3. SWAP 82 İngilizce kökenli bir kelime olan swap takas anlamına gelmektedir. Swap, borçların değiştokuş unu ifade etmektedir. Swap işleminde iki taraf vardır. Bu açıdan swap işlemi, iki tarafın belirli bir zaman diliminde ödemelerinin karşılıklı değişimi üzerinde anlaştıkları bir finansal işlemdir. Değişim; anapara, faiz veya anapara ve faiz üzerinden yapılabilir. Bu bakımdan swap işlemini, taraflar arasında yapılan faiz veya anapara ödemelerinin, şartların önceden belirlenmesi suretiyle değişiminin sağlanması işlemi olarak tanımlamak mümkündür. Swap işlemlerinde bir para biriminin bir başka para birimi ile aynı gün içerisinde değiştirilmesi gerekmektedir. Ancak satılan para birimi, gelecekte herhangi bir günde ters işlem yapılarak geri alınır. Swap işlemini belirli bir miktar ve nitelikteki para, döviz, altın, mali araç, alacak, mal gibi varlıklarla; yükümlülüklerin, önceden belirlenen fiyat ve koşullara göre, gelecekteki bir tarihte ve banka şeklinde organize olan bir piyasada değiş-tokuşunu kapsamına alan vadeli bir işlem olarak da tanımlamak mümkündür. Swap işlemlerinin yapılmasındaki temel amaç, kur ve faiz risklerini minimize etmektir. Swap tekniği, işletmelerin farklı mali piyasalardaki kredi değerliliklerine dayanarak değişik kredi şartları ile karşı karşıya olmalarıdır. Farklılık nedeniyle işletmeler swap işlemlerinden yararlanabilmektedir. Swap tekniğinin temeli, alacakların olduğu finansal piyasalarda taraflardan birinin diğer tarafa karşı sağladığı göreli üstünlüğü arbitraj yapmak amacıyla değiştirmektir. Bu durumda, swap sözleşmesiyle maliyet üstünlüğüne sahip olan taraf diğer işletmenin de bu üstünlük seviyesine ulaşmasına imkan verir. Kısacası swap tekniği, dış ticaretteki karşılaştırmalı (mukayeseli) üstünlükler teorisinin finans piyasasına uygulanmasıdır. Swap tekniğine temel oluşturan birtakım farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar aşağıda özetlenmiştir. Tarafların farklı finans pazarlarından, farklı kredibiliteye sahip olmaları, Değişken faizle fon bulma pratiğine karşın, sabit faizli fonların bulunmasında karşılaşılan güçlükler, Belirli döviz fonlarına erişebilme olanağının yoksunluğu veya erişim güçlüğü, yani belirli para birimi cinsinden fon bulma imkanına karşı belirli para birimi cinsinden kaynak bulmada karşılaşılan sorunlar, Dış satım ve hizmetlerin belirli döviz birimi cinsinden kaynak bulunmasına karşın ihtiyaç duyulan döviz türlerinin farklı olması, Belirli döviz cinsi üzerinden kredi sağlama olanağına karşın, farklı döviz cinslerinden fon temin edilmesi zorunluluğu, Piyasada birincil borçlanma için, gerekli likiditenin yeterli düzeyde olmaması, Bazı piyasalarda ulaşılabilen vadelerin kısa olması, uzun vadede borçlanma imkanlarının yetersiz olması, Çeşitli finans piyasalarında kurumsal ve yapısal farkların varlığı. İşletmeler fon akımlarını yapılandırabilmek, fon giriş ve çıkışlarında uyuşmazlığı ortadan kaldırmak ve faiz riskinden korunabilmek amacıyla swap işleminden yararlanmaktadırlar. Swap işleminin yapılmasının birtakım nedenleri bulunmaktadır. Bu nedenleri özetlemek gerekirse; Farklı pazarlardaki fiyat farklarından yararlanma (Arbitraj), Varlıkların getiri oranını arttırmak, Risk yönetimi, Kaynak maliyetlerini azaltma, Alım-satım işlemleri ile kazanç sağlanmasıdır.
Türev Araçlar, Piyasalar ve Risk Yönetimi Finansal piyasalarda swapların önemli haline gelmesinin en önemli nedenini riskin aracıya transfer edilmesidir. Örnek olarak bir firma aldığı borcun faizinden doğabilecek risklere karşı korunabilmek amacıyla finansal aracı ile swap işlemi yapmayı tercih edebilir. Faiz riskine katlanan bu finansal aracı katlandığı riski taşımak istemediği takdirde riski bir başka finansal aracıya swap sözleşmesi yaparak devredebilir, bu durum bu şekilde zincirleme olarak devam ettirilebilir. Swap piyasalarının hızlı şekilde gelişmesinde bir takım faktörler etkili olmuştur. Bu faktörleri özetlemek gerekirse; 83 Vadeli döviz işlemlerin sadece belli para birimleri ile sınırlı kalması, Vadeli piyasaların istenen düzeyde çalışmaması, Kurlarda meydana gelen dalgalanmalar, Faiz oranlarında meydana gelen artışlar dır. Swap piyasasının asıl gelişimi, 1970 li yıllardan sonra olmuştur. Bu gelişimi hızlandıran bir diğer olay da 1973 yılında Bretton Woods sisteminin çökmesidir. 1973 yılında sabit kur sisteminin ortadan kalkmasıyla serbest veya dalgalı kur sistemine geçilmesi, vadeli döviz işlemlerinde döviz kuru riskini ortaya çıkartmıştır. Bu riski ortadan kaldırmak için swap işlemleri kullanılmıştır. Swap işlemlerinin kullanımını ve gelişimini hızlandıran bir diğer işlem 1982 de Dünya Bankası ile IBM arasında yapılan swap işlemidir. Bu işlemde banka Alman Markı ve İsviçre Frangı kaynak bulmak istemiş ancak çok iyi tanındığı Amerikan piyasasından Dolar borçlanmış ve borçlandığı bu dolarları IBM e vererek IBM in çıkardığı Alman Markı ve İsviçre Frangı tahvillerden gelen parayı almıştır. Bu uygulama faiz swapının gelişimine çok büyük katkıda bulunmuştur. İlk resmi olmayan faiz swap işlemi 1981 yılında bir para swap ının içinde gerçekleşmiştir. Bu swap işleminden sonra ilk resmi faiz swap işlemi Deutsche Bank Luxembourg ile Merrill Lynch & Credit Suisse First Boston arasında yapılmış ve Deutsche Bank tarafından sabit faizli Euro-tahvil ihracı gerçekleştirilmiştir. Bütün bu gelişmeler sonucunda faiz swapı, swap finansman tekniğini daha da basitleştirerek, swap arbitrajını ortaya çıkarmıştır. Bu gelişmelerden sonra swap piyasası, 1987 de Uluslararası Swap Aracıları Birliği nin (International Swap Dealers Association- ISDA) kurulmasıyla yeni bir biçim almıştır. Swap birliğinin kurulmasıyla birlikte, swap işlemleri standart hale getirilerek, standart belgeler kullanılmaya başlanmıştır. 3.1. Swap Sözleşmesinin Unsurları Swap sözleşmesinin ana unsurlarını 5 ana başlık altında incelemek mümkündür. Bu unsurlar aşağıdaki gibidir. 3.1.1. Anapara Swap tekniği, tarafların karşılıklı ödeme akımlarını ortaya çıkaran bir işlemdir. Ödeme akımlarının ana unsurunu farazi anapara oluşturmaktadır. Varsayıma dayalı olarak gerçekleşen bu anapara türü, swap tekniği sonucunda ortaya çıkan ödeme akımlarını hesaplayabilmek amacıyla dikkate alınmaktadır. Farazi anaparanın swap tekniğine konu olan temel işlemdeki parasal büyüklükler ile bağlantısı olan bir tutar olması mümkündür. Örnek olarak, tahvili sabit faiz üzerinden ihracını gerçekleştiren bir firmanın faizlerin düşüşte olduğu bir piyasada değişken faiz oranına geçebilmek için başvurduğu swap işlemindeki farazi anapara miktarı ile ihracı gerçekleşen tahvil miktarının birbirine eşit veya farklı olmaları mümkündür. 3.1.2. Faiz Oranı Swap işleminde faiz oranlarından kasıt, farazi anapara ile ilişki kurulan sabit veya değişken nitelikteki oranlardır. Eğer swap işlemi sabitten sabite doğru kurulmuşsa faiz oranı değişmediğinden, faiz tutarı da vade bitimine kadar aynı kalacaktır. Ancak, değişken faiz oranı söz konusu ise, piyasadaki faiz oranlarındaki değişiklik, değişken faiz oranı etkileyeceğinden dönem itibariyle faiz ödemeleri vade süresince değişim gösterecektir.
3.1.3. Sözleşmenin Ana İşlemden Bağımsız Olması 84 İşletmeler swap tekniği aracılığıyla değişken faiz üzerinden tahvil ihracı ve değişken faiz üzerinden borçlanma gibi temel işlemleri gerçekleştirebilirler. Bahsedilen temel işlemlerden kaynaklanabilecek riskleri azaltabilmek amacıyla swap sözleşmelerinden yararlanılır. Başka bir ifadeyle swap tekniği, tarafların daha önce gerçekleştirdikleri ekonomik işlemlere dayanarak yapılmaktadır. Bahsedilen ekonomik işlemler sonucunda ortaya çıkan riskleri azaltabilmek veya ortadan kaldırabilmek maksadıyla swap işlemine başvurulmaktadır. Ana işlem ile swap sözleşmesi arasında ekonomik manada bir ilişki bulunmaktadır. Ancak sözleşmeler ile temel işlemler arasında bir hukuki ilişki bulunmamaktadır. 3.1.4. Vade Sözleşmede belirtilen vade gününe kadar farazi anapara daima sabittir. Bu bakımdan farazi anaparanın dönemlere göre farklılık göstermediğini söylemek mümkündür. Ancak bazı swap türlerinde (itfa edilebilir swap, eksiltmeli swap) farazi anaparanın kontratta belirtilen sürelerde belirtilen oranlar üzerinden azaltımı söz konusu olabilir. Bu durum, dönem sonu swap hacminin, dönem başı swap hacminden daha düşük seviyede gerçekleşmesine neden olur. 3.1.5. Süre ve Nakit Akım Değişimi Süre, swap işlemi tarafları arasında yapılan sözleşmenin geçerli olduğu zamanı belirtmektedir. Bu tür sözleşmelerde standart bir süre bulunmamakta ve taraflar arasında serbestçe belirlenebilmektedir. Ancak burada önemli olan husus, swap sözleşmelerinin süresinin 1 yıldan daha az olmaması gereğidir. Genelde maksimum sözleşme süresi 5 yıldır. Swap sözleşmelerinde yükümlülüklerin yerine getirileceği zamanı gösteren bir süre de bulunmaktadır. Buna göre belirtilen sürelerde nakit değişiminin yapılması gerekmektedir. 3.2. Swap İşleminin Gerçekleşmesi Koşulları Swap işlemlerinin gerçekleşebilmesi için, belirlenmiş olan vadeye göre belirtilen şartlara uymayı kabul eden en az iki tarafın bulunması gerekmektedir. Swap işlemlerinin unsurları tarafların ticari gereksinimlerine, döviz kontrollerine ve birtakım hukuksal düzenlemelere göre değişim gösterebilmektedir. Swap işlemlerinin gerçekleşmesinde koşullar aşağıdaki gibidir. 3.2.1. Taraflar Swap işlemlerine taraf olanlar arasında firmalar, finansal kuruluşlar veya aracılar, uluslar arası kuruluşlar, devletler ve devlet kurumları bulunmaktadır. 3.2.2. Tutar Swap işlemleri, çoğunlukla büyük meblağdaki para tutarları üzerinden yapılır. 10 milyon Amerikan Doları ile 100 milyon Amerikan Doları arasında değişen bu meblağlar, diğer para birimlerinde de bahsedilen meblağlara eşit para birimlerinden yararlanılmaktadır. 3.2.3. Para Birimleri Swap işlemleri, farklı para birimleri üzerinden yapılabilmektedir. En fazla kullanılan para birimleri; Amerikan Doları, Avustralya Doları, İngiliz Sterlini, Euro, İsviçre Frangı ve Japon Yeni dir. 3.2.4. Vade Swap işlemleri, orta vadeli işlemler olarak kabul görmektedir. Genellikle vade 3-10 yıl olarak belirlenmektedir. Vadenin uzun olması mümkündür. Vadeli döviz piyasasının bulunmadığı hallerde para swapı işlemleri, orta vadeden uzun vadeye doğru kaymaktadır. Faiz swapı işlemlerinde ise, vadeli piyasaların olması halinde istenen vade kullanılabilmektedir.
3.2.5. Yenileme Türev Araçlar, Piyasalar ve Risk Yönetimi Swap işlemleri genelde sabit bir vadede geri ödemesi olan anapara tutarlarını kapsamaktadır. Fakat, birden fazla swap işleminin yapılması ile yenilemenin sağlanması mümkün olmaktadır. 3.2.6. Fiyatlama Faiz swapı fiyatlaması, sabit faizle borçlanma maliyeti, değişken maliyetle borçlanma maliyeti ve kredi değerliliği ile ilgili piyasa şartlarına bağlı olarak değişmektedir. Para swapı fiyatlamasında ise, bu unsurlar taraflarca görüşülerek belirlenmektedir. Ancak anlaşma yoluyla yapılan fiyatlama, genelde paralar arasındaki faiz oranı farklılıklarını yansıtmaktadır. 85 3.2.7. Gelecekteki Zorunluluklar Para swapı işleminde taraflar, daha önceden çeşitli yöntemlere dayalı olarak hesaplanmış borç tutarlarının satılmasını kabul ederler. Faiz swapı işlemlerinde ise taraflar, sabit veya değişken faiz oranıyla hesaplanmış tutarların satılmasını ya da her iki faiz tutarının da koşullu olarak üçüncü tarafa satılması üzerinde anlaşırlar. 3.2.8. Komisyon ve Diğer Masraflar Tarafların kredi değerlilikleri, komisyon oranını belirleyen en önemli etkendir. Aracılar tarafınca yapılan ilk swap işlemlerinde, her yıl için aracıların komisyonu değişmektedir. Komisyonu alış ve satış fiyatları arasındaki fark olarak da tanımlamak mümkündür. Swap işlemini düzenleyen taraf, komisyon ve diğer tüm masrafları swap işleminin taraflarından tahsil etmektedir. 3.2.9. Yasal Düzenlemeler Yasal düzenlemeler, işlemi gerçekleştirecek olan tarafların ikamet ettikleri ülkelerin yasalarına göre belirlenmektedir. 3.3. Swap Türleri Swap sözleşmeleri, para, faiz ve diğer swaplar olmak üzere üç ana gruba ayrılmaktadır. 3.3.1.Para Swapı Para swapı, tarafların farklı para birimleri üzerinden mevcut veya alacağı tahmini borçlarını veya alacaklarını değiştirmeleri işlemidir. Bu sayede birinci taraf, diğer tarafın borucunu öderken, diğer tarafında birinci tarafın borçlarını ödemesi söz konusudur. Kısacası para swapı, farklı birimlerden oluşan aynı büyüklükteki iki para cinsinin vade tarihinde temel para birimi üzerinden ve daha önce anlaşılan belirli bir kur hesabıyla geri ödenmek üzere karşılıklı olarak değiştirilmesi işlemidir. Para swapı işleminde her iki para birimi için anaparanın belirlenmiş olması gerekir. Anaparaların swap işleminin başında ve sonunda el değiştirmesi söz konusudur. İşlem öncesi belirlenen anapara miktarı, döviz kurları göz önünde bulundurularak birbirine eşit olacak şekilde belirlenmektedir. Para swapının yapılmasının temelde iki nedeni bulunur. Birincisi, ihtiyaç duyulan para biriminin bulunmaması halinde bir başka para birimi cinsinden kredi bulunarak istenen para birimi cinsine swap edilmesi tekniğidir. İkincisi ise, düşük faizde fon temin edebilmek amacıyla, istenen para cinsi yerine düşük faizli bir başka para cinsinden kredi temin edilerek ihtiyaç duyulan para cinsine swap edilmesidir. Swap tekniğinin sıklıkla kullanılmasının nedeni, fon maliyetlerinde azalışa neden olmasıdır. Swap işlemleri, faizleri de kapsayabilir. Bu bakımdan para swapı işlemi, bir borç tutarı ve buna bağlı faiz yükümlülüğünün, diğer para birimi üzerinden eşit tutarda sermaye ve buna bağlı olan faiz yükümlülükleri ile değiştirilmesi olarak da tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle para swapı işlemi, bir para birimindeki sermaye ile borca bağlı faizin diğer para birimindeki bir borç ve borca bağlı faize dönüştürülmesi işlemidir. Ancak para swapının gerçekleşmesi için birtakım şartların bulunması gerekir.
Bu şartlar; 86 İşleme konu olan para birimlerinin anlaşmaya varılan döviz kurları üzerinden karşılıklı değiştirilmesi gerekliliği, Sözleşme içerisinde faizlerin değiştirilmesi gerekliliği, Sözleşme sona erdiğinde başta üzerinde anlaşılan döviz kuru üzerinden anaparanın geri verilmesidir. Para swapı genellikle, 2 10 yıl arasındaki vadeler de düzenlenir. Bu tür swaplarda yükümlülük, 3 50 milyon dolar arasında değişmektedir. Para swapı işlemlerinde 3 aşama bulunmaktadır. 1. Aşama - Anaparaların Swap Edilmesi: Swap işlemi başlangıcında, taraflar anlaştıkları kur üzerinden değiş-tokuş işlemini gerçekleştirirler. Aracı banka yada swap bank, tarafların taleplerini karşılayarak spot kura göre swap işlemini gerçekleştirmektedir. 2. Aşama Faizlerin Swap Edilmesi: Swap işleminin tarafları, swap ettikleri paralar için karşılıklı olarak faiz ödemek durumundadır. Karşılıklı olarak ödenen faizler, aracı banka aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. 3. Aşama- Vade Bitiminde Tarafların Anaparalarını Birbirlerine İade Etmesi: Swap işleminin vadesi geldiğinde, taraflar anaparaları geri verirler. Dolayısıyla para swapı işleminde, taraflar swap işlemi sonlandırıldığında geçerli olan döviz kurunu bildiklerinden en son yükümlülükler kur riskine karşı korunaklı hale gelir. Para swapı işleminin vade sonu geldiğinde, anaparaların iade edilmesi her zaman söz konusu değildir. Çünkü vade bitiminde kullanılan para değerlerinin eşit olması nedeniyle iadelerine gerek bulunmamaktadır. Ancak para değerlerinde eşitlik söz konusu değilse geri ödeme söz konusudur. Dolayısıyla yüksek kredi kullanan tarafın karşı tarafa aradaki farkı ödemesi gerekir. Para swapı kullanım nedenlerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür. Kur riski yönetimi: Para swapı sözleşmeleri, başka bir ülkenin para birimi cinsinden yaratılmış olan borç veya alacakları aksi istikamette bir nakit akışıyla kur riskinden korumak amacıyla yapılır. Düşük fon maliyeti: Başka bir para biriminden borçlanıp akabinde para swapı sözleşmesi
düzenleyerek bir yatırımcı daha düşük maliyetli fon temin edebilir. Türev Araçlar, Piyasalar ve Risk Yönetimi Piyasalara erişim ve farklı para biriminden nakit akışı: Para swapı sözleşmelerinin diğer kullanım nedenleri arasında düşük kredi derecelendirmesi nedeniyle bazı piyasalara erişim olanağı bulamayan firma veya kuruluşların, bu olanağı bulabildikleri yerde kaynak yaratıp para swapı işlemleriyle giremedikleri piyasalara erişim imkânına kavuşması ile yapılan yatırımların getirilerinin başka bir para birimine çevrilebilmesi sayılabilir. 3.3.2. Faiz Swapı 87 Faiz oranı swapı işlemi, kredi değerliliği farklı olan iki işletme arasındaki benzer veya eş tutarda, ancak faiz koşulları farklı olan borçlanmalarının gerektirdiği faiz ödemelerini belli bir süre için değiştirmeleri şeklinde yapılmaktadır. Başka bir ifadeyle faiz swapı işlemi, değişken faizi sabite, sabit faizi değişkene; Prime Rate e Libor a veya Libor u Prime Rate e çevirmek şeklinde, faiz ödemelerinin niteliğini değiştirerek, borç ödemeleri yapısının değiştirilmesine dayalı olarak yapılan işlemdir. Bir faiz oranı swap işlemi, tarafların üzerinde anlaştıkları varsayıma dayalı anapara tutarına bağlı kalınarak hesaplanan sabit faiz ödemeleri ile dalgalı faiz ödemelerinin aynı para cinsi üzerinden birbirleri ile değiştirilmesi için alınan borç tutarı kadardır. Faiz swapı işleminde, anapara kesinlikle el değiştirmez, sadece ödemelerin hesaplanmasında bir baz oluşturur. Bir başka anlatımla, faiz oranı swap işleminde taraflardan biri değişken diğeri ise sabit faizle borçlanmaktadır. Borç yükümlülüğü altına giren taraflar daha sonra, faiz ödemelerini karşılıklı olarak değiştirirler. Bu swap türünde dalgalı faiz ödemeleri LIBOR referans gösterilerek belirlenmektedir. Faiz swap işlemlerinin en temel amaçlarından biri, dalgalı faiz ödemeli borçların, sabit faizli borçlara çevrilmesi veya tersini yaparak yüksek faiz ödeme riskinden kurtulmaktır. Faiz oranı swap işleminde sabit faiz ödeyen tarafın faizlerin düşmesi halinde kaybetmesi ve faizlerin yükselmesi halinde kazanç sağlamasına karşın, değişken faiz ödeyen taraf faizlerin yükselmesi halinde kaybı, faizlerin düşmesi halinde ise kazancı söz konusu olmaktadır. Genel olarak faiz swapının kullanım nedenlerini aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür. Faiz riskinin yönetimi: Faiz swap ı sözleşmeleriyle firmalar değişken faiz oranının belirsizliğinden kaynaklanan risklerden korunarak faiz ödemelerini değişken faizden sabit faize çevirebilir. Alternatif finansman olanağı: Firmalar, tahvil ve bono piyasalarından finansman sağlayamadıkları için veya daha düşük maliyetli olması sebebiyle finansal kuruluşlardan değişken faiz üzerinden kredi kullanmak durumunda kalabilir. Bu durumda değişken faiz riskini taşımak istemeyen firmalar değişken faiz üzerinden gerçekleştireceği yükümlülüğünü bir swap sözleşmesiyle sabit faize çevirebilir. Faiz ödeme ve gelirleri ile borç stoğunun yeniden yapılandırma olanağı: Firmaların veya finansal kuruluşların hazine yetkilileri mevcut borç stoğunu değiştirmeksizin swap işlemleriyle sabit ve değişken oranlı faiz ödemelerini ve toplam içindeki paylarını değiştirebilir. Yatırımcılar, ayrıca swap sözleşmeleri yardımıyla faiz ödemelerine veya gelirlerine esas teşkil eden göstergeyi mevcut yapıya dokunmadan değiştirebilir. Swap işlemi ile tarafların avantajlı olabilmesi aşağıdaki şartların oluşmasına bağlıdır. Tarafların kredibilitesi birbirinden farklı olmalı, Yüksek kredibiliteye sahip taraf, bazı durumlarda değişken faizi tercih etmeli, Kredibilitesi düşük olan tarafın sabit faizle borçlanma imkanı sınırlı olmalı, Tarafların ters yönde işlem yapma amaçları olmalı, Tarafların yüksek getiri elde etme istekleri olmalıdır.
88 Örnek olarak, A ve B adlı iki firmanın olduğunu ve A firmasının kredibilitesinin B firmasına nazaran daha yüksek olduğunu varsayalım. A firması %8 sabit faizle borçlanırken, B firması ise LIBOR +%3 değişken faizle borçlanma yoluna gitmiştir. A firması, sabit faizle borçlanmayı tercih etmeden önce eğer değişken faizle borçlanmayı tercih ederse faiz oranı LIBOR +%1,5 olacaktır. Eğer B firması sabit faizle borçlanmak isterse bu durumda faiz oranı %12 olacaktır. A ve B firmaları kredi maliyetlerini düşürebilmek amacıyla swap yapmak istemekte ve bu yüzden X aracı bankasına başvuru yapmışlardır. Buna göre yapılan swap sözleşmesi ile A firması X aracı bankasına LIBOR ödeyerek ve % 7,5 sabit faiz alacaktır. B firması ise bankaya LIBOR karşılığı olarak %8 oranında sabit faiz ödemekle yükümlü olacaktır. Bahsedilen işlemler aşağıdaki şekilde ayrıntılı olarak gösterilmektedir. Swap işleminin gerçekleşmesinden sonra A ve B firmasının yeni borçlanma maliyetleri, kazançları ve X Aracı bankasına ödenecek olan komisyon aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır. A Firmasının Borçlanma Maliyeti A Firmasının Kazancı [(LIBOR + %8) - %7,5] = LIBOR +%0,5 [(LIBOR + %1,5) (LIBOR +%0,5)] = %1 B Firmasının Borçlanma Maliyet B Firmasının Kazancı [(LIBOR + %3 + %8) - LIBOR] = %11 (%12 - %11) = %1 X Aracı Bankası Komisyon Tutarı (%8 - %7,5) = % 0,5 Standart bir faiz swapı sözleşmesinin asgari unsurlarını ve özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür. Nominal Değer: Bu değer, değiştirilecek faiz tutarının hesaplandığı büyüklüğe verilen addır. Standart faiz swapı işlemlerinde bu büyüklük vade sonuna kadar değişmemekte ve hiçbir zaman taraflar arasında el değiştirilmemektedir. Nominal değer, değişken faiz oranı ve vadeye kalan gün sayısı çarpılarak hesaplanır. Uluslar arası ölçekte minimum nominal değer faiz swapı işlemlerinde genellikle 5 milyon İngiliz Sterlini veya 5 milyon Amerikan Doları dır. Para swapı işlemlerinde bu tutar, 3-5 milyon Amerikan Dolarıdır. Sabit Faiz Oranı ve Ödemeleri: Sabit faiz oranı, nominal değer üzerinden el değiştirecek olan sabit tutarın hesaplanmasında yararlanılan orandır. Sabit faiz oranı vade sonuna kadar aynı kalmaktadır. Vade ve Ödeme Tarihleri: Vade, sabit faiz tutarı ödemesinin yapılacağı tarihleri ifade etmektedir. Genellikle bu tür ödemeler 6 ayda bir olmak üzere yılda iki defa yapılmaktadır. Son ödeme tarihi ise vade bitimidir. Vadeler genellikle yıl olarak ifade edilir. İşlem bakımından faiz swapı işlemleri 10 yıl, para swapı işlemleri ise 5 yıl vadeli olarak işlem görmektedir. Değişken Faiz Ödemeleri: Swap sözleşmelerinde bulunan değişken faiz ödemeleri, sözleşmenin değişken bölümü olarak adlandırılmaktadır. Değişken faiz ödemelerinde faiz oranı genellikle son
Türev Araçlar, Piyasalar ve Risk Yönetimi ödeme gününden bir gün önce referans olarak alınan göstergelere göre belirlenmektedir. Para swapı işlemlerinde ise değişken faiz oranı genel olarak US$ LIBOR dur. Netleştirme: Genel olarak sabit faiz ödemeleri ile değişken faiz ödemeleri aynı güne tekabül etmektedir. Dolayısıyla bu durumda aradaki fark tutarı kadar ödeme yapılması gerekir. 3.3.3. Diğer Swap Türleri 1980 li yıllarda bankalar, küresel piyasalarda sabit faize dayalı borç swap işlemlerini gerçekleştirdikten sonra yeni swap çeşitlerine ihtiyaç duymuş ve değişik swap çeşitleri geliştirmişlerdir. Bu swap türleri aşağıdaki gibidir. 89 3.3.3.1. Para Opsiyon Swapları Bu swap işlemi, hak sahibine seçim hakkının yararını, spot kur uygun bir seviyeye gelinceye kadar bekleme imkanı vermektedir. Bu sayede işletmeler kendilerine tanınan sürede, spot kuru uygun görmeleri durumunda, swap tutarını arttırma hakkına sahip olmaktadırlar. Arttırılan anapara, yeni kurdan hesaplanmasına rağmen faiz oranında değişim olmamakta ve arttırılan anapara tutarına swap anlaşması yapıldığı anda üzerinde anlaşılan faiz oranı uygulanmaktadır. Bu tür swap anlaşmaları, faiz opsiyon swapı olarak değerlendirilebilir. 3.3.3.2. Geçişli (Dönüşümlü) Swaplar Dönüşümlü swap olarak da adlandırılan geçişli swaplar, sabit faizli bir para piyasasını, bankalar arası USD piyasasına bağlamaktadır. Bu bakımdan, sabit faizli bir para, LIBOR bazında değişken faizli USD ile değiştirilmektedir. Geçişli swaplar, para ve faiz swaplarının birleşimi sonucunda oluşan bir swap türüdür. Dolayısıyla geçişli swaplar sayesinde, iki swap tekniğinin birleşimi ile, sabit faizli para biriminden borçlanarak, bir başka para birimine geçme veya borçlanmayı başka bir para birimine dönüştürme imkanı ortaya çıkmaktadır. 3.3.3.3. Birleşik Geçişli Swaplar Bu tür swaplar, vadeli döviz, faiz ve geçişli swap piyasalarında aynı anda oluşan farklılıklardan yararlanabilmek amacıyla kullanılmaktadır. Birleşik geçişli swaplar, sabit faiz ödemeli swaplar ile vadeli döviz kontratlarının bir araya getirilmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu swaplar, melez swaplar olarak da adlandırılabilir. Dolayısıyla işlemi yapan bir taraf sabit faizli para ödemelerini gerçekleştirirken, diğer taraf da LIBOR bazlı değişken faizli USD ödemelerini gerçekleştirmektedir. 3.3.3.4. Para Düzeltme Swapları Faiz oranları ve döviz kurlarında meydana gelen dalgalanmalar swap sözleşmelerinin piyasa fiyatlarına göre değerlemeye tutulduğunda yüksek tutarda kar veya zarar oluşmuştur. Bu durum daha önce yapılan swap işlemlerinin düzeltilmesi ile dalgalanmalardan yararlanarak kar sağlama fikrini ortaya çıkarmıştır. Para swapları türleri içinde düzeltme swapları karmaşık bir yapıya sahip olmakla birlikte sezgiye dayalı olan bir swap türüdür. 3.3.3.5. İtfa Edilen Swaplar İtfa edilebilir swap işlemi, farazi anaparanın belirli vadelerde ve belirli oranlarda azaltılmasıdır. Faiz oranı swapları bu özellikteki swap türüdür. Burada dönemsel faiz hesaplamasında baz alınan farazi anaparanın sözleşmede yazılı tarihlerde ve belirtilen oranlarda azaltımı söz konusudur. 3.3.3.6. Kokteyl Swaplar Bu swap türünde, ikiden fazla tarafın katılması ile faiz ve para swaplarının bir araya getirilmesi söz konusudur. 3.3.3.7. Mal Swapı Mal swapı işlemi, iki taraf arasında belirli bir miktar ve kalitedeki malın, sabit ve değişken fiyatın
belirlenmiş olan bir zaman aralığında değiştirilmesini kapsamaktadır. Sözleşmenin taraflarından birisinin satışını gerçekleştireceği bir mala sahip olması ve diğer tarafın ise bu malı belirli bir zaman aralığında almaya istekli olması gerekir. Fakat fiyat yükselişi beklentisi söz konusu ise bu durumda, mal swapı işlemiyle alış-satış fiyatları sabitlenebilir. Bu swap türü genellikle 5 yıllık bir sürede vadeli petrol kontratları için kullanılmaktadır. 90 3.3.3.8. Kredi Temerrüt Swapları Bir işletmenin ya da bir ülkenin kredi borçlarını geri ödeyememe riskinin olması halinde kredi temerrüt swapları önemli bir finansal enstrümandır. Bu tür swaplar, en çok yararlanılan kredi türevi olarak karşımıza çıkmaktadır. Alıcısının belirli risklere karşı korunması noktasında sigorta kontratlarına benzemektedirler. Uygulamada işletme tahvilleri satın alan taraflar kredi temerrüt swapı alarak, kredilerin ya da tahvillerin ödenmemesi halinde ortaya çıkacak riskleri transfer ederler. Bu riske karşı ayrıca, taraflardan biri üçüncü tarafın ödeyememe riskine karşılık diğer tarafa sigorta satmaktadır. Dolayısıyla bu tahvilleri alan taraf, tahvilin ödenmeme riskinin oluşmasına karşılık olarak kredi temerrüt swapı alır. Burada kredi temerrüt swapı işlemine konu olan varlık tahvil olup referans varlık olarak da kabul edilmektedir. 3.4. Swap İşlemlerinde Risk Swap tekniğinin ticari korunma, farklı piyasalara erişme imkanı sağlama, aktif/pasif yapısının korunması, arbitraj kazancı sağlama, farklı vadelerle sözleşme imkanı ve borç yönetimi sayesinde maliyetlerin azaltımı amacıyla kullanılmasına karşın, swap işlemlerinin yapısından ötürü birtakım riskler ortaya çıkmaktadır. Bu riskler dört gruba ayrılmaktadır. Birinci risk durumu, sözleşmenin taraflarının yükümlülüklerini yerine getirmemelerinden kaynaklanmaktadır. Bu risk, tarafların mali güçlerinin zayıflaması ve ülke riski gibi iki nedenden ötürü ortaya çıkabilir. Mali gücü zayıflayan taraf sözleşmeden kaynaklanan yükümlülüğünü yerine getiremeyeceğinden, karşı tarafın ödeme akımlarında yararlanamaması ve risklerinin artması gibi olumsuz sonuçlar doğacaktır. Bu risk aracı üzerinde kalmakta ve dolayısıyla tarafların risklerini minimize etmektedir. İkinci risk durumu ise, sözleşme taraflarının ödemelerini zamanında yapmamaları halinde ortaya çıkan teslim riski dir. Teslim riskinde ödemenin yapılmaması değil, ödemenin geç yapılması sonucunda ortaya çıkan risk söz konusudur. Bu risk grubunda, aracının ödeme yapamaması veya ülke riskinden dolayı nakit akımlarının gerçekleştirilmesi durumları bulunmaktadır. Swap işlemlerinden kaynaklanan üçüncü risk grubu, taraf bulamama riskidir. Bu riski, işlemlerin gelişim göstermesi ve yaygın olması neticesinde azalmıştır. Fakat işlemin gerçekleşmesi için karşı tarafın bulunmaması halinde risk, aracılık yapan taraf için söz konusu olmakla birlikte, aracı kuruluş maliyetiyle karşılaşmaktadır. Dördüncü ve sonuncu risk grubu ise pozisyon riskidir. Diğer risk grupları arasında etkisi en fazla olan risktir. Uzun vadeli bir işlem olan swap işlemlerinde, faiz oranları ve döviz kurlarında beklentilerin tersi durumun gerçekleşmesi halinde tarafların katlanacakları maliyetlerin artması ve iflasların oluşması söz konusu olabilir. Pozisyon riski, aşağıda belirtilen üç unsura bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Pozisyon riski, döviz kuru ve faiz oranlarındaki değişimlere bağımlıdır. Pozisyon riski, olumlu ya da olumsuz şekilde ortaya çıkabilir. Pozisyon riski, kesinlikle sınırlandırılamaz.