TCESİS GİRİŞ Sayın Tıbbi cihaz sektör çalışanları ve Yöneticileri Sağlık sektöründeki yöneticiler ve çalışanlar, çalıştıkları ortamlarda zaman zaman radyoaktif risklerle karşı karşıya kalabilirler. Sağlık Bakanlığı nın verdiği yetki ile SEİS ve TÜMDEF tarafından hazırlanmış bu uzaktan eğitim modülü, sektörde çalışmaya başlayacaklara ve çalışanlara; radyasyon ve ölçümü ile ilgili temel kavramları, radyasyonun zararları ve tıpta kullanımına yönelik konuları, radyoaktif alanlarda çalışma gereklilik ve riskleri ile alınması gereken tedbirleri anlatmaktadır. Eğitim İçerikleri Sağlık sektöründe çalışan herkesin mutlaka dikkat etmesi gereken en önemli konulardan biri de radyoaktif ortamlarda gereği gibi çalışmaktır. Her çalışan üzerine düşen sorumlulukları hem kendisi hem de hastalar ve diğer çalışanlar için öncelikle yerine getirmelidir. Bunun için; 1. Radyasyon ve ölçümü ile ilgili temel kavramları tanımalı, 2. Radyasyonun zararlarını tanımalı ve tıpta kullanım yerlerini ayırt etmeli, 3. Radyasyondan korunmanın temel ilke ve yöntemlerini tanıyarak gerekli koruyucu tedbirleri almalı, riskli ortamlara giriş ve çıkışlarda kurallara uygun davranmalıdır. 1
Radyasyon Güvenliği Eğitimi 1. RADYASYON VE ÖLÇÜMÜ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Radyoaktivite ve Radyasyon Kavramları Radyoaktivite: Kararsız bazı elementlerin dış etkenler olmaksızın kendiliğinden parçalanmaları sonucu çevrelerine partiküller ya da elektromanyetik radyasyon vererek daha kararlı hale geçmeleridir. Bu elementlere radyoaktif elementler denir. Kısaca radyasyon yayan nesneler radyoaktif maddeler olarak adlandırılır. Radyasyon: İç dönüşüm geçiren atomlar tarafından yayılan, boşlukta ve madde içerisinde hareket edebilen enerji olarak tanımlanır. Nükleer reaksiyonlar sırasında ortaya çıkan bir enerji türüdür. Yayan kaynağın özelliğine bağlı olarak bu enerji, parçacıklar veya elektromanyetik dalgalar tarafından taşınabilir. Radyasyonu tanımlamada üç ana parametre kullanılır. Enerjisi (düşük ve yüksek enerjili radyasyon ) Türü (parçacık radyasyonu ve elektromanyetik radyasyon) Kaynağı (doğal ve yapay radyasyon kaynakları) Radyasyon kaynağı: İyonlaştırıcı radyasyon yayan radyoaktif maddeler, iyonlaştırıcı radyasyon yayan veya üreten cihazlar radyasyon kaynağıdır. Radyografi: Nesnelere veya malzemelere zarar vermeden, iyonlaştırıcı radyasyon kullanılarak vücudun incelenmesi için yapılan tıbbi tetkik yöntemlerinden biridir. Radyonükleid: Çekirdeği kendiliğinden bozunmaya uğrayan, bir veya birden çok iyonlaştırıcı radyasyon yayan radyoaktif nitelikli atoma denir. Yarı ömür: Yarı ömür, genel olarak, azalmakta olan bir maddenin miktarın yarısına düşmesi için gereken zamandır. Yarı ömür kavramı özellikle radyoizotopların tükeniş (bozunum, decay) hesaplarında kullanılır. Enerji Seviyelerine Göre Radyasyon ) Yüksek enerjili radyasyon (iyonize radyasyon): Atomdan elektron koparabilen dolayısıyla atomu iyonize edebilen radyasyon türüdür. Bunlar: Alfa, Beta, Gamma ve X- ışınlarıdır. Eğer iyonize edici elektromanyetik radyasyon, atomun çekirdeğinden yayılıyorsa gamma, atomik elektron yörüngeleri arasındaki elektron geçişi ile oluşuyorsa karakteristik x-ışını, elektronların, çekirdeğin yakınlarından geçerken hızlarındaki değişim sonucu oluşuyorsa Bremsstrahlung x-ışınları adını alır. 2
TCESİS Düşük enerjili (iyonize olmayan) radyasyon: Etkileştiği atomları yeteri kadar enerjisi olmadığı için iyonize edemez ve sadece uyarmakla yetinir. Mikrodalgalar, görünür ışık, radyo dalgaları, kızılötesi ışık iyonize olmayan radyasyona örnektir. 1.2. Radyasyon Kaynakları ve (Soğurulma) Özellikleri Radyasyon Kaynakları Radyasyon bir enerjidir. Bizler uzaydan, soluduğumuz havadan, yediğimiz yiyeceklerden, evlerimizdeki yapı malzemelerinden yayılan radyasyona sürekli maruz kalırız. Radyasyon yaşadığımız çevrenin bir parçasıdır ve zamanın başlangıcından itibaren vardır. Radyasyon kaynakları doğal ve yapay olmak üzere iki gruba ayrılır. Doğal Radyasyon Kaynakları: Doğal radyasyon uranyum gibi bazı kimyasal elementler ile uzay boşluğundaki yıldızlar ve bazı nesneler tarafından üretilir. Bazı nesneler radyoaktif özelliğini hemen yitirirken bazıları çok uzun süre koruyabilir. Uzaydan gelen kozmik ışınlar, (Yaşantımızda, kozmik ışınlar nedeniyle maruz kaldığımız ortalama radyasyon dozu 0.26 msv/yıl) Yerkürede radyoaktif özellik taşıyan radyoaktif izotopların yaydığı gamma ışınları, Vücudumuzdaki radyoaktif elementler, Radyumun bozunması sonucu salınan radon gazı doğal radyasyon kaynağıdır. Ayrıca, tuğla, beton gibi malzemelerle yapılan binalar da hafif radyasyon kaynağıdır. Bazı bölgelerdeki doğal radyasyon seviyeleri Akkuyu 00.40 msv / yıl Ankara 00.68 msv / yıl Erzurum 01.04 msv / yıl Uludağ 01.23 msv / yıl Ağrı Dağı 02.00 msv / yıl Karaormanlar (Almanya) 18.00 msv / yıl Hindistan 26.00 msv / yıl Atlantik Kıyıları (Brezilya) 87.00 msv / yıl 3
Radyasyon Güvenliği Eğitimi Yapay Radyasyon Kaynakları: Radyasyon -hızlandırma makinesi (Siklotron / hızlandırma makinesi), doğrusal (lineer) hızlandırıcı veya dairesel - hızlandırıcı vb. yapay radyasyon kaynağı özel makineler sayesinde de üretilebilir. Bazı bilim adamları bu makineleri, üzerinde çalışabilecekleri radyasyonu üretebilmek için kullanır. Örneğin; Röntgen cihazları az miktarda üretilen X ışınları sayesinde insan vücudundaki kemik yapıların görüntülenmesini sağlar. Yapay radyasyon kaynakları: Tıbbi, zirai ve endüstriyel amaçla kullanılan X-ışınları ve yapay radyoaktif maddeler, Nükleer bomba denemeleri sonucu meydana gelen nükleer serpintiler, Nükleer güç üretiminden salınan radyoaktif maddeler, Bazı tüketici ürünlerinde kullanılan radyoaktif maddeler olabilir. Radyasyon Kaynaklarının (Işın ve parçacıkların) Soğurulma Özellikleri Bir atom çekirdeğinin, tanecikler veya elektromanyetik ışımalar yayarak kendiliğinden parçalanması ile radyoaktivite ortaya çıkar. Bu olayı ilk kez 1896 yılında Henri Becquerel, uranyum tuzları üzerinde çalışırken ortaya çıkarmıştır. Söz edilen ışımalardan en bildik olanları Alfa, beta, gamma ve nötrondur. Alfa: Özellikle ağır radyoaktif elementlerin çekirdeklerinden salınan, (+) elektrik yüklü parçacıklardır. İnce bir kâğıt tabakası veya cildimiz tarafından soğurulur. Beta: Radyoaktif elementlerin çekirdeklerindeki nötron veya proton fazlalığı nedeniyle salınan (-) veya (+) yüklü parçacıklardır. İnce bir metal tabakası tarafından soğurulur. Gamma: İyonlayıcı karakterde, kütleleri olmayan yüksek enerjili elektromanyetik radyasyonlardır. Delip geçme veya giricilik (penetrasyon) özelliği daha fazladır ve kurşun ve beton gibi yoğun malzemeler tarafından soğurulur. Nötron: Atomun çekirdeğinde yer alan yüksüz parçacıklardır. Parafin, beton, su gibi hidrojence zengin ortamlarda soğurulur. 1.3. Radyasyon Dozu, Birimleri Doz: Herhangi bir maddenin belli bir zaman içerisinde kullanılan veya tüketilen birim miktarıdır. 4
TCESİS Radyasyon dozu ise hedef kütle tarafından, belli bir sürede soğurulan veya alınan radyasyon enerjisi miktarıdır. Radyasyon dozunun hedef kütlede meydana getireceği etki radyasyonun çeşidine, doz hızına ve bu doza maruz kalış süresine bağlıdır. İyonlaştırıcı radyasyonlarla yapılan çalışmalarda sonuca ulaşabilmek ve zararlı biyolojik etkileri belirleyebilmek için radyasyon dozunun bilinmesi gerekir. Radyasyon Dozu Ölçümünde Kullanılan Birimler Radyasyon Birimleri Radyasyon Ölçüm Terimleri Radyasyon Ölçüm Birimleri (Kısaltması) Aktivite Becquerel (Bq) Işınlama Coulomb/ (İyonlaştırma kilogram Dozu) (C/kg) Soğurulmuş Doz Gray (Gy) Doz Eşdeğeri Sievert (Eşdeğer Doz) (Sv) Radyasyon Enerjisi ev (elektronvolt) Radyasyon Alan Coloumb/kg/sn Şiddeti (C/kg/sn) Radyasyon Şiddeti Röntgen/h (Doz hızı*) (R/h) Açıklaması Saniyede 1 parçalanma yapan çekirdeğin aktivitesidir Normal hava şartlarında havanın 1 kg ında x ve gamma ışınları tarafından 1coulombluk (C) luk yük oluşturan iyonizasyon miktarıdır. Işınlanan maddenin 1 kg ına 1 joule lük enerji veren radyasyon miktarıdır. 1 graylik (Gy) x ışını ve gamma ışını ile aynı biyolojik etkiyi meydana getiren herhangi bir radyasyon miktarıdır. Bir elektronun vakum içerisinde ve 1 voltluk potansiyel farkına sahip bir elektriksel alanın etkisi ile hızlandırıldığında kazandığı kinetik enerjidir. Birim alanda maruz kalınan radyasyon miktarıdır. X ve gamma ışını kaynaklarının 1 metre uzağında oluşturdukları radyasyon miktarıdır. * Doz Hız ı terimi özellikle radyasyon ölçüm aletlerinde kullanılmaktadır. 5
Radyasyon Güvenliği Eğitimi 1.4. Radyasyon Ölçüm Yöntemleri ve Cihazları Radyasyonun varlığını, duyu organları ile algılamamız mümkün olmadığından radyasyonun algılanması ve ölçülmesi radyasyona hassas cihazlar aracılığıyla yapılır. Ölçme cihazları gelen radyasyonun hepsini ölçmez, yalnızca madde ile etkileşen kısmını ölçer. Radyasyon madde ile biyolojik, fiziksel veya kimyasal bir etkileşime girer. Radyasyon Ölçüm Yöntemleri Radyasyon ölçüm yöntemleri, radyasyonun hangi amaçla ve nerede kullanıldığına göre çeşitlilik gösterir. Radyasyon ölçümünde kullanılan en temel yöntemler şunlardır. Sintilasyon algılayıcıları Kalorimetrik yöntem Katı hal detektörleri Nötron detektörleri Elektronik doz ölçerler Sintilasyon algılayıcıları: Bu dedektörler, aldıkları radyasyonun miktarıyla orantılı olarak görülebilir ışık salar. Bu ışığın miktarı (fotoçoğaltıcı tüpler ile) ölçülerek radyasyon miktarı belirlenir. Kalorimetrik yöntem: Radyasyonun içinden geçtiği ortama verdiği ısının ölçülmesi esasına dayanır. Radyasyonun yaydığı toplam enerji miktarı bu yöntemle belirlenir. Katı hal detektörleri: Yüklü parçacıkların yarı iletken bir ortamdan geçirilmesi esasına dayalı olarak radyasyon miktarının ölçüldüğü araçlardır. Nötron detektörleri: Bu detektörlerle nötron etkileşmesi sonucu oluşan ikincil iyonlaştırıcı ışınlar ölçülür. Elektronik doz ölçerler: Bunlar, alınan radyasyon dozunu dijital olarak gösterir. Ölçüm Cihazları Genelde radyasyonu algılamak ve ölçmek için 2 tip cihaz kullanılır. 6
TCESİS 1- Portatif surveymeter : Bulunduğu yerdeki radyasyon doz hızını (mr/saat veya msv/saat) olarak ölçer. 2- Dozimetre: Dozimetreler, belirlenen periyot içerisinde personelin aldığı radyasyon dozlarını (Rem) ölçer. Kişisel dozların ölçülmesi için film ve termolüminesans dozimetreler (TLD) kullanılmaktadır. Dozimetreler x (röntgen), gamma ışınları yayan cihazlarla veya radyoaktif madde içeren cihazlarla çalışan personel tarafından kullanılır. "Film Dozimetri", tüm dünyada radyasyonla çalışan kişilerin maruz kaldığı kişisel dozu tayin etmek için kullanılan en eski ve en yaygın sistemdir. Film üzerinde radyasyon etkisiyle meydana gelen optik yoğunluğun ölçülmesi ve sonucun değerlendirilmesi esasına dayanır. Film dozimetri yönteminin kullanıldığı dozimetreler, film ve taşıyıcı olmak üzere iki kısımdan oluşur. Film dozimetrelerde röntgen filmi iyonize radyasyonla reaksiyona girer. Film yoğunluğu x ışınının şiddetine, süresine ve radyasyonun kalitesine bağlıdır. Filmin siyahlaşması radyasyon nedeniyle film içindeki elektronların kopartılması ve filtreler sayesinde gerçekleştir. Kişisel doz ölçümlerinde kullanılan Termolüminesans (TL)dozimetrelerde, termolüminesans özellik gösteren bazı kristaller bulunmaktadır. Termolüminesans özellik gösteren kristaller radyasyona maruz kaldıklarında çeşitli değişikliklere uğrar ve ışık formunda enerji yayar. 7
Radyasyon Güvenliği Eğitimi 2. RADYASYONUN ZARARLARI VE TIPTA KULLANIMI 2.1. Radyasyonun Zararları Radyasyonun Biyolojik Etkileri İyonize radyasyon, canlılarda moleküler ve hücresel düzeylerde fiziksel, kimyasal ve biyolojik değişikliklere yol açar. Bu değişiklikler maruz kalınan radyasyonun cinsine, miktarına ve süresine göre geçici (onarılabilen) veya kalıcı (onarılamayan) tipte olabilir. İyonize Radyasyonun Moleküler Düzeyde Biyolojik Etkileri Doğrudan (direkt) veya dolaylı ( indirekt) yolla olur. Direkt yolla, değişikliğe uğrayan molekül doğrudan doğruya iyonize radyasyona maruz kalır ve uyarılmış duruma geçer. İndirekt yolla ise iyonize radyasyon sonucu oluşan bazı ara ürünler başka bir dizi kimyasal reaksiyonu başlatarak diğer moleküllerin değişmesine neden olur. Direkt yolla; X ve Gamma ışınları, Alfa, Beta parçacıkları ve nötronlar gibi iyonize radyasyonlar, içinden geçtikleri hücrelerde önce moleküler düzeyde değişikliğe sebep olur. Hücre içerisindeki molekülleri ve atomları iyonize ederler. Radyasyon için asıl kritik hedefler, hücre zarında bulunan kompleks yapıdaki lipitler, metabolik olarak önemli enzimler ve nükleik asitlerdir. Bunların hasara uğraması hücrenin normal fonksiyonunu yitirmesine ve ölümüne yol açabilir. Radyasyonun Hücresel Düzeyde Biyolojik Etkileri Radyasyona tamamıyla dirençli hiçbir hücre yoktur. Hücreyi oluşturan yapıların radyasyona duyarlılığı farklılık gösterir. Radyasyonun hücre düzeyindeki en belirgin etkilerinden biri hücre büyümesini baskılamasıdır. Özellikle hücre bölünmesi (mitoz) sırasında radyasyona maruz kalan hücrelerde büyüme kesintiye uğrar. Radyasyon kromozomların kırılmasına, birbirlerine yapışmasına, kenetlenmesine ve kıvrılmasına yol açabilir. Tüm bu değişiklikler mutasyonla sonuçlanabilir veya daha da ileri giderek hücrenin ölümüne yol açabilir. 8
TCESİS Radyasyon ayrıca dev hücre oluşumuna da sebep olabilir (giant cell). Radyasyona maruz kalan hücrenin bölünmesi durur fakat metabolik aktiviteleri ve büyümeleri bir süre daha devam edebilir. Bölünmeden büyümeye devam ettikleri için dev hücreler haline gelip ölür. Radyasyonun Düşük Doza Bağlı Etkileri Düşük Doz Radyasyonun Biyolojik Etkileri Radyoloji ve nükleer tıp tetkiklerinde maruz kalınan radyasyon genellikle birkaç cgy i (santigrey) geçmez ve düşük doz radyasyon olarak kabul edilir. Düşük doz radyasyonun biyolojik etkileri; Kalıtsal etkiler Kanser yapıcı etkiler Embriyo ve Fetüs üzerine etkiler olarak sıralanabilir. Düşük Doz Radyasyonun Kalıtsal Etkileri Radyasyon, canlıların kromozomlar ve DNA gibi genetik materyalleri üzeride kalıcı değişikliklere yol açabilir; buna mutasyon denir. Mutasyon somatik (vücuttaki) hücrelerde olursa o hücre ölür veya oluşturduğu doku ya da organlarda fonksiyon kaybı görülür. Ancak bu bir sonraki nesle aktarılmaz. Cinsiyeti belirleyen hücreler olan Gonad hücrelerinde radyasyon sonucu oluşan mutasyon sonraki nesillere de aktarılır ve onları da etkiler. Düşük bir radyasyon dozu, örneğin 10 rad. kromozomlarda sapma ve hatalara yol açabilir. Düşük Doz Radyasyonun Kanser Yapıcı Etkileri Radyasyonun, özellikle de düşük doz radyasyonun vücut hücreleri üzerindeki önemli bir etkisi de kanser oluşturma potansiyelidir. Belli bir eşik dozu yoktur. Kanser yapıcı etki dokuların hassasiyetine, radyasyona maruz kalınan yaşa ve cinsiyete göre değişiklik gösterir. Düşük doz radyasyonun insan üzerindeki etkileri ile ilgili bilgilerin çoğu Japonya daki atom bombasından kurtulan kişilerin veya radyoterapi (ışın tedavisi) gören hastaların uzun süreli izlenmesi yoluyla elde edilmiştir. Genel olarak hâkim olan görüş, radyasyonun oluşturduğu riskin düşük dozlarda bile alınan radyasyon dozuyla direkt orantılı olduğudur. 9
Radyasyon Güvenliği Eğitimi Düşük Doz Radyasyonun Anne Karnındaki (Cenin) Bebek Üzerine Etkileri Gebelik sırasında ceninin (anne karnındaki bebek) önemli miktarlarda radyasyona maruz kalması, büyük konjenital anomalilere, büyüme geriliğine, doğum sonrası kanser riskinde artmaya ve ölüme neden olabilir. Bu nedenle, X-ışını kullanılarak çekilen radyolojik tetkik odalarına hamilelerin girmesi tehlikeli ve yasaktır. Anne karnındaki bebeğin radyasyona maruz kaldığı aylar önemlidir. Gebeliğin ilk 7-10 gününde radyasyona maruziyet çoğunlukla düşük ile sonuçlanır. Radyasyonun Yüksek Doza Bağlı Etkileri Ani radyasyon sendromu: Birkaç dakika ile birkaç saatlik bir sürede, büyük miktarlarda radyasyona maruz kalma sonucu oluşan klinik belirtiler ve laboratuvar bulgularının tümüne, akut radyasyon sendromu denilmektedir. Akut radyasyon sendromu şu evrelerden oluşur: Başlangıç evresi: 0-48 saat arasında olur. İştahsızlık, bulantı, terleme, yorgunluk gibi belirtiler ortaya çıkar. Gizli (Latent) evre: 48 saat ile 2-3 hafta arasında görülür. Başlangıç evresindeki bulgularda düzelme ile seyreder. Ağır hastalık evresi: 2-3 hafta ile 6-8 hafta arasında görülür. Ateş, enfeksiyon, cilt hassasiyeti, saç dökülmesi, hemoraji (kanama), diyare (ishal), letarji (uyku hali), bilinç bozuklukları, kan dolaşımı bozukluğu ortaya çıkabilir. Bu bulguların ortaya çıkışı tamamıyla alınan doza bağlıdır. İyileşme evresi: 6-8 haftadan birkaç aya kadar sürebilir. Kronik somatik sendrom: Yüksek dozlu radyasyonun geç biyolojik etkileri bu sendromun içindedir. Etkileri arasında ciltte değişiklikler, yanıklar, dermatitlerin kansere dönüşümü, yaşam kalitesinin düşmesi, kişinin hızlı yaşlanması, lösemi gibi rahatsızlıklar vardır. 2.2. Radyasyonun Tıpta Kullanımı W.C. Roentgen Aralık 1895 te kaynağı belli olmayan ve kendisinin X diye adlandırdığı yeni bir radyasyon tipini keşfettiğini ve bununla bir bayanın elindeki kemikleri görebildiğini duyurmuştur. 10
TCESİS 1896 da H. Becquerel doğal radyoaktiviteyi ve bununla bağlantılı olarak (alfa), (beta), (gama) radyasyonunu keşfetmiştir. Marie ve Pierre Curie, radon içeren sularda bulunan, radyum ışınlarının deri hastalıklarını tedavi edebildiği termal tedavi konusunda çalışmışlardır. 1950 li yıllara kadar penetran ışınlar üretilememiş, yapay elementler (Co-60) hastalıkları kontrol etmede etkin olarak kullanılamamıştır. Daha sonraları gelişen üretim ve bilişim teknolojileriyle beraber radyasyonun tıpta kullanımında ivme sağlanmıştır. Radyoloji Vücut içinden geçen X-ışınlarının karşılaştığı dokunun yoğunluğuna bağlı olarak değişen miktarlarda soğurulması sonucunda meydana gelen görüntülemeyi içerir. Radyoterapi (Işın Tedavisi) Hedeflenmiş tümörlerin/kanser hücrelerinin yok edilmesidir. Dozun dikkatli bir şekilde ayarlanması ile yüksek enerji veren radyasyon, kanser hücrelerini öldürmede kullanılabilir. Kanser hücreleri, sağlıklı hücrelerden daha hızlı çoğalır. Bu nedenle radyasyona çok daha duyarlıdır. Çeşitli radyoterapi tipleri vardır: X-ışınları, (cobalt-60) ve elektron hızlandırıcıları ile dış ışınlama veya cesium, iridium ve benzerlerini kullanarak iç ışınlama gibi. Tıbben istenen amaç, sağlıklı dokuları tahrip etmeden sadece tümör hücrelerini tahrip etmektir. Nükleer Tıp Hastaya enjekte edilen radyoaktif maddeler sadece belirli organlar tarafından tutulur. Basit olarak, vücut gamma-kamera olarak adlandırılan detektörlerin önüne konularak fonksiyonel görüntü elde edilir. Bu, radyoizotop taranması olarak adlandırılır. Bu yöntemle örneğin trioid kanserini/hastalıklarını İyot-131 kullanarak iyileştirmek mümkün olabilmektedir. 11
Radyasyon Güvenliği Eğitimi 3. RADYASYONDAN KORUNMA 3.1.Genel İlkeler ve Temel Güvenlik Standartları Genel ilkeler kapsamında Uluslararası Radyasyondan Korunma Komisyonu (ICRP), Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) ve benzeri çeşitli bağımsız kuruluşlar, iyonlaştırıcı radyasyondan korunma ile ilgili olarak elli yıldan fazla bir süreden beri tavsiye niteliğinde yayınlar yapmaktadırlar. Bu tavsiyelerin yaptırım gücü olmamasına rağmen ülkeler, bu tavsiyelere kendi koşullarına göre uyarlar ve yürürlüğe koyarlar. Temel Güvenlik Standartları ICRP raporunda ve IAEA nın Temel Güvenlik Standartları ismi altında yayımladığı BSS-115 nolu yayınında radyasyon korunması ile ilgili önerilen üç temel ilke şunlardır: Uygulamaların (Kabul Gerekçelendirilmesi) Gerekliliği Radyasyon (Korunmasının) Optimizasyonu Doz Sınırlaması Uygulamaların (Kabul Gerekçelendirilmesi) Gerekliliği Işınlanmanın zararlı sonuçları göz önünde bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon ışınlanmasına izin verilmez. Kullanılacak radyasyona bağlı kar-zarar hesabı iyi yapılmalıdır. Aynı amaca radyasyon içermeyen diğer teknikler kullanılarak ulaşılabiliyorsa kar-zarar analizi bu teknikler için de yapılmalıdır. X-ışınlarının tıp alanında kullanılmasından doğan kişisel ve kollektif dozlar yüksek olsa da sağladığı faydalar şüphe götürmezdir. Bununla beraber, herhangi bir tıbbi işlemin kabul edilebilirliği ayrıca değerlendirilmelidir. Örneğin kanserli bir dokuyu yok etmek isterken sağlam bir dokuyu kanserli dokuya dönüştürebiliriz ki bu kabul edilemez bir risktir. Ayrıca hamilelerin tıbbi amaçlı ışınlanma kararı çok dikkatli verilmeli ve hassas teknikler kullanılmalıdır. 12
TCESİS Radyasyon (Korunmasının) Optimizasyonu ALARA İlkesi Tedavi amaçlı tıbbi ışınlanmalar hariç, radyasyon ışınlanması gerektiren uygulamalarda, kişisel dozların büyüklüğü, ışınlanacak kişilerin sayısı, olası tüm ışınlanmalar için ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde bulundurularak mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanır. Bu kavram ALARA (As Low As Reasonably Achievable) ilkesi olarak bilinmektedir. Bu şekilde yetkili otoritenin belirlediği doz sınırlarının altında kalmak şartıyla alınabilecek en az dozun sağlanabilmesi için tüm önlemlerin alınması amaçlanmaktadır. Toplumun ışınlanmasına neden olan uygulamalarda en yüksek ışınlanmaya maruz kalması beklenen kişilerin yıllık dozları değerlendirilir. Mümkün olduğunca bu dozların en aza indirgenmesi sağlanır. Ayrıca çalışma alanlarında düzenlenen korunma sistemleri sayesinde görevlilerin maruz kaldıkları dozlar da sınırların oldukça altında olmaktadır. Kar- Zarar Analizi Bu yaklaşım, radyasyonun zararlı etkilerinin parasal açıdan değerlendirilmesini gerektirir. Radyasyonun zararlı etkilerinin parasal karşılığı, etkileri azaltmak için yapılması gereken harcamalar ile doğrudan karşılaştırılır. Radyasyonun zararlı etki oluşturma riski kollektif doz ile belirlenir. Yapılacak fazladan harcama ile kollektif dozda sağlanacak azalmanın parasal olarak dengelendiği bir noktaya ulaşılmalıdır. Bu noktada kollektif doz mümkün olduğunca makul olan en düşük değerde olmalıdır (ALARA ilkesi) ve daha fazla azalma garanti değildir. Bu durumda Korunma optimize edilmiş olacaktır. Doz sınırlaması: Bireylerin normal ışınlanmaları, yasal olarak belirtilen doz sınırlarını geçemez. Bu sınırlar, yukarıda bahsedilen ikinci ilke (radyasyon optimizasyonu) yerine getirilmek koşuluyla zorunlu yaptırımlar olup, maliyet gözetmeksizin uygulanacak değerlerdir. Bunlar, kanser ve kalıtsal hasarlar gibi olasılığa bağlı etkilerin ortaya çıkışını kontrol altına almak için belirlenmiştir. 13
Radyasyon Güvenliği Eğitimi Radyasyon görevlileri için; a) Etkin doz (radyasyon kaynaklarının kullanılması sonucu maruz kalınan yıllık doz sınırı), birbirini takip eden beş yılın ortalaması 20 msv (bütün vücut için), b) Herhangi bir yılda 50 msv (bütün vücut için), c) Eşdeğer doz (radyasyon çalışanları için el, ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı), göz merceği için yılda 150 msv, d) Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cilt için yılda 500 msv, değerlerinden fazla olamaz. Toplum üyesi kişiler için; a) Etkin doz yılda 1 msv (bütün vücut için), b) Birbirini takip eden 5 yılın ortalaması 1 msv değerini geçmemek koşulu ile özel durumlarda yılda 5 msv (bütün vücut için), c) Eşdeğer doz, göz merceği için yılda 15 msv, d) Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cilt için yılda 50 msv değerlerinden fazla olamaz. Eğitim amaçlı olmak koşulu ile 16-18 yaş arasındaki stajyer ve öğrenciler için; a) Etkin doz herhangi bir yılda 6 msv (bütün vücut için ), b) Eşdeğer doz, göz merceği için 50 msv, c) Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cilt için yıllık 150 msv değerlerinden fazla olamaz. Korunmanın Etkinliği Korunmanın etkinliği: Korunmanın etkinliğinin sağlanması için risk faktörlerinin dikkate alınması gereklidir. Örneğin, radyasyon görevlilerinin aldıkları etkin eşdeğer dozları yılda ortalama 4 msv olmalıdır. Kanser riski faktörü: Uluslararası Radyasyon Korunması Komitesi herbir msv lik doz için öldürücü kanser riskinin yüz binde bir olduğunu tahmin etmektedir (Sievert başına 100 de 1). Uluslararası kuruluşların radyasyon korunmasından sorumlu uzmanları ihtiyatlı düşünerek, radyasyon görevlileri için alınmasına izin verilen en fazla radyasyon dozunu ardışık beş yılın ortalaması 20 msv olmak kaydı ile yılda 50 msv ve halk üyesi kişiler için 1 msv olarak tavsiye ederler. 14
TCESİS 3.2. Radyasyondan Korunmada Diğer Faktörler Radyasyondan korunmada en etkili 3 yöntem; En kısa zaman En uzak mesafe En kalın (bariyerleme) zırhlamadır. 1. Zaman faktörü: Radyoaktif kaynağın veya radyasyon kaynağının yakınında ne kadar az zaman geçirilirse o kadar az doza maruz kalınır. 2. Formül: Doz = (Doz Şiddeti) x (Zaman) Böylece, bir ölçüm cihazının 50 msv/saat lik radyasyon dozunu gösterdiği bir bölgede kalınması halinde maruz kalınacak doz; 1 saatte 50 msv, 2 saatte 100 msv, 3 saatte 150 msv, vs. dir. Radyasyon kaynağı ile geçirilen zaman alınan dozla doğru orantılıdır. Ne kadar kısa süre radyasyona maruz kalınırsa o kadar az doz alınır. 3. Mesafe faktörü: Radyasyon kaynağından uzaklaşarak, maruz kalınabilecek doz miktarı azaltılabilir. Radyasyon kaynağından uzaklaştıkça radyasyonun şiddeti azalır. Doz hızı mesafenin karesi ile ters orantılı olarak azalır. 4. Koruyucu Engeller (Zırhlama) Faktörü 5. Radyasyon kaynağının şiddetini zayıflatmak için önüne konan veya onu çevreleyen engele zırh denir. Zırhlama, radyasyon kaynağı ile kişi arasına konulan uygun bir koruyucu engeldir. 6. Yüksek yoğunluklu maddelerden yapılmış malzemeler özellikle X ve gamma ışınlarına karşı etkili bir korunma sağlar. Zırhlamada kullanılan maddenin yoğunluğu arttıkça gereksinim duyulan kalınlık azalmaktadır. Personelin Korunması Radyoterapi uygulamalarında personelin korunması kalın duvar kalınlıklarını gerektirir. İnşaat sırasında uygun kalınlıklarda zırhlama yapmak daha kolaydır. Daha sonra yapılacak zırhlama tonlarca ağırlıkta kurşun gerektirir. 15
Radyasyon Güvenliği Eğitimi Radyoterapi bölümlerinde, radyasyon yayan yüksek enerjili tedavi cihazlarının konulacağı odaların proje sırasında cihaza uygun şekilde zırhlanması personel dozunun düşürülmesini sağlar. Radyoterapi bölümlerinde mesafe ve zaman ile birlikte zırhlanma (radyasyon kaynağı ile canlı arasına uygun kalınlıkta soğurucu malzeme yerleştirme) dış radyasyonlardan korunmada oldukça önemli yer tutar. Kullanılacak maddenin cins ve kalınlığı radyasyonun türü, enerjisi, akışı, radyasyon kaynağının boyutu ve şiddetine bağlıdır. Radyasyon alanlarının zırhlanması dışında radyasyona maruz kalacak personelin korunması için radyoloji bölümlerinde, farklı kalınlıklarda kurşundan yapılmış önlükler, tiroid koruma önlüğü, kurşun eldiven, kurşun camlı gözlükler; nükleer tıp bölümlerinde atıklar için kurşun kova, radyoaktif maddelerin bulunduğu kurşun şişeler, kurşun enjektör gibi malzemeler ve kurşun camlı paravan radyasyon dozunu azaltmada sıklıkla kullanılır. 16
TCESİS KAYNAKÇA BULUT, Yrd. Doç. Dr. Fatih, 2011, Radyasyonun Biyolojik Etkileri, Biyofizik Ders Notları. AKGÜL, Dr. Erol, Radyoloji, Sunu, Çukurova Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu. SEYREK, Ebru, 2007, Radyoizotopların Üretimi ve Radyoterapide Kullanılması, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Fizik Eğitimi Anabilim Dalı, Tez, Tez Danışmanı: Dr. Mustafa Karadağ, Ankara. BERKMAN, Yard. Doç.Dr. Murat Sami, Radyofarmasötik Ürünler, Sunu, Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi. ÇAKIR, İlkay Türk, Radyasyonun Madde İle Etkileşimi, Sunu, TAEK Sarayköy Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi. Sağlık Bakanlığı, Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği, http://www.taek.gov.tr/belgeler- HIZARCI, Sabri, Radyasyon Kaynakları ve Radyasyondan Korunma, Sunu, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Türkiye Radyasyon Sağlığı ve Güvenliği Dairesi. ŞENKESEN, Radyofizik Uzm. Dr.Öznur, Radyasyondan Korunma, Sunu, Acıbadem Kozyatağı Hastanesi. YAZICI, Dr. Zeynep, Radyasyon Güvenliği ve Radyasyondan Korunma Yöntemleri, Sunu, Uludağ Üniversitesi Radyoloji AD. formlar/mevzuat/yonetmelikler/radyasyon-guvenligi/radyasyon-guvenligi- yonetmeligi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Endüstriyel Radyografide Radyasyondan Korunma ve Lisanslama Yönetmeliği, http://www.taek.gov.tr/belgeler-formlar/mevzuat/ yonetmelikler/radyasyon-guvenligi/endustriyel-radyografide-radyasyondankorunma/. ÖZTÜRK, Dr.Nural, 2010, Radyasyon Fiziği Kavramları, Birimler, Tıbbi Rad. Fiz.Uz. 17
Ders Notları, Türk Radyasyon Onkolojisi Derneği Radyofizik Kursu. Radyasyon Güvenliği Eğitimi MEB, 2012, Tıbbi Cihazlarla Güvenli Çalışma Modülü, Mesleki ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü, Ankara. IAEA (INTERNATIONAL ATOMIC ENERGY AGENCY) and BSS-115 Radiation Protection And Safety Of Radiation Sources: International Basic Safety Standards http://www-pub.iaea.org/mtcd/publications/pdf/p1531interim_web. pdf Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Radyasyonun Sağlık Riskleri Nelerdir? http://www.taek.gov.tr/ogrenci/bolum4_03.html#7 TUNCEL, Doç. Dr. Ercan, Diagnostik Radyoloji ( Ders Kitabı) U.Ü.T.F.Yay. No:2-028-0900, U.Ü.Basımevi 1983 Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği ( R.G:24.03.2000/23999. TAŞTAN, Selma, 2001 Nükleer Tıp Fiziği ( Seminer Notları) Gaziantep. TÜRK DİL KURUMU, 2005, İmla Kılavuzu, TDK Yay. ANKARA. 18