Akış Beyin ve Yaratıcılık İ. Hakan Gürvit İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Davranış Nörolojisi ve Hareket Bozuklukları Birimi Beyin hasarı ve yaratıcılık Edinilmiş lateralize beyin hasarlarının sonuçları İnme Nörodejenerasyon/demans Gelişimsel beyin hasarlarının sonuçları Disleksi Sinestezi Otizm Şizotipi Şizofreni Ayrık beyin ve yaratıcılığın lateralizasyonu Evrimsel açıklamalar gayreti Kör bir bestecide sol T-P infarkt sonrası Braille de müzikal aleksi-agrafisiz (amusiasız) verbal aleksi-agrafi (afazi) Signoret et al. Rev Neurol 1987 Visaryon Yakovleviç Şebalin (1902-1963) Myaskovski nin öğrencisi ve Şostakoviç in arkadaşı Jdanov temizliğine kadar Moskova Konservatuarı müdürü (1942-1948) 1953 ve 1959 da 2 inme sonrası global afazik 1963 te ölümünden bir kaç ay önce 5. Semfoni parlak bir yaratıcı çalışma, en ulvi duygularla dolu, iyimser ve yaşam dolu (D. Şostakoviç) Afazik bir bestecide müzikal yetenekler aynen korunur; ağır anomiye rağmen müzikal enstrümanların adlandırılması korunur. Tzortzis et al. Cortex 2000 Afazik bir ressamda inme sonrası alışılagelen sembolik stili yerine natürmort, manzara ve portre resimleri Kaczmarek. Aphasiology 1991 Federico Fellini (1920-1993) Alzheimer Hastalığı Iris Murdoch (1919-1999) AH tanısı 1996 Kasım 1996 NP: Akıcı afazi özellikleri (Kanguru gösterildiğinde zıplayan güzel hayvan ) Under the Net 1954, The Sea 1978, Jackson s Dilemma 1995 Son romanda sentaks korunurken, belirgin semantik yoksullaşma Garrard. Brain 2005 Alzheimer Hastalığı Willem de Kooning (1904-1997) 1980 de AH tanısı 1988 e kadar devam ettiği son resimlerinde basitleşme Bazı eleştirmenler Picasso nun gölgesinden çıkıp daha duygulu ve lirik olduğunu söylerler Stewart. AmJ Alz Dis&Dem 2002 Kadın 1955 Delpht Bahçesi 1987 1
Amaducci Eur JNeurol 2002 Otte Med Sci Monit 2003 Üçünc Maurice Ravel 1875-1937 Bask anne ve İsviçreli baba Şehrazad 1898 Pavane pour une infante défunt 1899 Miroirs 1905 İspanyol Rapsodisi 1908 Gaspard de la Nuit 1908 Daphnis et Chloé balesi 1912 L enfante et les sortiléges operası 1925 Bolero 1928 Sol el için Re Majör Piyano Konçertosu 1929 Don Quichotte a Dulcinée şarkıları 1932 1927 Piyano çalmada hafif güçlük, disfazi 1932 Araba kazası ve hafif kafa travması 1933 Yüzmeyi unutma, yazı ve imzasında bozulma 1934 Apraksi, agrafi 1936 Alajouanine Orta derecede tutuk afazi agrafi, ağır ideomotor apraksi, nota okumada bozulma; müzikal algı salim 1937 Vincent Sağ kranyotomi: beyin çökmüş, atrofi yok Semantik Demans Sol anteriyor temporal dejenerasyon semantik bilginin kaybı fakat görselmekansal ve müziksel yeteneklerin korunması ile karakterize SD de sanatsal yetenekler karakter değiştirebilir (soyut veya sembolist değil, realist, ayrıntıcı, renkli) veya zuhur edebilir Miller. Neurology 1998 ve Brit J Psych 2000 Mendez. Med Hypotheses 2004 MH nın Boticelli modeli kopyası Franklin 1992 Chatterjee 2004 MH nın işittiği kelimeleri akıldan çizmesi Sağ beyin hasarı öncesi Loring Hughes Sağ beyin hasarı sonrası Heller 1994 Chatterjee. Neuropsychology of Visual Artistic Production. Neuropsychologia 2004 Disleksi Sol hemisfer gelişimsel linguistik öğrenme bozukluğu Daha fazla erkek, solak Sol planum temporale asimetrisi kaybolmuş Sanat okulu öğrencilerinde fazla 1, giriş sınavlarında daha başarılılar 2 İmkansız figürleri daha hızlı ayırt ediyorlar 3 1. Wolff. Dyslexia 2002 2. Çorlu. Kognitif IV 2007 3. Karolyi. Brain&Lang 2003 2
Sinestezi Bir duysal modalitedeki uyaranın uyarılmamış diğer bir duysal modalitede istem dışı olarak algıya neden olduğu yaşantılama durumları En sık grafem-renk; ton-renk, tat-taktil şekil, işitsel kelime-tat, grafem-kişilik algısı, ton-ısı diğer mümkün biçimler Gelişimsel bir artefakt, ancak migren aurası, LSD tarzı hallusinojen kullanımı sinestetik yaşantılama tetikleyebilir Sinestezi İntramodal-İntermodal anormal bağlantı Sanatçı sinestetler: Arthur Rimbaud, Charles Baudelaire, Vladimir Nabokov, Alexander Scriabin, Olivier Messiaen, Vasily Kandinsky Bilumum beat kuşağı, psychodelia, underground ve punk Aleksandr Nikolayeviç Skriyabin (1872-1915) Myers, C. (1914) A case of synaesthesia. British Journal of Psychology, 6, 228-232. Renkler tek tek notalarla değil, tonaliteyle ilgili Müzik dinlerken silik bir renk hissi duyuyorum. Emosyonel olarak müziğe girdikçe bu his şiddetleniyor ve bir renk imgesi ne dönüşüyor Beethoven müziği bu his için fazla entelektüel. Olivier Messiaen (1908-1992) Monteverdi, Mozart, Chopin, Wagner, Mussorgsky ve Stravinsky son derece renkli müzikler yazdılar. Skriyabin in renk klavyesi Arbat-Moskova Mark Rowan ın Olivier Messiaen Müziği Algısı Turangalila Semfonisi Piyano Müziği Org Müziği 3
Vasili Kandinski (1866-1944) Moskova-1913: Wagner in Lohengrin operası yorumu: Kemanlar, basların derin tonları, ve özellikle de nefesliler bende o gece öncesi saatin bütün gücünü cisimleştirdiler. Zihnimin içinde bütün renkleri gördüm; gözlerimin önünde duruyorlardı. Önümde vahşi, nerdeyse çılgınca çizgiler çizilmişti Ressam Kandinski, besteci Hartmann, balet Sacharoff Deneyi Hartmann, Kandinski nin çok sayıdaki suluboyaları içinden ona en fazla müzikal gelenini seçer ve çalar. Sacharoff dinlediği müzikle dans eder ve sonra dans ettiği tabloyu diğerleri arasından doğru olarak seçer. Munich-Schwabing with the Church Ursula - 1908 Der Blaue Reiter - 1903 Beyaz Üzerine II - 1923 Otizm Nadia 3.5 yaşında Ortalama 6 yaşında çocuk Kompozisyon X - 1939 Nadia 5.5 yaşında Kompozisyon VII - 1913 Selfe 1977 den Chatterjee. Neuropsychologia 2004 Beyinde Ortalamadan Sapma: Yaratıcılık ve Delilik Sch lıların evlat edinilen çocukları Psikiyatrik bozukluklar sık (psikoz, eksen II, alkolizm) %22 si müzisyen Yüksek oranda dindarlık İzlanda Sch, diğer psikiyatrik bozukluklar ve yaratıcılar, toplum önderleri aynı aile ağacında toplanma eğiliminde Ayrık Beyin Post-op benlik algısı ve ölçülen zeka kapasitesi değişmez Sol elle yoklanan cisimler adlandırılamaz W.J. olgusu ( 61) Görev: Işık görünce düğmeye bas! RH görür, sol el basar; W.J. Görmedim J.W. olgusu ( 82, 96) RH nın adlandırabildiği nesnelerde Gördüm 4
Sol Beyin Yorumcusu Sol Beyin Yorumcusu 2 P.S. Tavuk pençesiyle kürek gider; kümesi temizlemek gerekir RH: Gül! RH: Yürü! RH: Bir filmden dehşet sahneleri RH: Pembe LH: Renkli şişeler DrG. Neden gülüyorsun? P.S. Her hafta gelip bu gülünç testleri yapıyorsunuz. Dr.G. Nereye? P.S. Gidip mutfaktan kola alacağım. V.P. Dr G. Sizi severim ama neden bilmem beni ürkütüyorsunuz. J.W. Pembe renkli şişeyi seçer Pembe güzel renktir Sağ Beyin Sadık Gözlemci Hedef %80 sıklıkla, fakat rastgele olarak üstte beliriyor (Wolford ve Gazzaniga - 2000). Normal kişiler sıklık varsayımına göre davranıp %68 başarı gösteriyorlar Fareler maksimizasyon yapıp, sürekli üstü seçiyorlar (%80). R PF hasarlılar sıklık, L PF liler maksimizasyon davranışı gösteriyorlar. 2 ayrık beyin hastasında (J.W. ve V.P.) LH insanlar, RH fareler gibi davranıyor. Benzer düzenekle normallerle fmrg çalışmasında sol PF aktivite ile örtük düzen düşüncesi korele (Thomas 2004). Dil, yaratıcılık ve deliliğin altyapısı olan anatomik ve işlevsel kortikal değişkenliğin gerek şartları İşlevsel lateralizasyon (Crow) H. Sapiens sapiens beyninde ortalama bir işlevsel topografi vardır ve bu ortalamadan sapmalar bazı işlevleri güçlendirirken diğerlerini zayıflatır. Kökeni cinsiyet kromozomlarında kodlanır (ProtocadherinXY) Yağ asitleri metabolizmasında iyileşme (Gibson, Horrobin) Membran proteinleri ve myelin üretiminde benzersiz artış Beyin boyutlarında benzersiz artış. Heterokroni/neoteni (Seldon) Neanderthal soyu ayrıldıktan sonra ortaya çıkan yirmili yılların başına kadar devam eden ve doğa üzerine çevrenin benzersiz etkilerini sunmasına olanak veren geciken erişkinlik Balon modeli Seldon. Medical Hypotheses 2007 Horrobin Teorisi 2-3 M yıl (boyut değil işlev) Büyük beyin boyutları Esansiyel yağ asidleri (EYA), özellikle araşidonik asid (AA) Uzunca süre yaratıcılık örnekleri yok: Güney Afrika dan Doğu Asya ya aynı balta tasarımı 500.000 yıl Beyin boyutlarında artma Asil-CoA sentetaz Balta tasarımında değişiklik, ahşap kullanımı 50-100.000 yıl Fosfolipazlar, siklooksijenaz Yaratıcılık, din, sanat, savaş 10-15.000 yıl Tarım, kentler, kültür Son 200 yıl Şizofreni belirtilerinde şiddetlenme Horrobin. Medical Hypotheses 1998 Lipid biyokimyasal basamaklarında değişiklik Beyin ağırlığının %60 ı lipid Beyindeki mikro bağlantıların temel belirleyicisi EYA ların, özellikle de AA düzeyi ile beyin boyutu korele 5
Geç Matürasyon ve Kortikal Değişkenlik Artışı Homo sapiens sapiens beyninde en fazla değişkenlik en geç matüre olan bölgelerde (temporal ve frontal assosiasyon korteksleri); bunun tersi de doğru (somatosensoryel ve motor alanlarda en az değişkenlik) Homo sapiens neanderthalensis büyük beyinli fakat hızlı matürasyon gösteriyor. Değişkenliğin mekanizması olarak Balon Modeli Myelin büyümesi korteksi bir balon gibi yüzeye doğru çeker Komşu nöronal kolonlar birbirinden ayrılır Etkilenen korteks gelen sinyali daha iyi ayrıştırır Hebb kurallarına göre çalışır (her bireyin emsalsiz yaşantısına göre çizgisel/deterministik değil, istatistiksel olarak belirlenir) Sonuçta oluşan kortikal nöroanatomi bireysel değişkenlik sergiler Değişkenliğin %1 lik aşırı uçları deha ve deliliğin nöral alt yapılarıdır. Sonuç Yerine Sağ hemisfer: gerçeklikle ara yüz Realizm, natüralizm, empresyonizm Sol hemisfer: simgeselle ara yüz Sembolizm, soyut, ekspresyonizm, avant-guarde Quo vadis Homo sapiens? H. sapiens neanderthalensis yolu: Değişmezlik, doğayla bütünlük, eşitlik (?), huzur (?) H. sapiens sapiens yolu: Değişim, yaratıcılık, doğaya egemenlik, angst, deha, çılgınlık Munch 6