Haftanın Ortası Güncel konularla her Çarşamba Sonbahar güzel gelmedi. Eylül ün ilk haftasında artarak devam eden ölümlerin akıllara kazınan görüntüleri, büyük bir çoğunluğun içinde derin yaralar açmakta. 50 gün ötemiz seçim ve elbette sertleşerek devam eden terörün, seçmen üzerinde olası etkilerini incelemek gerek. Ancak, sadece bu hafta onlarla ifade edilen kayıpların ardından, bu hesapları yapmaya can dayanmıyor. KONDA analizinden seçmenin %82 sinin siyasi bir kriz içinde olduğumuzu düşündüğü cümlesini ayıklayarak; son dönemlerde çeşitli konulara dağılmış seçmen öfkesinin tek bir hedefe yönlenmesinin, 1 Kasım da 276 civarında sandalyeye sahip tek parti bir AKP hükümetini mümkün kılabileceğine vurgu yapmak yeterli. Öte yandan, dün gece Türkiye çapında yaşananlar, sağlıklı bir seçim geri sayım dönemini neredeyse olanaksız hale getirdiği gibi, 1 Kasım da seçimlerin yapılmasını dahi zora sokmuş durumda. Latin Amerika-nereye doğru? Sonbahar güzel gelmedi. Eylül ün ilk haftasında artarak devam eden ölümlerin akıllara kazınan görüntüleri, büyük bir çoğunluğun içinde derin yaralar açmakta. 50 gün ötemiz seçim ve elbette sertleşerek devam eden terörün, seçmen üzerinde olası etkilerini incelemek gerek. Ancak, sadece bu hafta onlarla ifade edilen kayıpların ardından, bu hesapları yapmaya can dayanmıyor. KONDA analizinden seçmenin %82 sinin siyasi bir kriz içinde olduğumuzu düşündüğü cümlesini ayıklayarak; son dönemlerde çeşitli konulara dağılmış seçmen öfkesinin tek bir hedefe yönlenmesinin, 1 Kasım da 276 civarında sandalyeye sahip tek parti bir AKP hükümetini mümkün kılabileceğine vurgu Grafik 1: LatAm Büyüme: Altın Dönem 2004-2008 arası yaşandı Bu hafta deniz aşırı giderek gelişmekte olan piyasalar içinde önemli bir ağırlığa sahip Latin Amerika ülkelerinin nelerle boğuştuğuna odaklanmak faydalı bir egzersiz olabilir. Keza, geçen yaz başından bu yana sert düşen petrol fiyatlarının örtüyü kaldırmasıyla beraber LatAm ülkelerinde yaşanan ekonomik sorunların anlaşılması, Türkiye için de bazı dersler çıkarmaya yardımcı olabilir. 1 Kaynak: IMF, Egeli & Co.
yapmak yeterli. Öte yandan, dün gece Türkiye çapında yaşananlar, sağlıklı bir seçim geri sayım dönemini neredeyse olanaksız hale getirdiği gibi, 1 Kasım da seçimlerin yapılmasını dahi zora sokmuş durumda. Ülkemizde giderek derinleşen siyasi kriz, gelişmekte olan ülkelerde yaşanan ekonomik çalkantıya paralel Türkiye de yaşanmakta olan ekonomik sorunları bir taraftan körüklerken bir taraftan da geri planda tutuyor. Yavaş ama düzenli bir tempoda kaçan yabancı sermaye, azalan yatırımlar, durma noktasına gelen büyüme ve sonuç olarak çok hızla değeri eriyen TL nin Türkiye içinde yarattığı ekonomik sorunları bir tarafa not etmek gerek. Bu hafta deniz aşırı giderek gelişmekte olan piyasalar içinde önemli bir ağırlığa sahip Latin Amerika (LatAm) ülkelerinin nelerle boğuştuğuna odaklanmak faydalı bir egzersiz olabilir. Keza, geçen yaz başından bu yana sert düşen petrol fiyatlarının örtüyü kaldırmasıyla beraber LatAm Aynı yıllar boyunca Türkiye ülkelerinde yaşanan ekonomik ekonomisi de benzer bir sorunların anlaşılması, Türkiye için yüksek dönemden geçti de bazı dersler çıkarmaya yardımcı demek çok da yanlış olmaz. olabilir. Sonuçta farkları olduğu 2001 krizi sonrası yeniden kadar gelişmekte olan ekonomiler yapılanan Türkiye ekonomisi de birçok açıdan birbirleriyle benzer LatAm gibi 2004-2008 boyunca problemleri paylaşıyor. Küresel en parlak yıllarını yaşarken, ekonomide trend değişimlerinin 2008-2013 de bir duraklama olduğu dönemlerde de, bu başladı. Fed in para politikasını kırılganlıklar hep ön plana çıkıyor. terse çevireceği ilanı ile de 2013 1990 lar boyunca LatAm -2015 arasını ise bir gerileme ülkelerinde yaşanan borç krizlerini dönemi olarak yaşamakta. izleyen kapsamlı reformlar LatAm bölgesine dönersek, dönemi, bütçe açıklarının 2000 li 1990 lar boyunca %1,200 ler yılların başından itibaren civarında yaşanan hiper düşmesiyle sonuçlandı. 2004- enflasyon, ardı ardına 2013 arası ekonomi tarihinde bir uygulamaya konan başarılı anlamda Latin Amerika dönemi enflasyon hedeflemesi olarak kayıtlara geçti, ki arada politikaları ile beraber %4-6 2008-2009 da ABD merkezli aralığına kalıcı olarak küresel krizin en derinden düşürüldü. 2004-2008 hissedildiği yıllara rağmen. Grafik 2: LatAm Dış Borcun GSMH ye Oranı (%) Kaynak: IMF, Egeli & Co. 2
döneminin en önemli ekonomik %44 e kadar indiğini eklemek başarısı ise IMF nin tanımına gerek. Göreceli olarak düzelen göre, LatAm ülkelerinde dış gelir dağlımı ve azalan borcun GSMH ye oranının % yoksulluk sayesinde orta 30 lardan %5 civarına sınıftaki toparlanmanın indirilmesi aşamasında döviz meyveleri elle tutulur hale rezervlerinin de kuvvetle geldi. artırılmasıydı. Bu Uygulanan yapısal reformların toparlanmanın ardında özetle, başarısı ile birlikte bütçe reformlarla genişletilen vergi açıklarının, enflasyonun ve dış tabanı sayesinde daralan bütçe borcun dramatik oranlarda açıkları, daralan bütçe gerilemesi, LatAm ülkelerini, açıklarının yarattığı alanla şirketlerini yabancı fonlar seçici rasyonel sosyal açısından risk primini harcamaların yapılarak orta düşürerek cazibe merkezi sınıfın genişletilmesi var. Bu haline getirdi. Bu da uzun yıllar harcamaların öncelikle sağlık, boyunca, LatAm ülkelerinin eğitim ve demokrasiye önemli miktarda doğrudan yöneldiğini; işsizliğin 2003 teki yatırımı da çekmesi ile %11,3 seviyesinden 2013 te % sonuçlandı. Türkiye nin de, AB 6,2 ye kadar gerilediğini; kayıt adaylık statüsünün de dışı istihdamın da %50 lerden ivmelendirmesiyle, özellikle Grafik 3: LatAm Yoksulluk Oranı (toplam nüfusun %si) 2004-2008 dönemini benzer bir şaşa içinde geçirdiğini hatırlamak gerek. 2008-2009 döneminde küresel ekonomide yaşanan deprem, LatAm ülkelerinde çok kısa süreli etkiler yarattı çünkü altın yıllar sayesinde bu ülkeler hem mali hem de para politikaları yoluyla ekonomiyi canlandıracak gevşeme adımlarını atabilecekleri alana sahiptiler. Bölge içindeki neredeyse tüm merkez bankaları faizleri peş peşe indirirken, hükümetler de kamu harcamalarını artırarak iç talebe destek atmayı başardılar. Yine IMF nin altını çizdiği üzere, önceki dönemlerde LatAm ekonomileri için genel ekonomik gidişata karşıt makro politikalar izleyerek ekonomilerine destek atabilmek, tarihlerinde görülmemiş bir durumdu. 2009 Mart ında yerel seçimlerin hemen akabinde Türkiye nin de özellikle tüketim vergilerinde indirimlerle benzer bir yol seçtiğini herhalde hepimiz hatırlarız. Kaynak: IMF, Egeli & Co. 10 yıllık çok parlak bir dönemin ardından LatAm bölgesinde 3
genel olarak işler, 2013 yaz aylarından sonra olumsuza dönmeye başladı. 2013 Mayıs ayında Fed in para politikasını terse çevirmek için parasal genişlemeye kademeli olarak son vereceğini açıklaması, Türkiye dahil bir çok gelişmekte olan ekonominin büyük sarsıntılar geçirmesine neden olurken, LatAm bölgesinde bu dalgalar çok daha sert hissedildi. 2014 yaz aylarından bu yana Çin deki ekonomik yavaşlama ve ABD kayagazı devrimi sonrasında gerileyen emtia fiyatları, ihracatları hammaddeye dayalı bölge ekonomilerini çok sert vurdu. İlk sert etki petrol ihracatçısı Venezuela da 2014 te büyümenin eksiye dönmesi ile yaşandı. 2004-2008 arası %5,5 olan; 2008-2013 arası %4,1 olan ortalama büyüme 2014 e gelindiğinde bölgenin nüfus artış hızı olan %1 e kadar sertçe düştü. Venezuela da 2014 te eksi büyümeye geçilmesinin ardından, Brezilya ve Arjantin de 2015 te büyümenin eksiye dönmesiyle beraber LatAm ekonomisinde ortalama büyümenin bu yıl sıfıra doğru yaklaşması bekleniyor; daha birkaç yıl da bu civarda seyretmek üzere hem de. Meksika ABD ye fiziksel yakınlığı sayesinde oradaki büyümeden elde ettiği değeri artıracağı için bu çerçevenin dışında en net şekilde kalan tek ülke belki de bölge içinde. Türkiye nin büyüme hızının da benzer bir şekilden geçtiğini, 2004-2008 de ortalama %5,8 büyüyen ekonomide büyüme hızının 2015 e gelindiğinde % 3 ün altına doğru gitmekte olduğunu biliyoruz. Ancak, başta petrol olmak üzere düşen emtia fiyatlarının kabaca Türkiye de büyümeye pozitif katkı yapması sayesinde LatAm ülkelerine kıyasla bu dalga çok daha yumuşak bir iniş eğilimi gösteriyor. LatAm ülkelerinde 2008 döneminin aksine 2015 te sahip oldukları kaynakları ekonominin Grafik 4: LatAm- Büyümeye Katkı Grafik 5: LatAm-2014-2015 Büyüme Eğilim Kaynak: IMF, Egeli & Co. 4
Grafik 5: LatAm- Emtia İhtracatçıları Grafik 6: LatAm-ABD ye İhracat canlandırması amacıyla, bütçe açıklarını patlatmadan kullanmaları çok daha zor bu nedenlerle. Tabi bütçe açığı politik karmaşalarla da beslenerek %9 a çıkmış Brezilya ekonomisini ayrı bir kategoriye sokmak gerek. Yine de bölge ekonomilerinin önemli avantajlarından bir tanesi halen, ülkelerin düşük dış borçluluk oranları. Bu sayede yurtdışı borçlanma penceresi halen azalarak da olsa açıkken, yabancı kaynakları-elbette daha yüksek maliyetlerleekonomilerine yönlendirebilecekler. Ancak, emtia fiyatlarındaki düşüşün faiz dışı fazlaları yok etmesi ve yerel para birimlerindeki değer kaybının enflasyona yol açmaya başlaması nedeniyle, LatAm ülkelerinde ne mali taraftan ne de parasal taraftan dengeleri bozmayacak şekilde Kaynak: IMF, Egeli & Co. ekonomiye fazla destek atacak alan kalmamış durumda. LatAm ülkeleri adına daha büyük sıkıntı cari denge tarafından gelmekte. Dış ticaret hadlerinin sağladığı avantaja rağmen, söz konusu ülkelerin cari açık seviyeleri ekonomik kırılganlık açısından öne çıkan bir durum. IMF nin hesaplarına göre 2003 te bu yana artan emtia fiyatlarının bölge ülkelerine dış ticaret yoluyla 2011-13 döneminde Grafik 7: LatAm- Cari Denge (GSMH-%) Grafik 8: LatAm-Sermaye Akımları Kaynak: IMF, Egeli & Co. 5
sağladığı ekstra %7 lik faydanın tamamı harcanmış durumda ve bu açıdan da emtia fiyatlarında yaşanan patlamayı çoktan tüketerek yeni yavaş büyüme dönemine adım atmış durumda. Üstelik kur savaşları çerçevesinde, LatAm ülkelerinde yaşanan devalüasyonlar da dış ticarette fazla bir rekabet avantajı sağlamaktan uzak. Bu açılardan Türkiye ile bir benzerlik kurmamış olmak imkansız ki iki bölge arasında emtia ihracatçısı ve ithalatçısı olma durumu kaynaklı cari hesaplar açısından büyük temel farklılıklar olmasına rağmen. Kısa vadede hem latam ülkeleri hem de Türkiye gerileyen üretim ve iç talep nedeniyle, azalan ihracat yoluyla cari işlemler açıklarında azalmalar yaşayacaklar. Bu anlatılanları şöyle bir toparlamak gerekirse, LatAm ülkelerinin 2004-2008 arasında yaşadıkları altın yıllarına ivme veren küresel nedenleri dört başlıkta toparlamak mümkün: artan uluslararası ticaret, hızla yükselen emtia fiyatları, ucuz ve bol dış finansman ve Latin Amerikalı vatandaşların kendi ülkeleri dışında artan çalışma imkanlarına paralel ülkeye döviz katkısı yapmaları. IMF nin varsayımına göre, gelişmiş ülkelerdeki krizle beraber yüksek küresel dış ticaret ve işçi gelirleri uzunca bir süre düzelemeyecek kadar bozuldu. Verilerden izlenen dünya ihracat piyasasındaki büyüme 1986-2007 döneminde yakalanan %7,3 büyümeye kıyasla %3 e gerileyerek II. Dünya savaşından bu yana yaşanan en büyük hareketsizliğe işaret etmekte. Çin in değişen büyüme dinamikleri ve kalıcı kalıcı kaya gazı devrimi nedeniyle emtia fiyatlarında uzun, hatta çok uzun bir süre artış beklenmiyor. Dolayısıyla, 2004-2008 yıları boyunca LatAm ekonomisini uçuran faktörlerden geriye kalan tek araç şu aşamada LatAm ülkelerinin halen ve yüksek miktarlarda dış finansmana ulaşmakta olmaları. Çin de bu kaynaklar arasında olmak üzere. Tabi unutulmaması gereken önemli bir nokta, LatAm Grafik 9: LatAm- Cari Açık (GSMH-%) Grafik 10: LatAm-Finans Dışı Şirket Tahvil İhracı Kaynak: TDM, Egeli & Co. 6
ülkelerine dış finansman kapısını açan önemli bir faktörün düşük dış borç seviyeleri olduğu kadar, büyük merkez bankalarının yarattığı kaynakla ülkelere akan nakit para oluşu. Ve şimdi Fed dümeni terse doğru daha sert bir şekilde kırma aşamasındayken, LatAm ekonomilerinde genel gidişatın daha da yavaş bir büyümeye doğru olduğunu vurgulamak gerek. Bu çerçevede, son 10 yıllık büyümesini büyük ölçüde dış finansmana dayalı tüketim ile gerçekleştiren Türkiye için de benzer alarm zillerinin çoktan çalmaya başladığını atlamamak gerek. Üstelik, özel sektörün dış borcu ve politik kiriz gibi Türkiye ye özel nedenler, normal şartlar altında daha yavaş bozulması gereken ekonomik resmi dış finansmana bağımlık nedeniyle daha hızlı aşındırmaya başlamış durumda Türkiye için. Anlaşıldığı üzere, Fed in 2015-2017 para politikasını sıkılaştırma dönemini hasarla atlatacak LatAm ülkelerinin, büyümeyi yeniden kuvvetlendirmek için ne yapması gerek? Bu konuda uzmanların önerileri, dış dinamiklere bağlı olan bir ekonomik aktivite yapısının iç dinamiklerle desteklenerek dengelenmesi. Bu da yeni bir on yıllık parlak döneme yol açmayı hedefleyen ekonomik reformlar yoluyla mümkün. Bu reformlarında, 1980-90 lı yıllarda piyasa ekonomisi olmak için yapılan reformlardan çok farklı hedeflere sahip olması gerekiyor. Bir önceki dönemin aksine, LatAm ülkelerinin öncelikli olarak verimlilik artırıcı önlemleri bulup, uygulamaya geçirmesi bekleniyor. Dönemselliklerin ötesinde uzun vadeli potansiyel büyümesini arzu ettiği oranda büyütememiş LatAm ülkelerinde sorunlar olarak olarak üretim teknolojilerinin yenilenmemesi, Grafik 11: LatAm Cari Denge ve Dış Ticaret Hadlerine Göre Düzeltilmiş Cari Denge sanayileşemememe ve ürün kalitesinin artırılamamış oluşu öne çıkmakta. Bunun temel nedeni olarak da dünya pazarları yerine, özellikle geçen seneye kadar artan oranda Çin in hammadde ihtiyacı karşılamaya yönelik bir yapının oluşmuşluğu var. Çin den gelen talebin normalleşmesi sonrasında büyümenin temellerini genişletmek adına, LatAm ülkelerinin üretim yapılarını Kaynak: Egeli & Co. çeşitlendirmeleri ve uzun caddeli 7
büyüme stratejilerinin merkezine teknolojik güncellenmeyi koymak zorunda. Yeniden sanayileşme kadar LatAm ülkelerinin ihtiyacı olan doğal kaynaklara dayalı üretim teknolojilerini yenilemek ve hizmet sektörünü güçlendirmek olarak konumlandırılabilir. IMF nin ısrarla altını çizdiği nokta LatAm ülkelerinin sadece Çin için üretmesinin artık önüne geçilmesinin zamanının çoktan gelmiş olması. Bunun anlamı da rekabetçiliğin artık öne çıkması gereği. Yerel para birimlerinin rekabetçi ama oynaklığı düşük şekilde nasıl yönetileceğinin düşünülmesi de önemli bir çalışma. Bu arada tabi bir çok gelişmekte olan ekonomi için de önemli olduğu üzere, latam bölgesinde de eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin aksamadan ilerletilmesi çok önemli. Türkiye de bizler çok uzunca bir süredir ekonomide verimliliğin artması, potansiyel büyümenin yükselmesi ve son dönemeçte öne çıkmakta olduğu üzere yavaşlayan küresel ekonomi içinde büyümenin hızlandırılması için yapısal reformların ihtiyacından bahsediyoruz. Şimdilik henüz ve hala tek konumuz ise politik gündem; seçimler silsilesi. -0- Hepimizin başı sağ olsun, Allah ölenlerin ailelerine dayanma gücü versin. İletişim: Güldem Atabay Şanlı +90 533 347 82 06 Direktör, Araştırma ve Strateji guldem.atabaysanli@egelico.com Bu doküman Egeli & Co. Portföy Yönetim A.S. ( Egeli & Co. Mersis No: 0-3254-1422-0400018) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. SPK düzenlemelerine tabi ve SPK tarafından düzenlenen yetki belgesine sahip, kendine değer yaratmaya adamış bağımsız bir portföy yönetim şirketidir. (Yetki belgeleri: 10.07.2015 PYŞ /PY.34 YD.14/638). Portföy yönetimi ve yatırım danışmanlığı hizmeti veren Egeli & Co. 2002 yılından bu yana, dürüst ve seçkin yaklaşımı ile yerli ve yabancı kurumsal yatırımcılara, aile şirketlerine ve özel bireysel portföylere hizmet etmektedir. Başarısı, yatırımcıları için yurtiçi ve yurtdışında geliştirdiği finansal ürünler ile değer yaratma becerisinden gelmektedir. Egeli & Co. yu diğerlerinden ayıran fark alternatif varlık sınıflarına ve yatırım temalarına odaklanmasıdır. Egeli & Co. Türk sermaye piyasalarındaki alternatif yatırım temaları alanında bulunan geniş bilgi, tecrübe ve geçmiş performansı ile yatırımcıları için uzun vadeli yatırımlarla önemli getiriler yaratmaktadır. YASAL UYARI: İşbu araştırma raporu, ticari iletişim ve ticari elektronik ileti olmayıp sadece ekonomik konjonktür ile ilgili bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/ veya ortadan kaldırabilir. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 8