T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3275 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2138 HAVACILIK EMNİYETİ Yazarlar Doç.Dr. Ender GEREDE (Ünite 1, 5, 7, 8) Yrd.Doç.Dr. Uğur TURHAN (Ünite 2) Dr. Eyüp Bayram ŞEKERLİ (Ünite 3, 6) Yrd.Doç.Dr. Cengiz Mesut BÜKEÇ (Ünite 4) Editör Doç.Dr. Ender GEREDE ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2016 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Müjgan Yazıcı Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Yrd.Doç.Dr. İrem Erdem Aydın Öğretim Tasarımcısı Yrd.Doç.Dr. Nuran Öztürk Başpınar Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Yrd.Doç. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil ve Yazım Danışmanı Öğr.Gör. Özmen Altan Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Mahmut Karadeniz Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Ufuk Önce Ayşegül Dibek Hilal Küçükdağaşan Kenan Çetinkaya Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Havacılık Emniyeti ISBN 978-975-06-1898-7 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 4.900 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Nisan 2016
İçindekiler İçindekiler iii Önsöz... vii Havacılık Emniyetine İlişkin Temel Kavramlar... 2 GİRİŞ... 3 POTANSİYEL TEHLİKE, RİSK VE HAVACILIK EMNİYETİ İLİŞKİSİ... 3 Potansiyel Tehlike... 3 Risk... 5 Havacılık Emniyeti... 7 Havacılık Emniyeti ve Güvenliği Arasındaki Fark ve İlişkiler... 8 HAVA ARACI KAZALARI VE EMNİYETSİZ OLAYLAR... 9 Hava Aracı Kazaları... 9 Emniyetsiz Olaylar... 9 HAVACILIK EMNİYETİNİ SAĞLAMANIN ÖNEMİ... 11 İNSAN FAKTÖRLERİ VE SHELL MODELİ... 12 İnsan Faktörleri... 12 SHELL Modeli... 12 EMNİYET YÖNETİMİNDEKİ DEĞİŞİM EĞİLİMLERİ... 14 EMNİYET DÜZENLEMELERİ VE EMNİYETİ DÜZENLEYEN OTORİTELER... 17 Özet... 20 Kendimizi Sınayalım... 22 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 23 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 23 Yararlanılan Kaynaklar... 24 İnsan Performansı ve Limitleri... 26 HAVACILIK FAALİYETLERİNDE İNSAN PERFORMANSI... 27 DUYULAR... 28 Görme... 28 Görsel Erişim... 30 Görme Problemleri... 30 Renk Körlüğü... 30 Göz Bozuklukları... 31 İşitme... 31 İşitsel Korunma... 31 Vestibüler Sistem ve Denge Algısı... 33 Dokunma... 33 BİLGİ İŞLEME SÜRECİ... 33 Bilgi Toplama... 34 Algılama ve Değerleme... 34 Değerlendirme ve Karar Alma... 35 Faaliyet ya da Tepki... 35 Geri Bildirim... 35 Hafıza ve Sınırlılıkları... 36 Kısa Süreli Hafıza... 36 Uzun Süreli Hafıza... 36 Bilgi İşlemenin Özellikleri... 37 DURUMSAL FARKINDALIK... 37 Durumsal Farkındalığın Önündeki Engeller... 38 Durumsal Farkındalığı Geliştirmek ve Muhafaza Etmek... 38 Özet... 39 Kendimizi Sınayalım... 40 Yaşamın İçinden... 41 Okuma Parçası... 41 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE
iv İçindekiler Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 42 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 42 Yararlanılan Kaynaklar... 43 3. ÜNİTE 4. ÜNİTE Performansı Etkileyen Faktörler...... 44 GİRİŞ... 45 STRES... 45 Strese İlişkin Temel Kavramlar... 45 Stresi Açıklama Yaklaşımları... 47 Organizmanın Uyum Sağlama Çabası Yaklaşımı... 47 Başa Gelen Önemli Olaylar Yaklaşımı... 48 Çevre-Birey Etkileşimini Dikkate Alan Yaklaşım... 49 Stresin Belirtileri ve Etkileri... 49 Stresörler... 51 Stresle Başa Çıkma... 52 ZAMAN BASKISI... 53 İŞ YÜKÜ... 55 UYKU... 58 Uyku Evreleri... 58 Sirkadyen Ritimleri... 59 YORGUNLUK... 61 Yorgunluğa İlişkin Temel Kavramlar... 61 Yorgunluğun Etkileri... 62 VARDİYALI ÇALIŞMA DÜZENİ... 63 İLAÇLAR, ALKOL VE MADDE BAĞIMLILIĞI... 64 Özet... 65 Kendimizi Sınayalım... 66 Yaşamın İçinden... 67 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 67 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 68 Yararlanılan Kaynaklar... 68 Olumlu Emniyet Kültürü... 70 EMNİYET KÜLTÜRÜNE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR... 71 Kültürün Tanımlanması... 71 Kültürün Özellikleri ve İşlevi... 72 Kültürel Ögeler... 73 Örgüt Kültürünün Tanımı ve Oluşumu... 74 Örgüt Kültürünün Çalışanların Davranışlarına Etkisi... 75 Güçlü Örgüt Kültürü... 77 Olumlu Emniyet Kültürü... 77 KÜLTÜR VE HAVACILIK EMNİYETİ İLİŞKİSİ... 81 Kültürün Havacılık Emniyetine Etkisi... 81 Havacılık Örgütlerinde Olumlu Emniyet Kültürünün İnsan Performansına Etkisi... 82 Güçlü Bir Olumlu Emniyet Kültürünün Genel Özellikleri... 84 Güçlü Bir Olumlu Emniyet Kültürünün Önündeki Engeller... 85 OLUMLU EMNİYET KÜLTÜRÜNÜN BİLEŞENLERİ... 86 Raporlama Kültürü... 86 Bilgilendirilme Kültürü... 87 Öğrenme Kültürü... 88 Esneklik Kültürü... 89 Adalet Kültürü... 90 HAVACILIK ÖRGÜTLERİNDE OLUMLU EMNİYET KÜLTÜRÜNÜN GELİŞTİRİLMESİ... 91 Üst Yönetimin Desteğinin Sağlanması... 92
İçindekiler v Örgütsel Güvenin Geliştirilmesi... 92 Adalet Kültürünün Geliştirilmesi... 93 Özet... 96 Kendimizi Sınayalım... 98 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 99 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 99 Yararlanılan Kaynaklar... 100 İnsan Hatası ve İhlaller... 104 İNSAN HATASINA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR... 105 İnsan Hatasının Tanımlanması ve Bileşenleri... 106 İnsan Performansının Seviyeleri... 108 İNSAN HATALARININ SINIFLANDIRILMASI... 110 Jenerik Hata Modelleme Sistemi... 110 Uygulama ve Hafıza Hataları... 110 Kural Temelli Yanılgı Hataları... 113 Bilgi Temelli Yanılgı Hataları... 114 Hata Tiplerinin Ayırt Edici Özellikleri... 114 Diğer Hata Sınıflandırmaları... 115 HATA YÖNETİMİ... 116 Hata Yönetim Yaklaşımları... 117 İnsan Faktörleri Sınıflandırma Sistemi... 119 İHLALLERE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR... 125 Özet... 127 Kendimizi Sınayalım... 128 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 129 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 129 Yararlanılan Kaynaklar... 130 Dispeçer Kaynak Yönetimi... 132 GİRİŞ... 133 DİSPEÇER TANIMI VE UÇUŞ EMNİYETİ İÇİN ÖNEMİ... 134 HAVA TAŞIMACILIĞI SEKTÖRÜNDE KAYNAK YÖNETİMİ UYGULAMALARININ ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ VE GELİŞİMİ... 135 EKİP KAYNAK YÖNETİMİ PROGRAMLARININ BİLEŞENLERİ... 136 İletişim... 137 Kaynak... 137 Alıcı... 137 Mesaj... 138 Kod, Kodlama, Kod Açma... 138 Geri Bildirim... 138 İletişim Engelleri... 139 Liderlik... 141 Takım Çalışması... 144 Karar Alma... 146 Durumsal Farkındalık... 147 İş Yükü Yönetimi... 148 Stres Yönetimi... 148 EKY KAPSAMINDA KULLANILAN HAT ODAKLI UÇUŞ EĞİTİMLERİ... 149 EKİP KAYNAK YÖNETİMİ BECERİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 150 Özet... 153 Kendimizi Sınayalım... 154 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 155 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 155 Yararlanılan Kaynaklar... 156 5. ÜNİTE 6. ÜNİTE
vi İçindekiler 7. ÜNİTE 8. ÜNİTE Emniyet Performansının Ölçülmesi ve İzlenmesi... 158 GİRİŞ... 159 EMNİYET PERFORMANS ÖLÇÜMÜNE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR... 159 Emniyet Performans Ölçümünün Tanımlanması... 159 Emniyet Performans Ölçümünün Amaçları... 160 EMNİYET PERFORMANS GÖSTERGELERİ... 162 Ölçüm Göstergelerinin Tanımlanması... 162 Performans Göstergelerinin Sahip Olması Gereken Özellikler... 162 Performans Göstergelerinin Sınıflandırılması... 164 Gecikmeli ve Öncü Göstergeler... 164 Çıktı ve Faaliyet Göstergeleri... 166 Tepkisel ve Öneylemci Göstergeler... 167 Sonuçların Önem Derecesini Temel Alan Göstergeler... 168 Faaliyet Hacmi ile Emniyet Performansı Arasındaki İlişki... 169 Performans Göstergesi Örnekleri... 171 EMNİYET PERFORMANSININ İZLENMESİ... 173 İzlemenin Tanımlanması... 173 Alarm Seviyesinin Belirlenmesi... 175 Hedeflerin Belirlenmesi... 178 EMNİYET PERFORMANS ÖLÇÜM SÜRECİ... 178 Özet... 181 Kendimizi Sınayalım... 182 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 183 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 183 Yararlanılan Kaynaklar... 184 Emniyet Yönetim Sistemi... 186 GİRİŞ... 187 EMNİYET YÖNETİM SİSTEMİNE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR... 187 Emniyet Yönetim Sisteminin Ardındaki Paradigma Değişimi... 187 Emniyet Yönetim Sisteminin Tanımlanması ve Amaçları... 190 Emniyet Yönetim Sistemine İlişkin Düzenlemeler... 190 EMNİYET YÖNETİM SİSTEMİNİN BİLEŞENLERİ... 192 Emniyet Politikaları ve Hedefleri... 192 Yönetimin Taahhüdü ve Yükümlülükleri... 192 Hesap Verme Sorumlulukları... 193 Kilit Emniyet Yönetim Personelinin Atanması... 193 Acil Durum Eylem Planlamasının Koordine Edilmesi... 194 EYS Dokümantasyonu... 195 Emniyet Risk Yönetimi... 195 Potansiyel Tehlikelerin Saptanması... 195 Emniyet Risklerinin Değerlendirilmesi ve Azaltılması... 199 Emniyetin Güvence Altına Alınması... 204 Emniyet Performansının Ölçülmesi ve İzlenmesi... 205 Değişimin Yönetilmesi... 207 EYS nin Sürekli Geliştirilmesi... 207 Emniyetin Teşvik Edilmesi... 207 Yetiştirme ve Eğitme... 208 Emniyet İletişimi... 208 Özet... 209 Kendimizi Sınayalım... 211 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı... 212 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı... 212 Yararlanılan Kaynaklar... 213