. III. DÜNYADAKİ BAZI ÖNEMLİ GTS UYGULAMALARI A)Amerika Birleşik Devletleri nin GTS Uygulaması Amerikan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi ilk olarak 1976 yılında uygulanmaya başlanmıştır. ABD nin GTS kapsamında yer alan ürünler için gümrüksüz ithalat imkanı tanıyan sistemden şu anda 149 ülke ve bölge yararlanmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler için 4650 madde, EAGÜ ler için ilave 1770 madde GTS kapsamındadır. GTS kapsamındaki ürünler ABD Armonize Tarife Cetvelinde belirtilmiştir. GTS kapsamındaki ürünler faydalanacak ülkelere göre üç ayrı kategoriye ayrılmıştır ve buna göre işaretlenmiştir. A Tüm GTS ülkeleri için gümrükten muaf olduğunu A * Bu madde için GTS uygunluğunu kaybetmiş bir yada birkaç ülke hariç gümrükten muaf olduğunu A + Armonize Tarife Cetvelinde EAGÜ ler arasında sayılan ülkeler için GTS kapsamında olduğunu ifade etmektedir. Sistemden yararlanmak isteyen ithalatçı uygun maddeyi gümrük vergisinden muaf olarak ithal etmek için Armonize Tarife Numarasının önüne A harfi koyarak GTS uygulaması talep etmektedir. GTS kapsamındaki endüstriyel ürünler çoğunlukla tüketici elektroniği, makine, aksam ve parçalar gibi mamul ve yarı mamul maddelerdir. Sistem tarım ürünlerinde ise sadece seçilmiş tarım ve balıkçılık ürünlerini kapsamaktadır. Ülkeler GTS ye ABD Başkanının onayıyla dahil edilirler. Kanun, ABD Başkanının incelemesinde, GTS nin ülkenin ihracatını arttırarak gelişmesini

destekleyip desteklemeyeceğini, rakip malların ABD li üreticiler üzerindeki beklenen etkisi ve gelişmekte olan ülkenin GTS kapsamındaki ürünlerde rekabet gücünü dikkate almasını şart koşmaktadır. GTS isteyen ülkenin başvurusu aşağıdaki faktörlere göre incelenir. - Ülkenin gelişmişlik düzeyi ve gerekli görülen diğer kriterler - Diğer gelişmiş ülkelerden GTS kapsamında aldığı tercihli uygulamalar - ABD nin ülke pazarına girişinde ve kaynaklarına ulaşmada ABD ye eşit ve makul imkanlar sağlayıp sağlamaması - Fikri mülkiyet haklarına yeterli koruma sağlayıp sağlamaması - Uluslararası kabul görmüş işçi haklarını işçilerine sağlamak için çalışıp çalışmadığı Ayrıca özel olarak belirtilen 7 kategorideki ülke GTS den faydalanamaz. - DTÖ ve IMF üyesi olmayan ve ABD den MFN tarifesi almayan komünist ülkeler - Hayati önem taşıyan ürün kaynaklarını ellerinde tutan organizasyonların üyeleri veya fiyatlandırma politikalarıyla uluslararası piyasaların dengesini bozanlar - ABD ile ticaretinde önemli negatif etkileri olan tercihli düzenlemelerde bulunan ülkeler - Patentler, telif hakları gibi ABD mallarını bedel ödemeden millileştiren veya kamulaştıran ülkeler - ABD vatandaş ve kurumlarının lehine olan ödülleri tanımayan ülkeler - Terörizme yardım eden ülkeler veya terör suçu işleyenleri saklayarak cezalandırılmalarına engel olan ülkeler - Uluslararası kabul görmüş işçi haklarını ülkelerindeki işçilere sağlamak için gerekli adımları atmayan ülkeler 19 ABD GTS sinden faydalanma oranı 1997 yılı itibariyle ortalama % 61,1 olarak hesaplanmıştır. 20 GTS den faydalanma konusunda aşağıdaki tablo faydalı olacaktır. 19 GSP Guidebook, www.ustr.gov/reports/gsp/index.html 20 World Trade Organization, The Generalised System of Preferences A preliminary analysis of the GSP schemes in the Quad, WT/COMTD/W93

Tablo1 : ABD nin 1999 yılı itibariyle toplam ithalatı ve içeriği (000 ABD $) Toplam 961,811,854 İTHALAT Toplam Toplam Vergiye tabi Vergisiz REJİMİ İthalat İthalatta Payı ithalat İthalat OGT (MFN) 744,630,058 77 349,450,889 395,179,169 Kanad/NAFT 118,613,631 12 0 118,613,631 A Meksika/ 70,796,752 7 3,591,208 67,205,543 NAFTA GTS 16,700,661 2 0 16,700,661 Karayipler 3,896,744 0 339,259 3,557,486 İsrail 2,924,050 0 0 2,924,050 EAGÜ 2,351,927 0 0 2,351,927 Andean Topluluğu 1,898,031 0 25,485 1,872,546 Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü, WT/COMTD/W/93, 5 EKİM 2001 ABD nin ithalatı ile ilgili diğer tablolar EK te yer almaktadır. B) Rusya Federasyonu nun GTS Uygulaması Rusya Federasyonu Gelişme yolundaki ve En Az Gelişmiş Ülkelere GTS tanımaktadır. Rusya Federasyonu, GTS Rusya Federasyonu Gümrük Kanunları

uyarınca her yıl revize edilir. Sistem kapsamındaki ürünlerde EAGÜ menşeli olanlar gümrükten muaf tutulmuştur. GYÜ menşeli olanlara ise MFN üzerinden %75 indirim uygulanmaktadır. Rusya Federasyonu nu GTS si bütün tarım ürünlerini, yarı mamul ve mamul maddeleri kapsamaktadır. Geleneksel el ürünleri ve bazı tekstil ve dekorasyon ürünleri de tercihli tarife kapsamındadır. GTS kapsamı dışındaki ürünler bir liste halinde verilmektedir. C) Japonya nın GTS Uygulaması 1972 de yürürlüğe giren Japonya nın GTS nden 149 ülke ve 15 özerk bölge yararlanmaktadır. Rejim 2001 yılında 10 yıllığına yenilenmiştir. Japonya, GTS sistemine dahil ettiği tarım ve sanayi ürünlerinde değişik oranlarda indirimler uygulamaktadır. Sanayi ürünlerinin büyük bir kısmında miktar kısıtlaması öngörülmeksizin vergisiz ithalat yapılabilmektedir. Ancak ürün kapsamı açısından OGT haddi esas alınarak, % 0, % 20, % 40, % 60, % 80 olmak üzere beş değişik indirim marjı uygulanmaktadır. 1997 yılında GTS den faydalanma oranı ortalama % 42,5 tir. Yararlanacak ülkeler ve bölgeler belli kriterleri sağlayan ülkeler arasından Bakanlar Kurulu tarafından belirlenmektedir. Anılan kriterler; -Söz konusu ülke veya bölge ekonomisinin gelişme yolunda olması, -Söz konusu ülkenin UNCTAD üyesi olması, -Özerk bölgenin kendi gümrük ve ticaret sistemine sahip olması, -Ülke veya bölgenin GTS sisteminden yararlanmak istemesi, -Bakanlar Kurulunun, başvuran ülkeyi yukarıda sıralanan kıstaslar açısından inceleyip uygun görmesi, şeklinde sıralanmaktadır. 21 Dünya Bankası tarafından EAGÜ olarak sınıflandırılan ülkeler, özel EAGÜ uygulamalarından yararlanır. Tablo 2: Japonya nın 1999 yılı itibariyle toplam ithalatı ve içeriği 21 World Trade Organization, The Generalised System of Preferences A preliminary analysis of the GSP schemes in the Quad, WT/COMTD/W93

( 000 ABD $) Toplam : 266,075,935 İTHALAT REJİMİ Toplam İthalat Toplam İthalatta Vergiye tabi ithalat Vergisiz İthalat Payı (OGT) 226,000,35 1 85 51,374,062 174,626,28 8 (GTS) 39,880,847 15 21,241,758 18,639,089 (EAGÜ) 194,737 0 0 194,737 Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü, WT/COMTD/W/93, 5 EKİM 2001 GTS ile ilgili uygulamalar eleştirileri de beraberinde getirmektedir. Ürün kapsamının 22 geniş olması EAGÜ lerin tercihli ticaret konu olan ürünlerin pazara girmesi açısından potansiyel faydalar sağlamakla birlikte tercihten fiili yararlanma oranı düşük olabilmektedir. Tercihli rejimden etkin bir şekilde yararlanıldığını gösteren temel gösterge faydalanma oranı dır.(utilization rate) Faydalanma oranı, tercihli rejimden yararlanabilir vergiye tabi ithalat içinde tercihli rejimden fiili olarak yararlanan ithalatın payını göstermektedir. Bu, tercihli rejimlerin etkinliğini ölçen en gerçekçi yöntemdir. Faydalanan ülkeden yapılan ithalatın oranının artması halinde faydalanan ülkenin tercihten yararlanma oranının artacağı şeklindeki kanı yanlıştır. Sağlıklı hesaplamalar yapabilmek amacıyla OGT si sıfır olan ancak tercihli rejime konu ithalat kapsamdan çıkarılmalıdır. Böylece sadece vergilendirilebilir tercihli ithalat hesaplanacak, içi boş olan tercih dışarıda bırakılacaktır. Bununla birlikte tarife indirimi düşük seviyede olan aynı zamanda menşe kuralları dahil bazı kısıtlamalar koyan düzenlemeler tercihin kıymetini düşürmektedir. 22 Ürün Kapsamı tercihli ticaret düzenlemesi kapsamındaki ithalat ın faydalanan ülkeden gerçekleştirilen toplam vergilendirilebilir ithalata oranıdır.

Üçüncü olarak faydalanan ülkeden yapılan vergilendirilebilir ithalatın tercihli rejim kapsamında (vergilendirilebilir ve vergisiz) toplam ithalattaki payı sağlanan tercihin potansiyel etkilerini yansıtmaktadır.. Bununla birlikte belli ürünlerde yoğunlaşmış yüksek faydalanma oranı tercihli rejim çerçevesinde pazara girişin etkin bir şekilde kullanıldığı anlamına gelmemelidir. GTS den EAGÜ lerin ne derece faydalandığı konusunda faydalanma oranı nı hesaplamak amacıyla gerekli veriler hemen hemen tüm GTS uygulamaları için mevcut bulunmaktadır. 2001 yılına kadar yapılan analizlerde ABD, AB, Kanada ve Japonya da 23 faydalanma oranının düşük bir performans sergilediği ortaya çıkmıştır. 24 Buraya kadar yapılan açıklamalarda genel çerçevede sistemin açıklanması yoluna gidilmiştir. Bundan sonraki bölümlerde ise Çalışmanın esas konusunu oluşturan Avrupa Birliği tarafından uygulanmakta olan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi ele alınacaktır. İKİNCİ KISIM AVRUPA BİRLİĞİ NİN GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ BİRİNCİ BÖLÜM REJİMİNİN TEMEL NİTELİKLERİ 23 QUAD Countries 24 UNCTAD/DITC/TNCD/4, Improving Market Access for Least Developed Countries, 2 Mayıs 2001

I. DAYANAK 1968 yılında Yeni Delhi de yapılan ikinci UNCTAD Konferansında kabul edilen GTS, gelişmekte olan ülkelerin AB ye ihraç ettikleri sanayi malları, işlenmiş tarım ürünleri ve sınırlı sayıda tarım ürününün tercihli tarifeden yararlanmalarını sağlayan bir sistem olup, sanayi oluşumlarını henüz tamamlayamamış ve gelişmiş ülke pazarına girmekte güçlük çeken gelişmekte olan ülkelerin karşılaştıkları zorlukları bir ölçüde hafifletmek amacıyla oluşturulmuştur. Daha fazla ayrıcalığın sunulduğu Lome Konvansiyonu na dahil olan ülkelerin Afrika-Karayip-Pasifik Ülkelerinin haricinde 160 ın üzerinde ülkeyi kapsayan GTS de en az gelişmiş ülkelere özel ayrıcalıklar tanınmaktadır. 25 GTS Sistemi, ilk olarak 1971 yılında Avrupa Birliği tarafından uygulanmaya başlamıştır. GATT ın birinci maddesinde öngörülen MFN kuralından aykırılık kararının alınması üzerine AB harekete geçmiş ve Konsey, 21 Haziran 1971 yılında aldığı bir karar ile 1 Temmuz 1971 tarihinden geçerli olmak üzere 77 ler Grubu üyelerini GTS Sisteminden yararlandırmaya başlamıştır. 26 AB nin uygulamakta olduğu GTS, belirli dönemler itibariyle uygulanmaktadır. Tespit edilen aksaklıklar göz önünde bulundurularak sistem yenilenmektedir. AB nin birinci on yıllık GTS Rejimi 1971-1981 yılları arasında, ikinci on yıllık GTS Rejimi ise 1981-1991 yılları arasında uygulanmıştır. Bu iki kuşak GTS Rejimi uygulandığı dönem boyunca yıllık gözden geçirme işlemlerine tabi tutulmuştur. Başka bir ifadeyle, GTS Rejiminin uygulanması için on yıllığına kararlar alınmış ancak yıllık olarak revize edilmiştir. GTS Rejiminin yıllık gözden geçirme çalışmaları sırasında tavize konu ürün kapsamı, kotalar ve kotaların idaresi, sistemden faydalanacak ülkeler, tarım ürünleri için tarife indirim miktarları her yılın Aralık ayında tekrar saptanır ve karara 25 Avrupa Birliği-Türkiye Kavramlar Sözlüğü, İktisadi Kalkınma Vakfı, İstanbul,Mayıs 1999, s.46. 26 KARLUK, Avrupa Birliği ve Türkiye, s.170.

bağlanarak ertesi yılın başından itibaren tekrar uygulanmıştır. 1991 yılına gelindiğinde sistemde önemli değişiklikler öngörülmüştür. Sistemde esaslı değişiklikler yapılmasına sebep olan 1986 yılında Uruguay ın başkenti Punta del Este de başlanan ve 15 Nisan 1994 yılında Fas ın Marakeş kentinde 125 ülkenin nihai anlaşmayı imzalaması ile sonuçlanan Uruguay Görüşmeleridir. Başlangıçta görüşmelerin dört yıl sürmesi planlanmıştır. Ancak tarımsal ürünlerin ticaretinin serbestleştirilmesi ve sübvansiyonlar konusunda Fransa ve ABD arasında yaşanan görüş ayrılıkları sebebiyle görüşmeler dört yıl uzamıştır. 27 Dünya Ticaretinin Serbestleştirilmesi açısından büyük bir öneme sahip olan Uruguay Görüşmeleri, 1991 yılında yeniden gözden geçirilerek on yıllığına tekrar uygulanması gereken AB nin GTS Rejiminin 1994 yılına kadar sürüncemede kalmasına ve eski sistemin 1994 yılına kadar uygulanmasına sebep olmuştur. 28 Uruguay Görüşmeleri, dünya ticaretinde ciddi bir liberalizasyon sağlamakta, sübvansiyonlar, antidamping, gümrük kıymeti, ticarette teknik engeller ve koruma önlemleri alanlarında çok taraflı ilke ve kurallar geliştirmektedir. Uruguay Turu nda uzlaşmaya varılan kararlara göre sanayileşmiş ülkeler tarafından sanayi ürünlerine uygulanan gümrük vergileri üçte bir oranında azaltılacak ve sanayi ürünü ithalatının % 40 dan fazlası vergisiz ithal edilecektir. Bu sebeplerle, gelişmekte olan ülkeler GTS, Lome Konvansiyonu ve Akdeniz Anlaşmaları gibi programlar yoluyla sanayileşmiş ülkelerden sağladıkları tercihli rejim marjlarının Topluluğun üçüncü ülkelere uyguladığı Ortak Gümrük Tarifesindeki indirimler sonucunda erozyona uğrayacağından endişe etmeleri nedeniyle ortaya çıkacak gelir veya ihracat kayıplarını ülke bazında ayrı ayrı ele almak gerekiyordu. 29 Sanayi ürünleri ihracatı büyük ölçüde tercihli girişe dayanan ülkeler için tercih marjlarının erimesinin piyasaya rekabet gücü artacak ve anılan program dışı ülkelerin girecek olmasının yaratacağı etki oldukça önem kazanmış ve GTS Sisteminin tekrar gözden geçirilmesini gerektirmiştir. Gözden geçirme çalışmalarında UNCTAD bünyesindeki Tercihler Özel Komitesinin sunduğu önerilerin etkili olduğu söylenebilir. 27 SEYİDOĞLU, s.214. 28 UNCTAD/ITCD/TSB/Misc.25/Rev.2, United Nations, New York and Geneva, December 2002 s.vii. 29 KARLUK, Uluslararası Ekonomi, s.262-273.

Zira öneriler arasında ürün kapsamının genişletilmesi, tercihli ithalattaki miktar ve diğer kısıtlamaların kaldırılması, menşe kurallarının uyumlaştırılması ve basitleştirilmesi, Marakeş ve Singapur Bakanlar Düzeyindeki Kararlarda öngörüldüğü şekilde EAGÜ ler için özel tedbirlerin uygulanması önerilmiştir. 30 AB, 1 Ocak 1995 tarihi itibariyle 1995-2004 yılları arasında uygulanacak GTS Rejimini kabul etmiştir. Üçüncü on yıllık dönemin temel yasal düzenlemeleri sanayi ürünlerine ilişkin olarak 3281/94 sayılı Konsey Tüzüğü 31 ve tarım ürünlerine ilişkin 1256/96 Sayılı Konsey Tüzüğü 32 dür. 1 Ocak 1999-31 Aralık 2001 tarihi itibariyle AB, 2820/98 Sayılı Konsey Tüzüğü 33 çerçevesinde GTS Rejimini revize etmiştir. Ancak 2001 yılı sonuna kadar 1995-2004 dönemi GTS Programı içinde esaslı değişiklikler yapılmamıştır. 34 Avrupa Birliği tarafından halihazırda uygulanmakta olan GTS Rejiminin temel dayanağını 10 Aralık 2001 tarih ve 2501/2001 sayılı Konsey Tüzüğü oluşturmaktadır. Söz konusu Tüzüğün, 1 Ocak 2002 ila 31 Aralık 2004 tarihleri arasında uygulanması öngörülmektedir. GTS Rejiminin menşe kurallarına ilişkin hükümlerini ise Topluluk Gümrük Kanunu na ilişkin 2913/92 Sayılı Konsey Tüzüğü nün uygulanmasına ilişkin hükümleri düzenleyen 2454/93 Sayılı Komisyon Tüzüğü nü tadil eden 26 Temmuz 2000 tarih ve 1602/2000 tarihli Komisyon Tüzüğü düzenlemektedir. II. GENEL ESASLAR 30 Impact of the EU s Generalised Scheme of Preferences on ACP-EU Trade, ACP/28.031/98, www.acpsec.org 31 Gelişmekte olan ülke menşeli belirli sanayi ürünleri için dört yıllığına (1995-1998) Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi Rejimi uygulanmasına ilişkin 19 Aralık 1994 tarih ve 3281/94 sayılı Konsey Tüzüğü (OJ.L.348, 31.12.1994, p.1) yürürlükten kalkmıştır. 32 Gelişmekte olan ülke menşeli belirli tarım ürünleri için 1 Temmuz 1996-20 Temmuz 1996 tarihleri itibariyle Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi Rejimi uygulanmasına ilişkin 20 Temmuz 1996 tarih ve 1256/96 sayılı Konsey Tüzüğü (OJ.L.160, 29.09.1996, p.1) yürürlükten kalkmıştır. 33 1 Temmuz 1999-31 Aralık 2001 tarihleri itibariyle GTS Rejimini düzenleyen 21 Aralık 1998 tarih ve 2820/98 sayılı Konsey Tüzüğü (OJ L 357, 30.12.1998 p.1.) 2820/98 Sayılı Konsey Tüzüğünün bazı hükümleri 28 Şubat 2001 tarih ve 416/2001 sayılı Konsey Tüzüğü (OJ L 60, 1,3,2001) ile tadil edilmiştir. 416/2001 Sayılı Konsey Tüzüğü ise Topluluğun 1 Ocak 2001-31 Aralık 2004 yılları arası GTS Rejimini düzenleyen 2501/2001 Sayılı Konsey Tüzüğü (OJ L 346, 31.12.2001) ile yürürlükten kaldırılmıştır. 34 UNCTAD/ITCD/TSB/Misc.25/Rev.2, s.vii.

AB nin 1995-2004 yılları arasında uygulanması kararlaştırılan Üçüncü Kuşak GTS Rejimi kendisinden önceki GTS Rejimi ile karşılaştırıldığında daha önce de bahsedildiği üzere GATT Uruguay Görüşmeleri nedeniyle önemli değişiklikler geçirmiştir. Üçüncü kuşak GTS Rejimi 3 temel özelliği bünyesinde barındırmaktadır. 1) Tarife Modülasyonu, 2) Ülke-Sektör Terfi Mekanizması 3) Özel Teşvik Düzenlemeleri AB tarafından daha önce uygulanmakta olan GTS Rejimi temel olarak her bir ülke veya ürün açısından tarife kotaları ve tavanlarına dayanmaktaydı. 1995 yılından bu yana uygulanmakta olan yeni GTS Rejimi ise, ürünlerin Topluluk pazarında hassasiyet derecesi göz önünde bulundurarak ve miktar kısıtlamasına gitmeksizin tercihli tarifeden yararlanması esasına dayanmaktadır. 1995 yılında uygulanmaya başlanan ikinci yenilik ise ülke-sektör terfi mekanizmasıdır. AB nin GTS Rejimi ile, gelişmekte olan ülkelerin dünya ticaretine entegrasyonunun sağlanması, bu ülkelerin uluslararası pazara giriş koşullarının geliştirilmesi amacıyla rekabet güçlerinin artırılması ve ihracat gelirlerinin artarak ekonomik büyümelerinin sağlanması amaçlanmıştır. Bununla birlikte, AB yeni GTS Rejimi ile kapsamına aldığı ülkeleri veya sektörleri çeşitli kriterler çerçevesinde değerlendirmekte, ekonomileri tercihli tarifeden yararlanmaksızın uluslararası arenada rekabet edebilecek düzeye gelmiş bulunan faydalanan ülkeleri veya sektörleri kapsamından çıkarmaktadır. GTS Rejimine getirilen önemli yenilik Özel Teşvik Düzenlemeleridir. GTS Rejimi kapsamında AB, bazı ülkelerle yaptığı özel sözleşmelerle bu ülkelerin bir yandan kalkınma süreçlerine katkıda bulunmakta, diğer taraftan sosyal bazı standartların bu ülkelerde yerleşmesini sağlamaktadır. 1994 yılından sonra uygulanmaya başlanan yeni kuşak GTS ile çevrenin, işçi haklarının korunması, uyuşturucu ile mücadele konularında faydalanan ülkelere özel düzenlemeler yoluyla ilave tercihler tanınarak sürdürülebilir ekonomik ve sosyal kalkınma amaçlanmıştır.

Ancak, GTS çerçevesinde gelişmekte olan ülkelere tanınan tercih, özel teşvik düzenlemeleri açısından gelişmekte olan ülkeler arasında ayrımcılığa yol açtığı iddiaları sebebiyle Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) bünyesinde tartışmalara yol açmaktadır. İleride detaylarıyla açıklanacak olan özel teşvik düzenlemelerinden uyuşturucu üretimi ve kaçakçılığı ile mücadele düzenlemesi DTÖ çerçevesinde Anlaşmazlıkların Halli Mekanizmasına konu olmuştur. 1994-2005 Dönemi itibariyle uygulanması planlanan GTS Rejiminde en önemli değişiklik 2501/2001 Sayılı Konsey Tüzüğü ile getirilen Everything But Arms- EBA Silahlar Hariç Herşey yaklaşımıdır. EBA Yaklaşımı Armonize Sistemin 93. Faslında sınıflandırılan Silahlar ve Mühimmat dışında 1-97. Fasıllarda sınıflandırılan ve 2501/2001 Sayılı Konsey Tüzüğü nün 1 Numaralı Ekinde yer alan EAGÜ menşeli tüm ürünlerin miktar kısıtlaması olmaksızın Topluluğa vergisiz olarak ithal edilebilmesine imkan tanınmaktadır. Ancak taze muz, pirinç, şekerin GTS kapsamındaki ithalatı tam anlamıyla serbest bırakılmamıştır. EAGÜ ler için Özel Düzenlemelerin temel sebebi, bu grupta yer alan ülkelerin kalkınma seviyesi ve rekabet düzeyi açısından diğer ülkeler ile mukayese edilemeyecek kadar zayıf olmalarından kaynaklanmaktadır. EAGÜ ler için özel teşvik düzenlemeleri, Birleşmiş Milletler (BM) tarafından resmi olarak tanınan 49 ülkeye (Least Delevoped Countries-LDC S ) yönelik düzenlemelerdir. GTS kapsamında en fazla taviz, EAGÜ ler için öngörülen düzenlemeler ile sağlanmaktadır. GTS rejimi çerçevesinde daha önce ürün bazında uygulanan farklı mevzuatlar ve en az gelişmiş ülkelere ilişkin düzenlemeler 2501/2001 Sayılı Konsey Tüzüğü kapsamına alımış ve böylece rejimi düzenleyen konsolide bir GTS mevzuatı oluşturulmuştur. Ancak daha önce de bahsedildiği üzere Rejimin esaslı unsurlarından olan menşe kuralları ayrı bir Topluluk mevzuatıyla düzenlenmektedir. Üçüncü kuşak GTS Rejimi sonuç itibariyle 3 dönemde ele alınabilir. 1) 1994-1998 Dönemi 2) 1998-2001 Dönemi 3) 2001-2004 Dönemi

AB tarafından uygulamakta olan GTS Rejimi, uluslararası ticaret sisteminde meydana gelen değişimleri sistemine adapte ederek sürekli güncel tutmak amacıyla genel olarak 10 yıllık bir dönem itibariyle uygulanmaktadır. Aşağıdaki tablonun AB nin GTS uygulaması ile ilgili olarak açıklayıcı olacağı düşünülmekte olup konuya ilişkin detaylı tablolar çalışmanın sonundaki ekler bölümünde yer almaktadır. Tablo 3 : AB nin 1999 yılı toplam ithalatı ve içeriği (000 $) Toplam : 698,978,010 $ İTHALAT REJİMİ Toplam İthalat Toplam İthalatt Vergiy e tabi Vergisiz İthalat a Payı ithalat OGT 516,027,5 47 74 256,32 7,256 259,700,2 91 Diğer Tercihler 134,040,8 48 19 122,70 3,344 11,337,50 3 GTS 38,216,24 5 28,603 9,613,012 9,236 AKP Ülkeleri 9,828,800 1 6,354 9,822,445 EAGÜ 765,568 0 137 765,430 Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü, WT/COMTD/W/93, 5 EKİM 2001 III. KAPSAM Kalkınmanın en önemli araçlarından birisi ticarettir. Kalkınmakta olan ülkelerle yapılacak ticaret bu ülkelerin ihracat gelirlerinin artmasına, sanayileşmelerine ve

ekonomilerinin çeşitlenmesine neden olacaktır. Bu amaçları gerçekleştirmenin yollarından biri, gelişmekte olan ülkelere tercihli tarife uygulamak olacaktır. Tercihli rejim bu ülkelerden ithalat yapılmasını özendirici nitelikte olup, söz konusu ülkelerin gelişmekte olan sanayilerini uluslararası pazarda rekabet edilebilir düzeye ulaşmasına imkan tanıyacaktır. Avrupa Birliği tarafından 2002-2004 yılları itibariyle uygulanması öngörülen GTS çerçevesinde 48 En Az Gelişmiş Ülke, 94 Gelişmekte olan ülke ve 36 özerk bölge tercihli rejimden yararlanmaktadır. 35 Ürün kapsamı açısından bakıldığında Armonize Sistem de 1-97. Fasıllarda sınıflandırılan ve aşağıda ayrıntılarıyla açıklanacak olan Genel Düzenlemeler kapsamında yaklaşık 7000 civarında ürüne tercih tanınmaktadır. Tercih tanınan ürünlerden 3300 ünü hassas olmayan ürünler oluştururken, 3700 ürün ise hassas olarak belirlenmiştir. 36 GTS Rejimi, sadece vergilendirilebilir ürünleri kapsamakta ve yaklaşık 10300 tarife pozisyonunda sınıflandırılan üründe faydalanan ülkelerden Topluluğa ihracatta tarife indirimi sağlamaktadır. Bu çerçevede, 2100 civarında üründe ise Topluluğun uyguladığı Ortak Gümrük Tarifesi (OGT) sıfırdır. GTS ye ilişkin, 2501/2001 Sayılı Konsey Tüzüğü nün dört numaralı ekinde her bir düzenleme konusu tavizli rejimden yararlanan ürünlerin listesi belirtilmektedir. Bu çerçevede, GTS Rejimi kapsamındaki her bir düzenleme (işçi hakları, çevre korunması gibi.,), aynı ürün için farkı tarifeler koyabilir. Sağlanan tercihli tarife ve tercihin kapsamı faydalanan ülke menşeli ürünlerin faydalandığı düzenlemeye göre değişmektedir AB nin uygulamakta olduğu GTS Rejimi temel olarak 5 ayrı düzenlemeyi bünyesinde barındırmaktadır. Bunlar; 35 2501/2001 Sayılı Konsey Yönetmeliği nin I numaralı Ekinde Faydalanan Ülkeler yer almaktadır. 36 European Commission, DG Trade, User s Guide to the European Union s Scheme of Generalised System of Preferences, February 2003, s.2.

a) Genel Düzenlemeler, b) İşçi Haklarının Korunmasına İlişkin Özel Teşvik Düzenlemeleri, c) Çevrenin Korunmasına Yönelik Özel Teşvik Düzenlemeleri, d) En Az Gelişmiş Ülkeler İçin Özel Teşvik Düzenlemeleri, e) Uyuşturucu Üretimi ve Kaçakçılığı İle Mücadele İçin Özel Düzenlemelerdir. GTS Kapsamı düzenlemeler, faydalanan ülkeler, tercihli rejime konu ürünler ile ilgili olarak ayrıntılar çalışmanın ekinde yer almaktadır. Bundan sonra konuya ilişkin olarak yapılacak açıklamalar için aydınlatıcı olacağı düşüncesiyle örnek tabloya aşağıda yer verilmektedir. Tablo 4 2501/2000 Sayılı Konsey Tüzüğü nün I Numaralı Eki (Örnek) Avrupa Topluluğu nun Genelleştirilmiş Tercihler Sisteminden Yararlanan Ülke ve Bölgeler A B C D E F G H I AR Arjantin I, III, XI,