Radyasyondan Korunma. Radyofizik Uzm.Dr.Öznur Şenkesen

Transkript

1 Radyasyondan Korunma Radyofizik Uzm.Dr.Öznur Şenkesen Acıbadem Kozyatağı Hastanesi

2 İçerik Radyasyonun biyolojik etkileri Radyasyon dozu birimleri Radyasyondan korunmada temel prensipler ve doz sınırlamaları

3 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ

4 Biyolojik etkinin ortaya çıkması Radyasyonun absorblanmasından sonra biyolojik etkinin ortaya çıkması dört evrede gerçekleşir. Fiziksel evre,10-13 sn Fiziko-kimyasal evre, sn Kimyasal evre,10-6 sn Biyolojik evre, 1 sn ile 40 sene içinde olur.

5 RADYASYONUN HÜCRE İLE ETKİLEŞMESİ İyonlayıcı radyasyonun bir canlıda biyolojik bir hasar yaratabilmesi için radyasyon enerjisinin hücre tarafından soğurulması gerekir. Bu soğurma sonucu hedef moleküllerde iyonlaşma ve uyarılmalar meydana gelir.

6 RADYASYONUN HÜCRE İLE ETKİLEŞMESİ Daha sonra ortaya çıkabilecek biyolojik hasarların başlatıcı olayları olan bu iyonlaşmalar, hücrenin genetik bilgilerini taşıyan DNA zincirlerinde kırılmalara ve hücre içerisinde kimyasal toksinlerin üremesine neden olabilir.

7 RADYASYONUN HÜCRE İLE ETKİLEŞMESİ Kırılmaların hemen ardından bir onarım faaliyeti başlar. Hasar çok büyük değilse DNA da meydana gelen zararlar aala onarılabilir. Ancak bu onarımlar esnasında da hatalar oluşabilir ve yanlış şifre bilgileri içeren kromozomlar meydana gelebilir.

8 Biyolojik Evre (1 sn ile 40 sene) Hücrede biyolojik etkiler Radyasyonun dozuna, Dozun verilme hızına, Radyasyonun türüne ü Radyasyonun enerjisine, Dozun dokularda dağılımına Dokuların ışımaya karşı duyarlılığına bağlı olarak ortaya çıkar.

9 Radyasyon sonrası oluşabilecek iki tür hasar vardır. Letal hasar; onarılamayacak kadar büyük olup, hücreyi hemen ölüme götürür. Subletal hasar; bir sonraki bölünmede ya da olumsuz ortam koşullarının devamı halinde gelişebilir ve uygun koşullarda onarılması mümkündür.

10 BiYOLOJİK ETKİLER SOMATİK (BEDENSEL) ETKİLER KALITIMSAL ETKİLER ERKEN ETKİLER (Akut Işınlanma Etkileri) GECİKMİŞ ETKİLER (Kronik Işınlanma Etkileri) AKUT RADYASYON SENDROMLARI (ARS) BÖLGESEL RADYASYON HASARLARI (BRH) Deterministik etkiler Stokastik etkiler

11 Radyasyonun Kromozoma Verdiği Hasarların Sonuçları: Işınlama dozunun vücudun herhangi h bir doku veya organında fonksiyon kaybına neden olacak sayıda hücrenin ölümü ve üremesinin durması sonucunda ortaya çıkan etkiler DETERMİNİSTİK ETKİLERDİR

12 Radyasyonun Kromozoma Verdiği Hasarların Sonuçları: Hücrede meydana gelen sabit değişikliklerin hücre bölünmesi ile yeni hücrelere geçmesi sonucunda kişinin ş kendisinde veya bu olayın üreme hücrelerinde meydana gelmesi halinde gelecek kuşaklarda ortaya çıkması olası STOKASTİK (RASLANTISAL) ETKİLER olarak sınıflandırılmaktadır.

13 Biyolojik Etkiler Deterministik Etkiler Stokastik (Rastlantısal) Etkiler ölüm, cilt yanıkları Kanser kt katarakt, ktkısırlık k Genetik etkiler

14 Radyasyondan Korunmada; Ana Fikir, Tolere edilebilen (tahammül edilebilen ) dozları bilmek ve radyasyon çalışanları ile çevre halkının bunun üstünde doz almasını önlemektir. Amaç, Doku hasarına sebep olan deterministik etkileri önlemek, Stokastik etkilerin meydana gelme olasılıklarını kabul edilebilir düzeyde sınırlamaktır.

15 HÜCRELERİN RADYASYONA KARŞI DUYARLILIK SIRASI Bölünen hücreler radyasyona karşı daha duyarlıdır. Beyaz kan hücreleri (Lenfositler) Kırmızı kan hücreleri (Eritrositler) itl Sindirim sistemi hücreleri Üreme organı hücreleri Cilt hücreleri Kan damarları Doku hücreleri (Kemik ve Sinir Sistemi)

16 BİYOLOJİK ETKİLERİN SINIFLANDIRILMASI Somatik (Bedensel) Etkiler: Işınlamaya doğrudan maruz kalmış kişinin kendi bedeninde meydana gelecek etkilerdir. Kalıtımsal Etkiler: Işınlamaya doğrudan maruz kalmış kişinin kendi bedeninde değil de gelecek nesillerde meydana gelecek etkilerdir

17 Erken Etkiler: Vücudun belli bir bölgesi, tamamı kısa bir süre içerisinde ve bir defada yüksek dozlara maruz kalınması sonucunda kısa bir zaman aralığı içerisinde ortaya çıkabilecek etkileridir. Akut Işınlanma Etkileri olarak da adlandırılırlar.

18 Gecikmiş Etkiler: Uzunca bir süre, aralıklı olarak düşük dozlara maruz kalınması sonucu ortaya çıkar. Kronik Işınlanma Etkileri olarak ta adlandırılırlar.

19 EŞİK DOZ Sağlıklı bir kişide bazı doku ve organlar için birkaç yüz bazen de binlerce msv (milisievert) doza kadar herhangi bir etki görülme olasılığı ğ sıfırdır. Ancak, doku ve organların yapısına bağlı olarak bu etkinin ortaya çıkmasının kesin olduğu bir değer vardır ki bu klinik etkilerin görülmesinin kaçınılmaz (%100) olduğu EŞİK değerdir.

20 Radyasyona Karşı Doku ve Organ Duyarlılığı Karaciğer, böbrek, kas, kemik, kıkırdak ve bağ dokuları yetişkin canlılarda farklılaşmış ve bölünmediği için radyasyona karşı dirençlidirler. Kemik iliği, ovaryum ve testislerin (üreme organları) bölünen hücreleri, mide-bağırsak ve derideki epitel hücreler ise duyarlıdırlar.

21 Gonadlar, göz merceği ve kemik iliği daha yüksek hassasiyete sahiptir.

22 GONADLAR İÇİN: İ ERKEKLERDE : 1 defada 0.15 Gy doz geçici kısırlığa uzun sürede 0.4 Gy/yıl doz hızı geçici kısırlığağ 1 defada 5-6 Gy doz sürekli kısırlığa KADINLARDA: 1 defada Gy doz sürekli kısırlığa Uzun sürede 0.2 Gy/yıl doz hızı sürekli kısırlığa yol açmaktadır.

23 GÖZ MERCEĞİ: 1 defada 2-10 Gy saydamlığın yitirilmesine Uzun süreli ışınlamalarda 0.15 Gy/yıl saydamlığın ğ yitirilmesine neden olur.

24 KAN YAPICI ORGANLAR : 1 defada tüm kemik iliğinin 0.5 Gy alması kanda değişikliğe Uzun süreli ışınlamalarda 0.4 Gy/yıl doz hızı kanda değişikliğe ğ ğ neden olur.

25 Tüm Vücut Birkaç gün veya daha az bir süre içerisinde 8 Sv i aşan bir radyasyon dozuna maruz kalmışsa: Kan hücreleri üreten kemik ilikleri hasar görür,yeterli hücre üretemez duruma gelir ve büyük ihtimalle birkaç hafta içerisinde ölüm olayı meydana gelecektir.

26 Bölgesel l Radyasyon Hasarları (BRH): Vücudun belli bir bölgesinin, genellikle bir kaza sonucu kısa bir sürede ve bir defada yüksek dozlara maruz kalması sonucu görülen etkilerdir.

27 Maruz kalınan doza bağlı olarak Bölgesel Radyasyon as Hasarlarının n klinik belirtileri ve başlangıç zamanları Safha/Belirti Doz Aralığı (Gy) Belirginleşme Zamanı (gün) Eritem Epilasyon > Kuru deri dökülmesi Yaş deri dökülmesi Su kabarcığı oluşumu Ülser (açık yaralar) > Nekroz (doku ölümü) >25 >21

28 Radyasyonun zararlı etkisine karşı oluşan duyarlık, bazı insanlarda faklıdır. Bireysel duyarlığı içeren bu faktörler: YAŞ: Genelde çocuklar, yetişkinlere göre daha büyük risk altındadır. Kadınlarda 20 yaşın ş altında radyasyona y maruz kalındığında daha fazla kanser oluşum riski vardır. Yine çocuklar tiroit kanserinde, büyüklere nazaran daha fazla risk altındadır. CİNS: Kadınlarda radyasyon nedeni ile göğüs ve yumurtalık kanseri oluşma riski büyüktür, ama erkeklerde aynı risk göğüs ve prostat için ortaya konulamamıştır. Erkeklerde de kadınlara göre daha fazla tiroit kanseri olma riski vardır.

29 Radyasyonun zararlı etkisine karşı oluşan duyarlık, bazı insanlarda faklıdır. Bireysel duyarlığı içeren bu faktörler: DİĞER IŞIMALAR: Yeraltında çalışan madencilerde radondan dolayı akciğer kanseri olma riski artmaktadır ve bunlar sigara da içiyorsa risk çok daha büyük olmaktadır. Güneşten gelen UV ve X ışının kullanımı nedeni ile deri kanserleri olmaktadır. GENETİK FAKTORLER: Özellikle radyoterapi sırasında, bireysel genetik hastalığı ğ olanlarda l radyasyona karşı duyarlık artmaktadır. örneğin, çocuklarda retina kanserinin radyasyonla tedavisi sırasında ve sonrasında kemik iliği ğ kanseri olma riski artmaktadır.

30 RADYASYONDAN KORUNMA (Maksimum Müsaade Edilen Doz) Uluslararası Radyasyondan Korunma Komisyonu (ICRP) tarafından Maksimum Müsaade Edilen Doz (MMED), bir insanda ömür boyunca hiçbir önemli vücut arazı ve bir genetik etki meydana getirmesi beklenmeyen iyonlayıcı radyasyon dozu olarak tarif edilir. Radyasyona karşı korunmada amaç, MMED değerlerini bilmek ve radyasyon çalışanları ile cevre halkının bu değerin ğ üzerinde doz almasını önlemektir. ICRP göre; radyasyon çalışanları için müsaade edilen maksimum doz sınırı, birbirini takip eden beş yılın ortalaması 20 msv (yılda en fazla 50 msv), toplum(halk)için aynı şartlardaki bu sınır 1 msv in altında tutulmaktadır.

31 KORUNMA STANDARTLARI Uluslararası Radyolojik Korunma Komisyonu (ICRP) tarafından önerilen temel radyasyon korunma standartları: Mesleği gereği radyasyonla çalışanlar için bütün vücudun ışınlanma doz limitleri: 50 msv/yıl 1 msv/hafta 0,2 msv/gün Halk icin bütün vücudun ışınlanma doz limitleri: 5 msv/yıl

32 TAEK Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği 9.Madde (Resmi Gazete Tarih/Sayı: / 23999) a) Kayıt Düzeyi: Radyasyon korunmasını sağlamak ğ amacı ile, eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarının kayıtları tutulmalı ve saklanmalıdır. yıllık doz sınırlarının aylık dönemlerde radyasyon görevlileri için 0.2 msv, halk için ise 0.01 msv'i aşması durumlarında kayıtlar tutulmaya başlanır. b) İnceleme Düzeyi: Üzerinde daha fazla inceleme yapılmasını gerektiren eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarıdır. Bu düzey, bir ay için yıllık eşdeğer doz sınırının 1/10'udur udur. c) Müdahale Düzeyi: Olağan dışı durumlar için Kurum tarafından önceden belirlenen ve aşılması durumunda müdahaleyi gerektiren eşdeğer doz, etkin doz veya vücuda alınma miktarlarını gösteren değerler olup, yıllık eşdeğer doz sınırının bir defada alınması ve aynı yıl süresince bu değerin aşılması halidir.

33 Işınlama(mSv) Sağlığımıza etkisi Süre Kanda kimyasal değişim saatlerce 500 Mide bulantısı 550 Bitkinlik 700 Kusma 750 Saç dökülmesi 2-3 hafta 900 Diare 1000 Kanamalar 4000 Ölümcül doz (ÖLÜM) 2 ay içinde Bağırsak ğ çeperinde hasar İç kanamalar ÖLÜM 1-2 haftada MSS nin hasarlanması Dakikalar Bilinç kaybı İçinde ÖLÜM Ölüm

34 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ 185 GBq lik (5 Ci) Ir-192 kaynağını iş önlüğünün cebinde 2 saat taşımış bir işçide 11 gün sonra oluşmuş kızarıklıklar.

35 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ Eritemin olaydan 21 gün sonraki görüntüsü.

36 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ

37 RADYASYONUN BİYOLOJİK İ İ ETKİLERİİ İ Gy arasında doz alan bir işçinin ellerinde gün sonra meydana gelen eritem (yanık) ve su kabarcıkları.

38 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ

39 Radyasyon dozu birimleri

40 Radyasyon dozu birimleri İyonlaştırıcı radyasyonlarla yapılan çalışmalarda ş sonuca ulaşabilmek ş ve zararlı biyolojik etkileri belirleyebilmek için radyasyon dozunun bilinmesi gerekir. Bu amaçla geliştirilecek ölçüm yöntemleri için radyasyon dozunu ölçecek bir takım birimlerin tanımlarının yapılması zorunludur

41 Internationational System of Unit (SI) Eski birimler yerini yeni SI birimlerine bırakmış ş olsa da hala pek çok yayında y eski birimlerin de aynı zamanda kullanıldığı görülmektedir. Bu nedenle halen kullanılmakta olan yeni birimlerin yansıra daha önce kullanılmış olan eski birimlerin de tanımı yapılacaktır.

42 Eski Birim SI Birim Aktivite Curie (Ci) Becquerel (Bq) Işınlama Dozu Röntgen ( R ) Absorbe be Doz Rad (rad) Doz Eşdeğeriş ğ Rem (rem) Coulomb / Kilogram (C )/ Kg Gray (Gy) Sievert (Sv) Efektif Doz Rem(rem) Sievert (Sv)

43 Aktivite Curie: Saniyede bozunma meydana getiren herhangi bir radyoaktif isotopun miktarıdır. 1Ci= bozunma/sn Bequerel: Saniyede 1 bozunma meydana getiren herhangi bir radyoaktif isotopun miktarıdır. 1Ci= Bq 1Bq= Ci =27 pci

44 Işınlama Dozu ( Exposure),X Işınlama dozu, radyasyonun havada iyonizasyon yapma yeteneğine dayanan iyonizan elektromanyetik radyasyonun dozimetrik bir niceliğidir. Yalnız havada iyonizasyona neden olan elektromanyetik radyasyon (X ve gamma ışınları) için tanımlanmıştır. ş Canlı dokusunda yaratılacak herhangi bir radyasyon etkisi, bu etkiyle orantılıdır.

45 Işınlama Dozu ( Exposure),X Işınlama Dozu SI birimi Coulomb/ kilogram [Ckg -1 ] Eski birim; i Röntgen [R]

46 Işınlama Dozu ( Exposure),X X veya Gamma ışınlarının, normal hava koşullarında ( 0 C, 760 mmhg), 1Kg.havada oluşturduğu ğ iyon miktarıdır. Birimi: Coulomb/ kg Röntgen, normal hava koşullarında ( 0 C, 760 mmhg), 1kg. havada 2,58 x 10-4 coulomb luk iyon oluşturan X veya Gamma ışınlarının miktarı olduğuna göre; 1 R = 2,58 x 10-4 Coulomb/kg dır. 1 C/Kg=3876 R

47 Işınlama dozundan -Absorbe doza Röntgen hem makineden ve radyoaktif kaynaktan çıkan radyasyonun miktarının hem de hasta tarafından absorbe olan enerjinin ölçüsü olarak kullanıldı. Ancak yüksek enerjili X ve gama ışınları ve partiküler şekildeki radyasyonun ölçüsünde kullanımı uygun değildi. Bu nedenle radyasyon cinsinden, enerjisinden ve absorblayan ortamın özelliğinden bağımsız yeni bir birime gerek duyulmuştur (1953).

48 Absorblanmış bl Doz, D Radyasyonun enerjisi hastanın vücudunda, oluşan iyonizasyon nedeniyle depolanır. Radyasyon ışınlamasına bağlı olarak bu enerji depolanmasına radyasyon absorbsiyon dozu adı verilir. Eski Birimi rad dır. (radiation absorbed dose) Işınlanan maddenin 1 kg ına 0 01 Joule lük Işınlanan maddenin 1 kg ına 0,01 Joule lük enerji veren radyasyon miktarıdır.

49 Absorblanmış Doz, D Birim kütlede absorblanmış enerjidir. Tüm iyonize radyasyonlar y için geçerlidir. Gray: Dokunun 1 kg tarafından absorbe edilen 1 joule luk enerjidir. 1Gy =1 J/kg 1 Gy = 100 rad 1 rad = 10-2 Gy dir. 1 rad = 1cGy

50 DOZ HIZI Exposure Rate Radyasyon kaynağından çıkan belli bir zaman dilimi için bildirilen radyasyon dozudur. Doz hızı birimi: doz/zaman ( R/saat, Gy /dak ) Aynı dozun 1dakikada verilmesi ile 1 gün de verilmesi i farklı biyolojik etkiye sebep olur.

51 Eşdeğer Doz, H Radyasyonun farklı tip ve enerjileri farklı kimyasal ve biyolojik sonuçlara neden olur. Eşdeğer Doz, absorblanmış doz ile radyasyon ağırlık faktörünün çarpımıdır H=D.W R HEşdeğer H,Eşdeğer Doz D,Absorbe Doz W R, Radyasyonun ağırlık Faktör Eşdeğer dozun birimi: Sievert (Sv)

52 Radyasyon Ağırlık Faktörü Işın Tipi W R X-ışınları 1 Gama ışınları Elektronlar Pozitronlar Nötron 5-10 Proton Alfa 20

53 Eşdeğer Doz, H Eşdeğer (Personel) Doz birimi Sievert (Sv) = J/kg dır, Sievert biyolojik bir maddenin 1 kg. ına 1 Joul lük enerji veren radyasyon miktarıdır. Eski birim ise Rem (rem) dir. Rem (Rontgen Equivalent Man) ise biyolojik bir maddenin 1 kg ına 0,01 Joul lük enerji veren radyasyon miktarıdır.

54 Eşdeğer Doz, H Eski ve yeni değerler ile aralarındaki dönüşüm Sievert (Sv) = Joule / kg ) 1 Rem (rem) = 0,01 joule / kg 1 Rem (rem) = 0,01 Sievert (Sv) 1 Sievert (Sv) = 100 Rem (rem)

55 Eşdeğer Doz, H Tanı ve tedavide kullanılan x- gama ve elektron için ağırlık faktörünün bire eşit olması nedeni ile Absorblanmış doz, Eşdeğer Doza eşittir.

56 Absorbe dozdan Eşdeğer doza 1Gy =1Joul/Kg 1Sv=1joul/kg H=D.W R X ışınları, gama ve elektronlar için, W R =1 H=D 1Gy=1Sv1S Absorblanan doz Gy ile Eşdeğer doz Sv ile ifade edilir

57 Efektif Doz, E Vücuttaki farklı organ ve dokuların radyasyona y maruz kalması, farklı şiddetlerde ve farklı olasılıklarda hasara neden olmaktadır. E=Σ W T. H T E=Efektif doz W T =T doku ve organ için ağırlık fakt. H T =T doku ve organ için eşdeğer doz.

58 Efektif Doz, E Vücudun tüm doku ve organlarındaki eşdeğer dozun neden olduğu stokastik etkilerin sonucunda oluşan hasarı göstermek amacıyla, her bir organ ve dokudaki eşdeğer doz, doku ağırlık faktörü, W T ile çarpılır ve bu veriler tüm vücut üzerinden toplanarak efektif doz elde edilir.

59 Doku ve organlar için ağırlık ğ faktörleri Doku ve Organ W T Testis ve Overler 0,20 Kemik İliği 0,12 Kolon 0,12 Mide 0,12 Akciğer 0,12 Meme 0,05 Mesane 0,05 Tiroid 0,05 Karaciğer 0,05

60 Efektif Doz, E Bir hastaya Akc e 100mSv,Krc e 70mSv,kemik yüzeyine 300mSv tanısal amaçla doz verildiğinde etkin doz Efektif Doz E=100x0,12+70x0, x0,12=21,5mSv

61 Terim Birim Dönüşüm Eski Yeni Aktivite Curie,Ci Becquerel,Bq 1 Ci=3.7x10 10 Bq 1 Ci=37GBq Işınlama Röntgen,R Coulomb/kilogra Dozu m, C/kg 1 C/kg=3876 R 1 R=2.58x10-4 Soğurulmuğ radiation Gray,GyG 1 Gy= 100 rad ş Doz absorbed 1 rad= 0.01 Gy dose,rad Eşdeğer Doz röntgen equivalent man, rem Sievert,Sv 1 Sv=100 rem Efektif Doz röntgen Sievert,Sv 1 Sv=100 rem equivalent man, rem

62 Radyasyondan y Korunmada Temel Prensipler

63 Radyasyondan Korunmada Temel Prensipler Doğal radyasyonlardan tamamen korunmak olanaksız olup, alınacak önlemlerle yapay radyasyonlardan büyük oranda korunmak mümkündür.

64 IŞINLAMA ÇEŞİTLERİ Tıbbi Işınlama ş ; Tanı veya tedavinin bir parçası olarak kişilerin ışınlanması Mesleki ışınlanma ; Radyasyon çalışanlarının, işlerinin bir parçası olarak maruz kaldıkları kl ışınlanmal Halk ışınlanması ; Tıbbi ve mesleki a ş a as ; bb e es e ışınlanmalar dışındaki ışınlanmalar

65 Radyasyondan y Korunmada Temel Prensipler Radyasyon korunmada ICRP nin 60 numaralı raporunda ve IAEA nın Temel Güvenlik Standartları ismi altında yayımladığı y ğ BSS-115 numaralı yayınında radyasyon korunması ile ilgili üç temel ilke önerilmiştir.

66 Radyasyondan Korunmada Temel Prensipler Gereklilik (Justification) Uygulamanın zararlı etkileri göz önünde bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izini verilmemelidir. Optimizasyon (ALARA = As Low As Reasonable Achievable) Gerekliliği onaylanmış uygulamalarda ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde bulundurularak l bütünü radyasyon ışınlamalarındal l d mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanmalıdır Doz sınırları Kişilerin aldıkları doz eşdeğerleri komisyon tarafından tavsiye edilen doz sınırlarını aşmamalıdır.

67 Gereklilik (Justification) Uygulamanın zararlı etkileri göz önünde bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmemelidir. Uygulamanın Kabul Gerekçelendirilmesi: Radyasyonun zararlı etkileri göz önünde bulundurularak, radyasyon ışınlanmasını gerektiren uygulamanın yapılmasının gerçekten kabul edilir olup olmadığı,kullanım amacına karşılık radyasyonun ortaya çıkabilecek olumsuz etkisi önemli bir bedel olarak görülmelidir ve bu uygulama sonunda elde edilecek fayda ile kıyaslanmalıdır. a a Aynı amaca radyasyon içermeyen diğer teknikler kullanılarak ulaşılabiliyorsa fayda-bedel analizi bu teknikler için de yapılmalıdır.

68 Gereklilik (Justification) Uygulamanın zararlı etkileri göz önünde bulundurularak net bir fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmemelidir. Radyasyonun tıp alanında kullanılmasında dozların yüksek k olmasına karşılık k sağladığı ğ faydalar şüphe ü h götürmezdir. Bununla beraber, herhangi bir tıbbi işlemin kabul edilebilirliği ayrıca değerlendirilmelidir. Kanser tedavisinde uygulanan X-ışınları ş daha fazla kanser oluşumuna sebep olabilir ve bu riskin tedavinin getirisinden yüksek olduğu durumlarda bu kabul edilemez. Ayrıca hamilelerin tıbbi amaçlı ışınlanmaları kararı çok dikkatli verilmeli ve hassas teknikler kullanılmalıdır.

69 Uygulamanın Gerekçesi Öncelikle, iyonizan radyasyon uygulamasındaki doz ne kadar düşük olursa olsun alternatif tüm uygulamaların yararları ve riskleri tartışılmalıdır Bir uygulamanın haklılığı ğ için ihtiyaç duyulan değerlendirmelerin çoğu, deneyime, mesleki karara ve sağduyuya ğ y dayanır.

70 Optimizasyon Ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde bulundurularak, gerekli amaca ulaşabilecek şekilde, dozun mümkün olduğu kadar düşük tutulması (ALARA ( = As Low As Reasonable Achievable)

71 Bedel-Fayda Analizi Radyasyon uygulamalarının kullanılıp kullanılmayacağı kararı verilirken uygun yaklaşım bedel-fayda analizi yöntemidir.

72 Optimizasyon i Görevi gereği radyasyonla çalışanlar için çalışma ş şartlarına bağlı ğ olarak bu kişilerin aldıkları dozlar değişmekle birlikte, ortalama doz sınırlarının çok altında tutulmaya çalışılmaktadır.

73 Optimizasyon (ALARA = As Low As Reasonable Achievable) Gerekliliği onaylanmış uygulamalarda ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde bulundurularak l bütün ü radyasyon ışınlamalarında l l d mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanmalıdır Hasta dozunun azaltılması, Personel dozunun azaltılması Halkın alacağı dozun azaltılması

74 Doz Sınırları Kişilerin ve gelecek nesillerin kabul edilemeyecek bir risk altına girmesini engelleyecek olan yaptırımdır. Bu bir kişinin alabileceği etkin eşdeğer dozun kesin bir şekilde sınırlandırılmasını lmas n gerektirir. ekti i Bu sınırlar, optimizasyon ilkesini yerine getirmek koşuluyla zorunlu yaptırımlar olup, maliyet gözetmeksizin uygulanacak değerlerdir. Doz kısıtlamaları, kanser ve kalıtsal hasarlar gibi olasılığa bağlı etkilerin ortaya çıkışını kontrol altına almak için belirlenmiştir.

75 Doz Sınırları Radyasyon Görevlileri İçin : Etkin doz yılda 50 msv (tüm vücut) Etkin doz, birbirini takip eden beş yılın ortalaması 20 msv (tüm vücut) Eşdeğer doz, göz merceği için yılda 150 msv Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cild için ş ğ,, y ç yılda 500 msv

76 Doz Sınırları Toplum Üyesi Kişiler İçin : Etkin doz yılda 1 msv (tüm vücut) Etkin doz birbirini takip eden 5 yılın ortalaması 1 msv değerini ğ geçmemek koşulu ş ile özel durumlarda yılda 5 msv (tüm vücut) Eşdeğer doz, göz merceği için yılda 15 msv Eşdeğer doz eller ayaklar ve cilt için yılda Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cilt için yılda 50 msv

77 Korunmanın Etkinliği Radyasyon korunması sisteminin etkinliğini değerlendirmenin bir yolu da; ölümcül kansere yakalanmanın ortalama yıllık riskinin, diğer mesleklerdeki ölümcül kazaların ortalama yıllık riski ile karşılaştırılmasıdır.

78 Korunmanın Etkinliği İş Alanı Ölüm Riski Yılda Derin su avlanması 400 de 1 Kömür madeni 4000 de 1 İnşaat 5000 de 1 Metal üretimi 7000 de 1 Ahşap, döşeme v.b de 1 Diğer iş alanları de 1 Radyasyonla çalışma ortalama yılda 4 msv de 1 Yiyecek, içecek ve tütün ü de 1 Tekstil de 1 Giyim i ve ayakkabı de 1

79 Korunmanın Etkinliği Bazı belirgin nedenlerden yıllık ortalama ölüm riski Neden Ölüm Riski Yılda Günde 20 sigara 200 de 1 40 yaş doğal neden 500 de 1 Yol kazaları 5000 de 1 Ev kazaları de 1 İş kazaları de 1 Radyasyona maruz kalmak yılda de 1 msv

80 Doz Sınırları Eğitim amaçlı olmak koşulu ile yaş arasındaki stajyer ve öğrenciler için: Etkin doz herhangi bir yılda 6 msv ( tüm vücut) Eşdeğer doz, göz merceği için 50 msv Eşdeğer doz, eller, ayaklar ve cilt için yıllık 150 msv değerlerinden ğ fazla olamaz 18 yaşından küçükler radyasyon görevlisi olarak çalıştırılamazlar.

81 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Radyasyondan as korunmada en etkili 3 yöntem; en kısa zaman en uzak mesafe en kalın zırhlamadır

82 Radyasyondan yo da Korunmada Temel Yöntemler: Zaman Radyoaktif kaynağın veya radyasyon kaynağının yakınında ne kadar az zaman geçirilirse ili o kadar az doza maruz kalınır. Doz= (Doz Şiddeti) x (Zaman) Böylece, bir ölçüm cihazının 50 msv/saat lik radyasyon dozunu gösterdiği bir bölgede kalınması halinde maruz kalınacak doz; 1 saatte 50 msv, 2 saatte 100 msv, 3 saatte 150 msv, vs. dir.

83 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zaman Radyasyon kaynağı ile geçirilen zaman alınan dozla doğru orantılıdır. Ne kadar kısa süre radyasyona maruz kalınırsa o kadar az doz alınır.

84 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Radyasyon kaynağından uzaklaşarak, ş maruz kalınabilecek doz miktarı azaltılabilir. Radyasyon kaynağından uzaklaştıkça radyasyonun şiddeti azalır Doz hızı mesafenin karesi Doz hızı mesafenin karesi ile ters orantılı olarak azalır Mesafe

85 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Mesafe D r = D 0.(r 0 /r) 2 D 2 = 50.(1/2) 2 = r ,5 r 0 = Kaynaktan 1 m mesafe D 0 = Kaynaktan 1 m mesafede okunan doz değeri (50mSv ise) D r = Kaynaktan r metre uzaktaki doz değeri (r=2m için hesaplanan 12,5mSv ) r = Kaynakla arada bulunulan metre cinsinden mesafe ( r=2m)

86 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zaman ve Mesafe Şekilde görülen kişilerin hepsinin radyasyon riski aynıdır. Ancak, aynı dozu alabilmeleri için gerekli süreler soldan itibaren, 5, 25, 45, 135 dakikadır. Radyasyon kaynağından uzaklaştıkça radyasyon şiddeti i hızla düşmektedir

87 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Radyasyon y kaynağının ğ şiddetini zayıflatmak için önüne konan veya onu çevreleyen engele zırh denir. Zırhlama, radyasyon kaynağı ile kişi arasına konulan uygun bir koruyucu engeldir. Yüksek yoğunluklu maddelerden yapılmış malzemeler özellikle X ve gama ışınlarına karşı etkili bir korunma sağlarlar. Zırhlamada kullanılan maddenin yoğunluğu arttıkça, gereksinilen kalınlık azalmaktadır.

88 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Zırh kalınlığı Gelen radyasyon Sızan radyasyon Radyoterapi uygulamalarında personelin korunması kalın duvar kalınlıklarını gerektirir. İnşaat sırasında uygun kalınlıklarda zırhlama yapmak daha kolay,daha sonra yapılacak zırhlama tonlarca ağırlıkta kurşun gerektirir.

89 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Radyasyonun d şiddetini i yarıya indiren kalınlığa yarı değer kalınlığı (half value layer - HVL), Onda bire indiren kalınlığa ğ onuncu değer veya onda bir değer kalınlığı (tenth value layer -TVL) denir.

90 Yarı Değer ğ Kalınlığı l ğ (Half Value Layer- HVL) Gelen Foton ilk HVL ikinci HVL üçüncü HVL

91 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Zırhlamada kullanılan bazı malzemelerin yaklaşık yarıdeğer tabaka kalınlıklarının karşılaştırılması.

92 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Kurşun (Pb) ve Betonun Yarı Değer ve Onda Bir Değer Kalınlıkları Zırh malzemesi Radyoaktif kaynak Co-60 Ir-192 Cs-137 YDK ODK YDK ODK YDK ODK Kurşun (cm) Beton (cm)

93 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Malzemelerin radyasyon kaynağına göre onda bir değer kalınlıkları Onda bir değer kalınlığı (TVL), mm Malzeme Cinsi Beton 100 kv kv kV 100 Kurşun

94 Radyasyondan Korunmada Temel Yöntemler: Zırhlama Radyasyon alanlarının zırhlanması dışında radyasyona maruz kalacak personelin korunması için Radyoloji bölümlerinde, farklı kalınlıklarda kurşundan yapılmış önlükler, tiroid koruma önlüğü, kurşun eldiven, kurşun camlı gözlükler Nükleer tıp bölümlerinde, atıklar için kurşun kova, radyoaktif maddelerin bulunduğu kurşun şişeler, kurşun enjektör gibi malzemeler Kurşun camlı paravan radyasyon dozunu azaltmada sıklıkla kullanılır.

95 Eksternal Radyoterapide Radyasyondan Korunma Radyoloji bölümlerinde kullanılan kurşun ş önlük, kurşun camlı gözlük gibi personel dozu azaltma gereçleri kullanılmaz. Radyoterapi bölümlerinde, radyasyon yayan yüksek enerjili tedavi cihazlarının konulacağı ğ odaların proje sırasında cihaza uygun şekilde kld zırhlanması personel dozunun düşürülmesini sağlar.

96 Eksternal Radyoterapide Radyasyondan Korunma Cihazların bölüme kurulması kararı alındıktan sonra, cihazın oda içinde konacağı konuma göre zırhlama kalınlıkları belirlenir. Bütün duvarların aynı kalınlıkta olması gerekmez. Primer ışın yönü, maksimum alanın açıklığı ve duvara olan mesafe göz önüne alınır. Çevre odaların konumu ve kullanılırlığı dikkate alınarak duvar kalınlıkları hesaplanır. Proje TAEK tarafından onaylandıktan sonra tedavi odası inşaatı tamamlanır. Sızıntı radyasyonun ölçümü yine TAEK tarafından ölçülerek onay verildiği takdirde bölümün hasta kabul etmesine izin verilir.

97 Radyoterapi Bölümü Cihaz Odaları ve Diğer Radyoterapi Bölümü Cihaz Odaları ve Diğer Odaların Yerleşimi

98 Radyoterapi Odası

99 Lineer Akseleratör odası

100 Eksternal Radyoterapide Radyasyondan Korunma Radyoaktif kaynaklı eksternal tedavi cihazlarının maksimum kaynak aktivitesine göre zırhlama yapılır. Kapı kalınlığı ve materyali kapının konumuna radyasyon kaynağına uzaklığına ve kullanılan maksimum enerjiye göre belirlenir. l i Kurallara uygun olarak çalışıldığı takdirde radyoterapi bölümlerinde personel dozu oldukça düşük sevilerdedir.

101 Brakiterapide Radyasyondan y Korunma

102 Brakiterapi uygulamalarında Radyasyondan korunmada, hasta ve personel güvenliği için eksternal radyoterapide söz edilen tüm kurallar (uygun zırhlama, cihazların düzgün çalışması, periyodik kontrollerinin yapılması vb. ) geçerlidir. Brakiterapide radyasyondan korunmada iki potansiyel tehlike durumu göz önüne alınmalıdır. Radyasyona maruz kalınması, Radyoaktif kaynakların kaybolması.

103 Yüksek Doz Hızlı İridyum-192 y Brakiterapi cihazı

104 Brakiterapi Uygulamaları Brakiterapide son yıllarda uzaktan kumandalı sonradan yüklemeli sistemler personel dozunun azaltılmasında oldukça katkı sağlamışlardır. Yüksek doz hızlı sistemlerle tedavi süresi kısa (maksimum ½ saat ) olması nedeni ile hastanın yanına tedavi boyunca kimsenin girmesi gerekmemektedir. Hasta tedavisini zırhlanmış odada alırken, personel dışarıdan d kamera ve sesli sistemle hastayı izler.

105 Brakiterapi Uygulamalarında Brakiterapi cihazı zırhlı odada bulunur. Cihazın bulunduğu oda kullanılmadığı zamanlar mutlaka kilitli tutulmalıdır. Her 4 ayda bir değiştirilen kaynağın aktivitesi özel ölçüm sistemleri ile kontrol edilmeli aktivite bilgileri doğru ğ olarak tedavi planlama için kullanılmalıdır. Brakiterapi oda girişinde mutlaka alan dozimetresi bulunmalı ayrıca oda içinde farklı bölgelerde doz seviyesinin ölçümü için her zaman taşınabilir ş ölçüm cihazı kullanıma hazır şekilde bulundurulmalıdır

106 Brakiterapi Uygulamalarında Tedavi odasının girişinde bulunan radyasyon ölçen alan dozimetresi, hastanın tedavisi tamamlandıktan sonra radyoaktif kaynağın ğ muhafazasına geri döndüğünün d ğ doğrulanmasını sağlar. Tedavisi tamamlanan hasta için odaya girilirken mutlaka bu gösterge kontrol edilmelidir. Brakiterapi uygulamaları bu konuda eğitimli hekim, radyofizik uzmanı, hemşire ve tekniker olmak üzere ekip çalışması gerektirir. Tedavi tamamlandıktan sonra tedavi odasına radyofizik uzmanı izin verdikten sonra girilmelidir.

107 Düşük Doz Hızlı Brakiterapi Brakiterapi düşük doz hızına sahip kaynaklar ( Tel şeklinde iridyum-192 kaynakları) kullanılması, hem elle hazırlanıp, elle hastaya yerleştirilmesi sebebi ile uygulama yapan personelin, hem de hastanın tedavisinin 2-2,5 2 gün sürmesi nedeni ile yatağında bakımına yardımcı olan personelin ışınlanmasına neden olur. İnce tel şeklinde olan radyoaktif kaynaklar a a parmaklardan a a uzakta olması için uzun pensetler yardımı ile göğüs bariyeri kullanılarak hazırlanır ve hastaya uygulanır. Hiçbir radyoaktif kaynak çıplak elle tutulmaz. Kaynakları vücuttan ve ellerden uzak tutmak için mutlaka pensetler kullanılmalıdır.

108 Düşük Doz Hızlı Brakiterapi Uygulama sonrası zırhlanmış odaya götürülürken mümkün olan en az kullanılan alandan süratle taşınır. Tedavi sırasında hastanın yanına yakınlarının girmesine izin verilmez. Hastanın tedavisi tamamlandıktan sonra hastanın vücudundan kaynaklar geri çıkarılır. Bazen dil gibi hastanın yürümesine engel olamayan uygulamalarda, hastanın hastane içinde gezmesine izin verilmemelidir. Çocuklar ve hamile kadınların radyaktif kaynak yüklü hastalardan uzak tutulması gereklidir. Hasta taburcu olduktan sonra odasının radyasyon yönünden taranması yapılmalıdır.

109 Düşük Doz Hızlı Brakiterapi Bütün uygulama kayıt altına alınır. Radyoaktif kaynaklar uygun koşullarda muhafaza edilir. Kilit altında tutulur. Sadece görevli personel tarafından taşınması, saklanması ve kullanılmasına izin verilir. Tüm depoda olan kaynakların listesinin işlendiği, ş ğ kaynak envanterinin tutulduğu bir deftere kullanılan ve geri çıkarılan kaynaklar kayıt edilmelidir. Uygulamalarda personel dozunu azaltmak için kaynaklardan her zaman mümkün olduğu kadar uzak durulmalı, yapılacak iş en kısa sürede bitirilmelidir. Radyoaktif kaynakların manuel olarak yüklendiği bu tip brakiterapi uygulamaları eski yıllara oranla azalmaktadır.

110 Kalıcı Prostat İyot-125 Uygulaması Prostata ameliyathane koşullarında genel anestezi altında yüklenen kaynaklar tekrar geri çıkarılmaz. Radyoaktivitesi tamamen bitse de hasta ömrünün geri kalanını kaynaklarla geçirir. Düşük aktiviteli kaynaklar kullanıldığı için personel dozu düşüktür. Hasta odasında ilave zırhlamaya gerek duyulmaz. Ancak prostata yerleştirildiği için kaynağın bazen mesane ye düşmesi ve idrarla atılması olasılığı vardır. Taburcu olduktan sonra hasta odasındaki radyasyon düzeyi ölçülerek kaynağın bir şekilde oda içinde kalmış olması ihtimali kontrol edilir. Uygulama sonrası uygulanan ve artan kaynaklar hesaplanır, kayıp ihtimaline karşı ölçüm yapılarak kontrol edilir.

111 Kalıcı Prostat İyot-125 Uygulaması