2012 EYLÜL SEKTÖREL DOĞAL AFETLERE HAZIRLIK YÖNÜNDEN TÜRKİYE VE İZMİR DE KENTSEL DÖNÜŞÜM Övgü PINAR Kamuoyunda Kentsel Dönüşüm Yasası olarak bilinen ve 31 Mayıs 2012 tarihinde Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren "Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun" ile birlikte ülkemizdeki çürük yapıların yeniden inşa edilmesi konusu gündeme geldi. Söz konusu kanun, Türkiye de şehircilik ve inşaat sektöründe bir devrim niteliğinde. Tüm şehirlerde afet riskli alanlar ve gecekondu bölgeleri tespit edilerek, bu bölgelerde kentsel dönüşüm faaliyetlerine başlanılması amaçlanıyor. Söz konusu kanun ile birlikte; kentsel dönüşümün öncelikle 5 ilde başlayacağı belirtildi. Bu iller; İstanbul, İzmir, Bursa, Sakarya ve Kocaeli. Söz konusu illere dönüşüm ofisleri kurularak sürecin başlaması planlanıyor. Daha sonra tüm Türkiye ye yayılacak. Türkiye de yaklaşık 18 milyon konutun % 55 gibi büyük bir kısmı depreme dayanıksız çürük yapılardan oluşuyor. Türkiye'nin topraklarının % 93'ünün, nüfusun % 95'inin ve sanayi kuruluşlarının % 98'inin deprem kuşağında bulunduğu dikkate alındığında, çürük yapılaşmanın olası bir depremde çok ağır sonuçlara yol açması kaçınılmaz gözüküyor. Şekil 1: Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası Kaynak: T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Deprem Dairesi Başkanlığı 11
Yıllar geçmesine rağmen halen hafızalardan silinmemiş olan Marmara depremlerinde bu gerçekle yüzleşmiştik. Yakın bir tarihte gerçekleşen Van depremi de, daha önceki depremlerden yeterince ders çıkarılamadığı sonucunu bir kez daha ortaya koymuştur. Üstelik söz konusu depremler Türkiye de ne bir ilkti ne de son olacaktır. Depremlerin rakamsal yansımalarına bakıldığında; ülkemizde 1900'lü yıllarda Marmara Depremi de dahil olmak üzere toplam 151 hasar yapıcı nitelikte deprem olmuştur. Söz konusu depremlerde; 650.786 bina yıkılmış veya ağır ölçekli hasar görmüş, 97.839 kişi hayatını kaybetmiştir. Ortalama olarak ele alındığında; her yıl yaklaşık 6.000 bina yerle bir olmuş ve her yıl 982 kişi deprem nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Sadece 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerinde, 18 bin 373 kişi ölmüş, 48 bin 901 kişi yaralanmıştır. Toplam 364 bin 905 hasarlı konut ve işyeri tespit edilmiştir. 1998 yılında 206.559 milyar dolar olan milli gelir, depremin etkisiyle 1999 yılında 185.266 milyar dolara gerilemiştir. 17 Ağustos 1999 depremi sonrasında; binaların, % 90 ında kalitesiz beton kullanıldığı, % 65 inde korozyon sorunu, % 62 sinde tuzdan arındırılmamış deniz kumu kullanıldığı, % 24 ünde zeminden kaynaklanan sorunların olduğu, % 12 sinde mimari hatalar bulunduğu, % 11 inde betonun yeterince sulanmamış olduğu tespit edilmiştir. Japonya da 1968 ve 1978 yılında gerçekleşen depremlerde yapıların % 6 sı ağır derecede hasar görmüşken 1999 depreminde Türkiye de bu oranın % 35 lere çıktığı durumun ciddiyetini bir kez daha ortaya koymaktadır. Deprem sonrasında hasarları paylaşmak üzere işletmelerin ek vergiler ödemesi ise; 2000 li yılların başlarında yaşanan ekonomik krizde depremin olumsuz etkilerini işletmelerin daha da ağır hissetmesine yol açmıştır. Büyük depremler sonrasında, su, elektrik, haberleşme, kanalizasyon, doğalgaz, yol sistemleri vb. zarar görmüş, depremin gerçekleştiği bölgede coğrafi değişimler yaşanmış, tarımsal alanlar tahrip olmuş, çevre kirliliği gibi olumsuz sonuçlar doğurmuş, ekolojik denge bozulmuştur. Marmara Depremi gibi Türkiye ekonomisinin nabzının attığı bir bölgede ise; tüm bu hasarlara ek olarak ülkemizin sanayi tesisleri ciddi oranlarda hasar görmüş, bölge turizm cazibesini önemli ölçüde kaybetmiştir. 12
Afet sonrası şehrin zarar görmüş alt yapı sistemleri hemen devreye girememekte, bu da yeni bir takım başka sorunlara da yol açabilmektedir. Özetle; yaşanan depremlerin Türkiye ye faturası bir hayli ağır olmuş, Türkiye ekonomisi ağır yaralar almıştır. Üstelik sadece deprem de değil, oldukça yakın bir örnek olarak geçtiğimiz günlerde Samsun da yaşanan sel felaketi yapılaşmada önemli eksikliklerimiz olduğunu bir kez daha üzücü bir şekilde ortaya koymuştur. İzmir açısından duruma bakıldığında; bölgenin deprem aktivitesinin en yoğun olduğu bölge olduğu görülmektedir. Araştırmalara göre; Batı Anadolu da deprem merkez üstlerinin çoğunluğunun Ege Denizi nde Karaburun-Sakız Adası, İzmir Körfezi-Midilli Adası ve Doğanbey-Sisam Adası arasında bulunduğu belirtilmektedir. Şekil 2: İzmir Deprem Fay Hattı Haritası Kaynak: T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Deprem Dairesi Başkanlığı İzmir ve çevresinde on üç adet fay haritalandırılmıştır. Deprem potansiyeli en yüksek olan faylar; İzmir, Tuzla, Güzelbahçe, Seferihisar, Manisa, Kemalpaşa, Dağkızılca ve Gediz Grabeni dir. Deprem potansiyeli açısından ikinci derecede önemli tektonik yapılar olarak karşımıza çıkan faylar; Menemen, Güzelhisar ve Gümüldür dür. Deprem potansiyeli açısından en düşük olarak nitelendirilebilecek faylar; Yeni Foça ve Bornova faylarıdır. Söz konusu faylardan İzmir fayı, Manisa fayı ve Kemalpaşa fayı, yerleşme yoğunluğu yüksek olan kent merkezlerini ifade etmektedir. Yanı sıra İzmir in kent yerleşmesinin önemli bir kısmı körfez çevresindeki delta düzlükleri üzerinde olup söz konusu deltaları oluşturan alüvyonların olası bir deprem sırasında zemin büyümesi gibi sonuçlara yol açması kaçınılmazdır. 13
İzmir Deprem Master Planı nda İzmir i etkileyebilecek olası bir depremin İzmir Fayı üzerinde oluşabilecek merkez üssü 6,5 büyüklüğünde bir deprem olabileceği ifade edilmektedir. İzmir de meydana gelen depremler, tarihsel olarak incelendiğinde, büyüklüklerinin 4,8 ile 6,7 arasında değiştiği görülmektedir. Ülkemizde gecikmeli olmakla birlikte hızlı ve ani gerçekleşen sanayileşme süreci kırsalda yaşayan halkın, İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa gibi sanayileşmenin hızlı olduğu kentlere göçlerini arttırmıştır. Özellikle 1950-1960 yıllar ile 1980-1990 yılları arasında ülkemizdeki liberal politikalara bağlı olarak büyük kentlere, önemli göçler gerçekleşmiştir. İzmir de, büyük kentlerin en büyük sorunu olan aşırı göçe bağlı olarak süreç içerisinde kontrolsüz ve çarpık kentleşmeye maruz kalmıştır. Bu durum estetik olarak son derece kötü bir yapılaşmayı beraberinde getirmiş, yanı sıra depreme hiç dayanıklılığı olmayan riskli yerleşim alanlarının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu durumun en önemli nedeni yoğun ve hızlı nüfus artışına bağlı olarak, yerel yönetimlerin konut talebi karşısında yetersiz kalması, göç eden kesimin sosyoekonomik açıdan karşılaştığı zorluklar gibi nedenler sonucunda kendi çözümlerini kendileri üretmek zorunda kalmasından kaynaklanmaktadır. Tüm bu hususlar dikkate alındığında; İzmir de kentsel dönüşüm projelerinin uygulanması kaçınılmaz olmuştur. Türkiye yi tehdit eden en önemli doğal afet depremdir ve bu gerçeğe yönelik önlem almak bir zorunluluktur. Kentsel dönüşüm, etkin bir şekilde uygulanması durumunda bu noktada tüm bu önlemlerin alınmasını sağlayacak bir projedir. Kentsel Dönüşüm Yasası nın uygulamasına bakıldığında; öncelikli olarak belirtilmesi gereken nokta yasanın daha önceki kentsel dönüşüm yasalarından farklı olarak afet riski taşıyan binaların dönüşümüne yönelik olmasıdır. Yasa ile; riskli binaların tespitinde yetki, yapı maliklerine verilmiş durumda olup nitelikli çoğunluk binanın yıkım sürecinin başlaması için yeterli olacaktır. 2/3 çoğunluk sağlanması durumunda nitelikli çoğunluğun verdiği kararlara diğerleri de uymak zorundadır. Böylece vatandaşlar da kentsel dönüşüm sürecine dahil edilmiş oluyorlar. Kentsel dönüşümün, hali hazırda bu riskli yapılarda oturmakta olan ev sahiplerini mağdur etmeden, sosyo-ekonomik boyutu göz önünde tutarak ve kentin ihtiyaçları doğrultusunda tüm kurum, kuruluş ve temsilcileri kapsayacak bir süreç olması gerekmektedir. Bu doğrultuda; Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından; kentsel dönüşüm sürecinde, vatandaşlara gerek imar yönünden, gerek kira yönünden gerekse de kredi yönünden yardımcı olunacağı ifade ediliyor. 14
Çevre ve Şehircilik Bakanı Erdoğan Bayraktar; bir dairenin içinde kiracı varsa kiracıya kira yardımı yapılacağı, içindeki mal sahibi ise ve yapacak durumu yoksa kredi desteği verileceğini, mülk sahibinin dairesini satmak istemesi durumunda faiz sübvansiyonu verileceğini ifade etmiştir. Ayrıca konut kredilerinden en düşük krediyi veren bankalara Bakanlığın % 20-30 oranında kredi desteği sağlaması gündemdedir. Sosyal devlet anlayışı çerçevesinde gecekondu sahiplerine de destek olunması hedeflenmektedir. Buradan hareketle kentimizdeki duruma bakıldığında; öncelikli olarak kentsel dönüşüm ihtiyacı bulunan alanlar; Bayraklı, Karabağlar, Gaziemir, Konak, Menemen, Torbalı, Bayındır, Karşıyaka ilçelerinde yer almaktadır. Söz konusu bölgelerde kaçak ve çarpık yapılaşma önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmakta ve yapılaşmada kullanılan malzemeler açısından değerlendirildiğinde olası bir depremde ciddi zarar görebilecek yapıları barındırmaktadır. İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından 2007 yılında yürürlüğe sokulan ve 2009 yılında revize edilen İzmir Kentsel Bölge Nazım İmar Planı ve Raporu na göre; İzmir de kent merkezinde toplam 9.525 hektar konut alanının 4.310 hektar alanı gecekondu ve imar afları sonucuna göre gelişmiştir. Bu doğrultuda; belirtilen alanlarda sağlıksız, güvensiz ve standartlar açısından çok yetersiz yerleşim alanları yer almaktadır. Fırtına, sel, kuraklık, heyelan, kaya düşmesi gibi çeşitli doğal afetler arasında depremler, verdiği büyük maddi ve manevi kayıplar nedeniyle birinci sırada yer almaktadır. Bununla birlikte diğer doğal afetleri de unutmamak ve kentsel dönüşüm sırasında göz ardı etmemek gerekmektedir. Bilindiği üzere; son yıllarda dünyada meydana gelen kasırga, sel ve deprem gibi doğal felaketlerdeki artış, küresel ısınma ile doğrudan bağlantılıdır. Kentleşme, endüstriyel üretim ve tüketim sürecinde çevresel faktörlerin dikkate alınması önem taşımaktadır. Özellikle büyük kentlerde sera gazlarındaki yayılmanın ciddi boyutlara ulaştığı tespit edilmiş, bu durum da iklim dengelerinde bozulmalara yol açmakta ve doğal afetleri tetiklemektedir. Kentsel Dönüşüm ün faydalarını şu şekilde sıralamak mümkündür: Olası bir doğal afet riskine karşı can ve mal güvenliğinin sağlanması, Halkın sağlıklı bir çevreye kavuşmak suretiyle yaşam standartlarının ve refahının artması, Düzenli konut alanları ile gayrimenkul sektöründe değer artışı yakalanması, Altyapı hizmetlerinin yenilenmesi, Geniş cadde, sokaklar, otopark alanları, çocuklar, yaşlılar ve engelliler için gerekli düzenlemelerin sağlanması, Park, eğitim tesisleri gibi sosyal altyapı açısından yeterli yaşam alanlarının oluşturulmasıdır. Başka bir ifadeyle; kentsel dönüşümün ekonomik, fiziki, finansal boyutlarının yanında bu açılardan değerlendirildiğinde sosyo-kültürel bir boyutu da bulunmaktadır. 15
Kentsel Dönüşüm Yasası nın inşaat ve gayrimenkul sektörüne hareket kazandırması da kaçınılmaz gözüküyor. Projelerin hız kazanması ile birlikte sektörün önemli bir artış ivmesi yakalayacağı bekleniyor. Bu da Türkiye ekonomisi açısından önemli kazanımlara yol açacaktır. Planlı, çağdaş ve güvenli şehirleşmeye doğru önemli adımlar atıldığı takdirde, afetler, felaketlerle sonuçlanmayacaktır. KAYNAKLAR Dr. Hitay Baran, İzmir Ticaret Odası nın Kentsel Dönüşüm Görüşleri, Mart 2012. Dr. Hitay Baran, Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun Özeti, Haziran 2012 Ekonomist Dergisi, 15-21 Temmuz 2012 Ekonomist Dergisi, 8-14 Temmuz 2012 http://www.haberler.com/kentsel-donusum-dogal-afetlere-gore-yapilmali- 3423833-haberi/ (12.07.2012) http://www.sehirdusunce.com/index.php/sehir-yazilari/kentsel-donusum-2 (16.07.2012) İzmir Büyükşehir Belediyesi, www.ibb.bel.tr İzmir Kentsel Bölge Nazım İmar Planı ve Raporu T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Deprem Dairesi Başkanlığı T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 16