4.ÜNĠTE: ZAMAN ĠÇĠNDE BĠLĠM KAZANIMLAR 1.İlk uygarlıkların bilimsel ve teknolojik gelişmelere katkılarına örnekler verir. 2.İlkyazı örneklerinden yola çıkarak yazının kullanım alanlarını ve bilgi aktarımındaki önemini fark eder. 3.Türk ve İslam devletlerinde yetişen bilginlerin bilimsel gelişme sürecine katkılarını değerlendirir. 4.15-19.yüzyıllar arasında Avrupa da yaşanan gelişmelerin günümüz bilimsel birikiminin oluşmasına etkisini fark eder. 5.Tarihsel süreçte düşünceyi ifade etme ve bilim özgürlüklerini bilimsel gelişmelerle ilişkilendirir. BULUġLAR Tekerlek En eski tekerlek, yaklaşık 5000 yıl önce Mezopotamya'da Sümerler tarafından yapılmıştır. Çömlekçilerin toprağı şekillendirmede yardımcı bir araç olarak kullandıkları tekerleğin arabalara takılması, ulaşımda köklü bir dönüşüm sağladı. Barut Barut ilk defa Çinliler tarafından bulundu. Avrupalılar Haçlı Seferleri sırasında Barut u öğrendiler. 12. yüzyılda bütün Asya kıtasında sonra da Avrupa'da tanındı. Barut, yol yapımında, maden çıkartılmasında ve ateşli silahlarda kullanıldı. Fatih Sultan Mehmet İstanbul un fethinde toplarla büyük surların yıkılabileceğini gösterdi. Barutun ateşli Avrupa da silahlarda kullanılmasıyla, derebeylerine ait şatoların yıkıldı. Bu olay, Ortaçağ Avrupa sında görülen Derebeylik (feodalite) yönetim şeklinin ortadan kalkmasına neden oldu. Onun yerine büyük krallıklar güçlenmeye başladı. Mürekkep MÖ 1300'e doğru Çinliler ve Mısırlılar, kandillerde yakılan yağdan çıkan isi suyla ve bitki zamklarıyla karıştırarak mürekkebi buldular. Mum Mumlar, günümüzden yaklaşık 2000 yıl önce ortaya çıktı. Cam Mezopotamya'da bulunan ilk cam örneklerinin tarihi, MÖ 3. yüzyıla dayanır. Venedikliler camcılıkta üstündü.(12.-17. yy) KAVRAMLAR GİRİŞ GELİŞTİRME PEKİŞTİRME 1 Reform Çağ Bilim Rönesans Keşif Buluş Milat Değişim Özgürlük Uygarlık Teknoloji Suriyeli cam ustaları cam üfleme tekniğini geliştirdiler. İlk şişe fabrikası Fransa da açılmıştır. Türklerde cam işlemeciliği Selçuklularla başladı. Osmanlılarda ise ÇeĢm-i Bülbül adı verilen cam çeşidi yapılmaya başlandı. Türkiye de ilk cam fabrikası ise 1934 yılında Paşabahçe de kuruldu. Yazı Yazıyı bulanlar Mezopotamya uygarlığı olan Sümerlerdir. Sümerler Çivi Yazısını kullanmışlardır. (M.Ö 3500) Yazının bulunmasıyla tarih çağları başlamış oldu. NOT: Yazı, insanların bilgi birikimlerini gelecek nesillere doğru ve kalıcı bir biçimde aktarmalarında en etkili araçtır. Yazının Anadolu ya gelmesinde Asurlular etkili olmuşlardır. Anadolu ya gelen Asurlu tüccarlar Hititlere yazıyı öğretmişlerdir. Eski Mısırlılar ise Hiyeroglif (resim) yazısını kullanmışlardır. Tarihteki ilk yazılı antlaşma Hititlerle Mısırlılar arasındaki Kardeş Antlaşmasıdır. İlk alfabeyi bulanlar ise Fenikelilerdir. Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur, Arap alfabelerini kullanmışlardır. 1 Kasım 1928 tarihinden itibaren Atatürk ün önderliğinde yeni Türk alfabesi kullanılmaya başlandı. Arapçada güzel yazı anlamına gelen "hat tın yazımı bir meslek haline gelmiştir. Matbaa MS 6. Yüzyıllarda Çinliler basım tekniğini icat ettiler. Uygur Türkleri matbaayı kullanmışlardır. 751 Talas Savaşıyla Uygurlardan Araplar matbaayı öğrendiler. Haçlı seferlerinde ise Avrupalılar Araplardan matbaayı öğrendiler. Modern Matbaayı 1457 yılında, Alman Jan Gutenberg icat etti. Osmanlı Devleti ise ancak 18. Yüzyılda matbaa ile tanıştı. Matbaa nın Avrupa da kullanılmaya başlanmasıyla; 1) Avrupa da kitap sayısı arttı ve kitaplar ucuzladı. 2) Okuryazar sayısı arttı. Avrupalıların bilgi ve düşüncelerinde ilerlemeler meydana geldi. 3) Avrupa daki insanların aydınlanmalarıyla Avrupa da 16. Yüzyıldan itibaren Rönesans hareketleri başladı. 4) Hıristiyanların kutsal kitabı olan İncil in matbaa da basılıp çoğaltılmasıyla herkes okumaya başladı. O ana kadar din
adamlarının yaptıkları uygulamaların yanlışlığı ortaya çıktı. Avrupalılar Hıristiyanlık anlayışını ve kilise uygulamalarını yeniden yorumladılar. Böylece Avrupa da Reform Hareketleri ortaya çıktı. yazdı. Yıldızların uzaklığını ve açılarını ölçen aletler geliştirdi. Deneye ve gözleme dayalı ispat etme şartını ilk defa Biruni ortaya koydu. Ekvatorun uzunluğunu az bir yanılmayla tespit etti. (1973 yılında doğumunun 1000.yıldönümü nedeniyle UNESCO öncülüğünde bütün dünyada anılmış ve bir çok ülkede Biruni adına Pul bastırılmıştır. TARĠH BOYUNCA GÖK BĠLĠMĠ BĠLĠM İnsanoğlu, var olduğundan beri evreni ve içinde bulunan varlıkları öğrenme merakı içinde olmuştur. Bu merak, insanı, sürekli araştırma yapmaya sevk etmiştir. Ancak insanlık tarihi boyunca bilim insanları, düşüncelerini ifade konusunda zaman zaman engellerle karşılaşmışlardır. Özellikle Orta çağ Avrupa sı bu sorunu derinden yasarken Türk-İslam dünyasında bilim insanları düşüncelerini özgürce ifade ediyordu. Anayasamızda Bilim ve Sanat Hürriyeti Madde 27: Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir. Türk ve Ġslam Dünyasında Bilim: FARABi (870-950): Matematik, fizik, astronomi, felsefe, mantık ve siyaset alanlarında yetişmiş bilim insanıdır. EI Medinet-ül Fazila (Erdemli Toplum), EI Mania-a Akil (Aklın Anlamları), Füsüs-ül Hikem (Hikmetlerin Özleri) başlıca eserleridir. Aristo'nun eserlerini inceleyip yeni yorumlar getirdiği için ikinci öğretmen anlamına gelen Muallim-i Sani unvanıyla anılmıştır. ĠBN-i SiNA (980-1037): 980 yılında Özbekistan ın Buhara şehrinde doğdu.felsefe, mantık, tıp, biyoloji vb. konularda yaklaşık 220 eser yazmıştır. EI Kanun Fit-Tıbb (Tıp Kanunu) adlı eseri Latinceye çevrilerek Avrupa üniversitelerinde ders kitabi olarak okutulmuştur. Risale Fi-ilmül-Ahlak adlı eserini Ahlak konusunda yazmıştır. ĠĢaret ve l Tembihat: Felsefe ve Metafizik konularında yazmıştır. Kitabü l Necat: Metafizik konularında yazmıştır. Kitabü Ģ ġifa: Metafizik konusunda yazılmış 11 ciltlik bir eserdir. BĠRUNĠ (973-1051): Matematik, geometri, coğrafya ve astronomi alanlarında eserler 2 A.Ġlk Çağ da Gökbilimi İlk Çağ da gökbilimi incelemeleri yalnızca çıplak gözle görülen öngörmelere dayanıyordu. Çin, Hint, Sümer, Kalde, Mısır, Toltek, Zapotek ve Maya uygarlıkları gökbilimde ilerlemişlerdir. Mayalar teleskopları olmadıkları halde Venüs'ün yerini tam olarak saptayabilmişlerdir. B.Orta Çağ 'da Gökbilimi HAREZMĠ (770-840) Horasan da doğmuş ve hayatının büyük bir kısmını Bağdat ta geçirmiştir. Devrinde bilginleri himayesi ile meşhur olan Abbasi halifesi Mem'un Harezmi'deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca onu kendisi tarafından Eski Mısır, Mezopotamya, Grek ve Eski Hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginleştirilmiş Bağdat Saray Kütüphanesi'nin idaresinde görevlendirilir. Bugünkü bilgisayar bilimi ve dijital elektroniğin temeli olan 2'lik(binary) sayı sistemini ve 0(sıfırı) bulmuştur. Cebir sözcüğü de Harezmi'nin "El Kitab ül-muhtasar fi Hısab il Cebri ve l-mukabele (Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özet Kitap) adlı eserinden gelmektedir.harezmi cebirin babası olarak bilinir. NASIREDDĠN TUSĠ: (1201-1274) Moğol hükümdarı Hülagu'nun müşaviri olarak görev yaptı. Ünlü Moraga Rasathanesini ve onun yanındaki kütüphaneyi kurdu. TAKĠYYUDDiN (1521-1585): 1521 'de Sam'da dünyaya gelen Takiyyüddin, 1570 yılında İstanbul a gelir. Padişah III. Murat ın himayesinde İstanbul Rasathanesi'ni kurar. 15 kişilik bir kadroya sahip olan Takiyyüddin rasathanede geniş bir kütüphane oluşturmuştur. Osmanlı Devleti'nin ilk gözlemevi olan bu mekan 1575 1580 yılları arasında faaliyet göstermiştir. ALĠ KUġCU (1414-1474) Ali Kuşçu Semrekant'ta doğdu. Timurlenk'in torunlarından olan Uluğ Bey, aynı zamanda büyük bir astronomi alimiydi. Babası Mehmed Bey'in görevinden dolayı "Kuşçu" lakabı ile tanınan Ali Kuşçu da büyük bir matematikçi ve astronomdu. Uluğ Bey'in Semerkant'ta yaptırdığı rasathaneyi bir süre idare ettikten sonra, Tebriz'de Akkoyunlular Hükümdarı Uzun Hasan'ın hizmetine girdi. Fatih Sultan Mehmed'e elçi olarak gönderilen Ali Kuşçu, onun sevgi ve saygısını kazandı. Müderrislik vazifesi ile İstanbul'a yerleşerek öğretmenlik yaptı. Risalatı Halli Eşgali Kamer, Risalet-ül-Fethiye, Risalet-ül Muhammediye ve Şerhi Tecrit gibi eserler de yazan Ali Kuşçu, 1474 yılında vefat etti. ULUĞ BEY (1393-1449) Timur İmparatorluğu'nun 4. sultanı. Matematikçi ve gökbilimci. Timur'un erkek torunlarından hükümdar olanlardan birinin oğludur. Asıl adı Mehmet'tir. Fakat o daha çok Uluğ Bey adı ile ünlü olmuştur. Uluğ Bey, Semerkant'ta bir medrese ve bir de rasathane yaptırmıştır.
Uluğ Bey, ünlü Zeycini düzenlemiş ve bitirmiştir. Zeyç Kürkani veya Zeyç Cedit Sultani adı verilen bu eser, birkaç yüzyıl doğuda ve batıda faydalanılacak bir eser olmuştur. Zeyç Kürkani bazı kimseler tarafından açıklanmış ve Zeyç'in iki makalesi 1650 yılında Londra'da ilk olarak basılmıştır. Avrupa dillerinin birçoğuna, çevrilmiştir. 1839 yılında cetvelleri Fransızca tercümeleriyle birlikte, asıl eser de 1846 yılında aynen basılmıştır. C.Yeni Çağ da Gökbilimi GALĠLEO (1564-1642): İtalyan Teleskopik gökbiliminin kurucusudur. Teleskopu geliştirerek astronomi gözlemlerinde kullandı. Gezegenler ve Samanyolu hakkında ayrıntılı bilgiler yayımladı. "Dünya nın döndüğü" görüsünü savunduğu için papa tarafından ömür boyu hapse mahkum edildi ve "Kainat Sistemi Üzerine Konuşmalar" adlı kitabı yasaklandı. KOPERNiK (1473-1543): Güneş sisteminin bugün bilinen sekliyle tanımlayarak güneş merkezli teoriyi geliştirmiştir. Bu fikir Galileo (1564-1642) ve Kepler (1571-1630) tarafından geliştirildi. Kepler Günesin çevresindeki gezegenlerin hareketini belirleyen ilk insan, oldu. Kopernik in eserleri 1882 yılına kadar kilisenin yasakladıkları kitaplar arasında yer alıyordu. Polonyalı Gökbilimci olan Kopernik İncil e sadakat göstermemekle suçlanır. EDMAND HALLEY (1656-1742) Kuyruklu yıldızın düzenli aralıklarla görüldüğü ve yörüngelerinin birbirine çok yakin olduğunun farkına vardı. COĞRAFĠ KEġĠFLER 15.yy 15. yüzyıl sonlarında yapılan seyahatler sonucu dünyanın bilinmeyen yerlerinin tanınmasına "Coğrafi Keşifler" denir. 14. yüzyılda koşulları oluşan keşiflerin önemli nedenleri şunlardır: 1-Doğu ülkelerinin zenginliği 2- Coğrafya bilgisinin ilerlemesi ile dünyanın yuvarlaklığına olan inancın yaygınlaşması 3-Kristof Kolomb tarafından pusulanın sapma açısının hesaplanması 4-Okyanus koşullarına dayanıklı, sağlam ve süratli gemilerin yapılması 5-Cesur gemicilerin yetişmesi 6-Osmanlı Devleti'nin ticaret yollarının önemli limanlarını ele geçirmesi ve Aracılar ve gümrük vergilerinden dolayı maliyeti artan doğu mallarının kaynağına ulaşma ve bu malların ticaretini doğrudan yapma isteği (Temel Neden) 7- Değerli madenlere sahip olma düşüncesi Önemli KeĢifler: 1-1492'de "Kristof Kolomb" İspanyolların yardımı ile Amerika'yı keşfetmiş fakat burasının yeni bir kıta olduğunu dünyaya duyuran ita!yan gemici "Ameriko Vespucci" olmuştur. 2-Portekizli gemici "Bartelmi Diaz" Afrika'nın güneyini 1487 yılında dolaşarak "Ümit Burnunu" bulmuştur. Vaskö de Gama Hindistan yolunu keşfetmiştir. 3-"Macellan" ve "Del Kano" 1519-1522 yılları arasında dünyayı dolaşarak dünyanın yuvarlak olduğunu kanıtlamışlardır. Not: Osmanlı Devleti dönemin en güçlü devleti olmasına rağmen coğrafi keşiflere katılmamıştır. Coğrafi KeĢiflerin Sonuçları: 1. Siyasi Sonuç: Coğrafi keşiflerde bulunan milletler sömürge imparatorlukları kurdular. Bu keşifleri denizcilikte ileri olan devletler gerçekleştirmiştir. (İspanya, Hollanda, Portekiz) 2. Ticari-Ekonomik Sonuç: Akdeniz limanları önemini kaybetti, Atlas Okyanusu kıyısındaki limanlar önem kazandı. Bu durum Osmanlı ticaretini ve ekonomisini olumsuz yönde etkiledi. Ticaretle uğraşan Burjuva sınıfı güçlendi. Not: Avrupa da sanayi devriminin temelleri atıldı. Coğrafi Keşifler Osmanlı ekonomisini etkiledi. Avrupa'ya gelen altın ve gümüş gibi değerli madenler Osmanlı ülkesine de gelmeye başladı. Bunun sonucunda akçenin alım gücü düştü, eşya ve mal fiyatlan arttı. 3. Sosyal (Toplumsal) Sonuç: Keşfedilen yeni ülkelerden bol miktarda altın ve gümüş Avrupa'ya getirilince ticaretle uğraşan kesim zenginleşti. Onlar soyluların topraklarını satın aldılar. Böylece soylular nüfuz ve güçlerini kaybettiler. Ayrıca keşfedilen yerlere de Avrupa'dan birçok insan göç etti. 4. Bilimsel Sonuç: Yeni ırkların, yeni hayvan ve bitki türlerinin (mısır, kakao, tütün, vanilya patates gibi) Avrupalılar tarafından tanınması bilimin ufkunu genişletti. 5. Dinsel Sonuç: Dini inançlar sarsıldı, kilisenin söylediklerinin doğru olmadığı anlaşıldı fakat Hıristiyanlık yayıldı. 6. Rönesans ın doğmasına zemin hazırlandı. Not: Coğrafi Keşifler; bilimsel ekonomik ve toplumsal sonuçlarıyla "Rönesans' dinsel sonuçlarıyla "Reform Hareketleri" üzerinde etkili oldu. 7. Coğrafi Keşifler sonucunda zenginleşen ve sanatçıları ekonomik olarak destekleyen Mesen sınıfı ortaya çıktı. Bu durum Rönesans ın ortaya çıkmasında etkili oldu. RÖNESANS 16.yy Ortaçağ da Avrupa da her konuda kilisenin (din adamlarının) egemenliği vardı. Her şey din kuralları ile açıklanmaya çalışılıyordu. Skolastik Düşünce: Ortaçağda Avrupa da görülen ve her olayı din kuralları ile açıklamaya çalışan düşünce sistemidir. İncelemek, araştırmak, düşüncelerini açıklamak, bilimsel çalışma yapmak yasak ve günahtı. Eğitim- öğretim din adamlarının denetiminde idi. İnsanlar baskı ve korku içindeydiler. 3
Avrupa da 16. Yüzyılda başlayan. Bilim, sanat, edebiyat ve düşünce alanındaki ilerleme ve gelişmelere Rönesans denir. Rönesans hareketleri İtalya da Floransa da başlamıştır. Rönesans ın Nedenleri: 1- Matbaanın icadı, kağıdın bol ve ucuza elde edilmesi ile eski eserlerin, yeni buluş ve düşüncelerin geniş kitleler tarafından okunup öğrenilmesi. 2-Eski Çağ'dan kalma edebiyat, felsefe, bilim ve sanat eserlerinin incelenip değerlendirilmesi ve üniversitelerde okutulması. 3-Avrupa'da servet artışına bağlı olarak sanat ve sanatçıya değer veren "Mesen" sınıfını oluşması 4-İstanbul un fethinden sonra İtalya ya giden Bizans bilginlerinin çalışmaları. Rönesans ın Önce İtalya da başlamasının nedenleri: 1- İtalya nın ilkçağda ileri bir medeniyet seviyesine sahip Roma İmparatorluğunun merkezi olması. 2- İtalya nın ticaret merkezi konumunda olması. 3- İtalya nın ileri medeniyet seviyesine sahip İslam dünyasına yakınlığı. Rönesans'ın Sonuçları: 1. Bilimsel Sonuç: Tabiat olaylarının din etkisinden ayrı olarak incelenmesiyle pozitif bilimlerde gelişmeler görüldü. Bu durum "Sanayi inkılabı" için zemin hazırladı. 2. Dinsel Sonuç: Rönesans ın din ve inanışlar üzerindeki etkisiyle Avrupa'da "skolastik düşünce" yıkılarak özgür düşünce ortamı oluştu. Bu gelişme "Reform Hareketleri"nin başlamasına neden oldu. 3. Sosyal Sonuç: Rönesans hareketleri sonucunda Avrupa'nın toplumsal yapısında büyük değişiklikler oldu. Düşünen, araştıran ve sanattan zevk alan insan tipi ortaya çıktı. 4. Sanatsal Sonuç: Rönesans mimarisi oluştu. Sanatta insanı temel alan hümanizm akımı ortaya çıktı. Sanat bilimsel bir kılıfa bürünmüştür. İnsan vücudunu dikkatle gözlemleyen sanatçılar, doktorlarla iş birliği içinde çalışmışlardır. Örneğin, heykellerdeki ayrıntılar (parmak, mimik vs.) gerçeğe çok yakın tasvir edilmiştir. Rönesans sanatçıları: İtalya da Leonardo da Vinci, Mikelanj, Rafael (Resim, Heykel) İngiltere de Shakespare (Edebiyat, Almanya da Erasmus, Luther (Edebiyat) İspanya da Servantes (Edebiyat) Kopernik (Bilim) REFORM 16.yy 16. yüzyılda Avrupa'da Hıristiyanlığın Katolik mezhebinde yapılan değişiklik ve düzenlemelere "Reform Hareketleri" denir. Reform'un Nedenleri 1-Katolik kilisesinin bozulması ve "Endüljans sorunu" 2-Rönesans ile gelişen özgür düşüncenin etkisi 3-Ulusal dillere çevrilen İncil in matbaa sayesinde yaygınlaşması (En Önemli Neden) 4-Kilisenin zenginliğine karşılık halkın yoksulluk içinde olması 5-Coğrafi keşifler ve Rönesans hareketleriyle kiliseye olan güvenin azalması Matbaanın icadı ile herkes İncil i okuma fırsatı buldu. Böylece din adamları ve Papa'nın, her söylediğinin doğru olmadığı, Katolik kilisesinin ne kadar bozulduğu anlaşıldı. Reform hareketleri ilk olarak Almanya'da başladı. Almanya'da "Martin Luther" Papa'nın uygulamalarına karşı çıktı. Luther'in başlattığı hareket diğer Avrupa ülkelerine hızla yayıldı. Reform'un Sonuçları 1-Avrupa'da mezhep birliği bozuldu. Fransa da Kalvenizm,İngiltere de Anglikanizm, İskoçya da Presbiteryenlik mezhepleri oluştu. Protestanlık 1555 yılında Ogsburg Antlaşmasıyla serbestlik kazandı. 2-Papalar kendilerine duyulan saygıyı kaybettiler. 3-Katolik kilisesi dağılmaktan kurtulabilmek için kendini yenilemek zorunda kaldı. 4-Kilise malları yağmalandı. Kilisenin toplumsal ve siyasal gücü önemli ölçüde zayıfladı. 5-Eğitim ve öğretim din etkisinden kurtuldu ve laik eğitime geçildi. 6-Din ve devlet işleri birbirinden ayrıldı ve siyasi laiklik anlayışı ortaya çıktı. AYDINLANMA ÇAĞI Aydınlanma Çağı 18. yüzyılda ortaya çıkan ve her konuda akla öncülük tanıyan, felsefe ve pozitif bilimlerde büyük gelişmelere yol açan düşünce sistemidir. 18. yüzyılda aklın kullanılması ile; a. Doğa bilimlerinde; gözlem ve deney metoduna dayalı çalışmalar yapan Newton, Galileo, Kopernik, Descartes bilim ve teknolojiyi geliştirdi. sanayi inkılabının ilk temelleri atıldı. b. Sosyal bilimlerde; akılcılıkla hareket eden Jan Jack Rousseau, devletlerin sosyal ve siyasal yapılarında önemli değişiklikler meydana getirecek demokrasi fikrini işledi. Baskıcı rejimlere karşı çıktı. Yeni oluşan düşünce sistemi ABD'nin kuruluşuna ve Fransız ihtilali'ne yol açtı. c. Güzel sanatlar ve müzikte; Mozart, Bach gibi önemli sanatçılar ve eserler ortaya çıktı. SANAYĠ ĠNKILABI 17.yy 18. yüzyılda önce İngiltere de başlayan "Sanayi Devrimi" demir, kömür ve hammaddenin birleşiminden oluşan, kol gücünden makineleşmeye geçişi belirten dönemdir. Sanayi devrimi çok önemli ekonomik, siyasal ve toplumsal değişikliklere yol açmıştır. Buhar gücünün tren ve gemilere de kullanılmasıyla 4
üretim merkezleri, pazar ve hammadde kaynaklarına bağlanmıştır. Nedenleri 1- Coğrafi keşifler ile Avrupa'nın zenginleşmesi 2- Rönesans hareketlerinin başlattığı bilim ve teknolojik gelişmeler Sonuçları 1- Avrupa'da tarım toplumundan sanayi toplumuna geçildi. 2-Ulusal gelirde sanayinin payı tarımın aleyhine sürekli artmaya başladı. 3- Sanayinin geliştiği bölgelerde nüfus yoğunluğu arttı. Kırdan kente göç başladı. 4- işçi sınıfı güçlendi. işçi hareketleri yaygınlaşmaya başladı. 5- Atölye tipi üretimin yerini büyük fabrikalar aldı. Üretimde büyük artış meydana geldi. 6- Pazar ve hammadde kaynaklarına sahip olma yarışı hız kazandı. Bu durum "sömürgecilik" anlayışını ortaya çıkardı. İç pazarları doyum noktasına gelen ülkelerde, dış pazarlara açılma başladı. Bu da sömürgecilik hareketlerini ortaya çıkardı. Sömürgecilikte başı, konumu ve sahip olduğu demir-kömür madenleri nedeniyle endüstrisini kuran İngiltere çekti. İngiltere denizaşırı sömürgeler kurdu. Bunu Fransa, ispanya, Portekiz, Belçika ve Hollanda izledi. 7-Sömürgecilik yarışı devletler arasında topyekün çatışma dönemi başlattı ve I. Dünya Savaşı'nın alt yapısı oluşmaya başladı. Not: Osmanlı İmparatorluğu, kapitülasyonların varlığı, bilim ve teknik alanda yeterince güçlü olmayışı nedeniyle sanayi devrimi sürecinin dışında kalmıştır. Böylece hammadde ve pazar kaynağı haline gelen yarı sömürge durumuna düşmüştür. 5