KAYISI ÜRETİMİNDE ÇALIŞAN GEZİCİ TARIM İŞÇİLERİNİN MEVCUT DURUM ANALİZİ

KAYISI ÜRETİMİNDE ÇALIŞAN GEZİCİ TARIM İŞÇİLERİNİN MEVCUT DURUM ANALİZİ Ahmet ASLAN 1 Orhan GÜNDÜZ 2 Salih ATAY 1 aahmetaslan@hotmail.com orhangunduz@inonu.edu.tr salihatay@hotmail.com Züleyha DURAN 1 Murat PALA 1 İbrahim GÖRÜCÜ 3 zuleyhaduran@hotmail.com muratpala44@hotmail.com ibrahim.gorucu@inonu.edu.tr 1 Kayısı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Malatya 2 İnönü Üniversitesi Battalgazi Meslek Yüksekokulu, Malatya 3 İnönü Üniversitesi İİBF, Çalışma Ekonomisi Bölümü, Malatya ÖZET Dünya nın en önemli kuru kayısı üretim merkezi olan Malatya ilinde kuru kayısı üretim sürecinde özellikle hasat ve hasat sonrasında yoğun emek kullanılmaktadır. Bu dönemlerde ilde mevcut işgücü miktarı kısıtlı kalmakta ve oluşan işgücü açığı çevre illerden gelen gezici mevsimlik işgücü ile karşılanmaktadır. Bütün tarımsal faaliyetlerde olduğu gibi kayısı tarımında da kullanılan mevsimlik gezici ve geçici işgücünün sosyal, kültürel, ekonomik ve hukuki birçok sorunun olduğu bilinmektedir. Bu çalışmanın amacı, Malatya ili kayısı tarımında çalıştırılan gezici ve geçici tarım işçilerinin sosyal, ekonomik ve kültürel yapıları ile sorunlarının belirlenmesidir. Bu amaca, salkım örnekleme ile belirlenen toplam 250 işçi ile yüz yüze görüşülerek elde edilen veriler analiz edilerek ulaşılmıştır. Araştırma bulguları Malatya ilindeki gezici işçilerin önemli bölümünün Şanlıurfa ve Adıyaman illerinden geldiklerini, ailelerin yaklaşık 9 kişiden oluştuğu, ankete cevap verenlerin eğitim seviyesinin yaklaşık 6 yıl olduğu, kayısı işçiliği için ortalama 31 gün Malatya ilinde kaldıkları, barınak olarak büyük oranda çadır kullandıkları su, tuvalet ve TV izleme gibi olanaklardan yoksun oldukları ve ailelerin kayısı dışında diğer tarımsal ürünler içinde seyahat ettikleri ve belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Mevsimlik işçi, kayısı, Malatya CURRENT STATE ANALYSIS OF MOBILE FARM LABOR IN APRICOT PRODUCTION ABSTRACT Malatya is the most important apricot production center of the world not just Turkey. Intensive labor is being used in dried apricot production as in many agricultural productions. Labor usage increases especially harvest and post-harvest periods. Labor existing in the province remains restricted when the labor demand is high. Resultant labor demand shortage is tried to supply by bringing the seasonal labor from near regions. It is known that temporary and mobile seasonal farm labor used in apricot growth have some social, cultural and 1211

economic problems like in all other agricultural facilities. This research aims to analyze the economic, cultural and social status and problems of mobile and temporary labor. To reach this aim, data collected from 250 labor by interviewing were analyzed. It has been reached following results in the research, i) major number of mobile labor come from Adiyaman and Sanliurfa to Malatya, ii) household size was 9 persons, iii) the education level of respondents was about 6 years, iv) they stay about 31 days in Malatya, v) to shelter, they used tents vi) there was no possibilities like clean water, toilet and watching TV, vii) they travels to the another province for working in the other crop cultivations. Keywords: Seasonal labor, apricot, Malatya 1. GİRİŞ Türkiye nin kalkınmasında ve nüfusun önemli bir bölümünün geçiminin sağlanmasında etkisi olan tarım sektöründe çalışanların sosyal, ekonomik ve çalışma koşullarına ilişkin çeşitli sorunları acil çözüm beklemektedir. Çünkü tarım kesiminde çalışanların gerek istihdama gerekse ekonomik yaşama sağladıkları katkıya rağmen bir biçimde önemsendiklerini söyleyebilmek zordur (Yıldırak ve ark. 2003). On dokuzuncu yüzyılın sonlarında Çukurova'da yapılan pamuk tarımından bu yana mevsimlik tarım işçilerinin Anadolu topraklarında artarak devam eden varlıkları bilinmektedir. Zaman içinde göç yolları değişse de bereketli toprakların olduğu yerlere her zaman bir işçi akını olmuştur. Şimdilerde hemen hemen her tarımsal ürünün üretiminde mevsimlik tarım işçisi emeği kullanılmaktadır (Çınar 2012). Tarımda gezici veya geçici olarak çalışan tarım işçileri hakkında sayısal bilgi vermek zordur. Çünkü bunlar, içinde bulundukları çalışma ve yaşam koşulları, eğitim düzeyi, örgütlenme vb. özellikler açısından bir araya gelerek haklarını arayabilecek olanaklardan yoksundurlar. Türkiye nin değişik yörelerine giden gezici ve geçici tarım işçileri grup, birey veya aile olarak çalıştıkları ve bunlara ilişkin resmi bir kayıt sistemi bulunmadığı için sayıları hakkında da güvenilir bilgi vermek zor olmaktadır. Bu ise, çalışma yaşamının en ağır işlerini yapan ve tarımda gezici veya geçici olarak çalışan işçilerin sorunlarının çözümü için; nerelerde çalıştığını, sayılarının ne kadar olduğunu, yaşam ve iş koşullarının hangi ortamlarda gerçekleştiğini ortaya koymayı gerektirmektedir (Yıldırak ve ark. 2003). Çalışma sahası olarak belirlenen Malatya ili önemli bir tarım şehri olması, kayısı üretiminde dünya üzerinde önemli bir paya sahip olmasının yanı sıra son yıllarda yapılan çalışmalara göre en fazla mevsimlik işgücü göçü alan beş ilden birisi konumundadır. Kayısı yetiştiriciliği, üretimin tüm aşamalarında özellikle hasat ve hasat sonrası uygulamalarında yoğun işgücü gereksinimi gösteren bir üretim faaliyetidir. Kuru kayısı üretim süreci sırasıyla ağaçtan indirme (hasat), kasalama, kükürtleme alanına taşıma, sergen yerine taşıma-sermetoplama, çekirdek çıkarma, tekrar kurutulmak üzere yeniden sergen yerine taşıma-sermetoplama, çuvallama ve depoya taşıma aşamalarından oluşmaktadır. Bu süreçteki her faaliyetin kısa zaman diliminde ve dikkatlice gerçekleştirilme ihtiyacı nedeniyle fazlaca işgücü kullanılmaktadır. Ortaya çıkan işgücü ihtiyacı, aile ve yörede mevcut işgücünün yeterli olmadığı durumda il dışından karşılanmaktadır. Kayısı yetiştiriciliğinde işgücü kullanımına yönelik kısıtlı çalışmalarda (Esengün ve ark., 2007; BİLSAM, 2009) işgücü kullanım miktarları tahmin edilmiştir. Bu çalışmalarda, birim alana (dekar) düşen işgücü miktarı 70-90 saat olarak hesaplanmıştır. Bu miktarın yaklaşık %60 ının hasat sonrası işlemleri için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Malatya ili kayısı üretim alanının 750 bin dekar olduğu (Anonim, 2013) dikkate alındığında yaklaşık 3.2-3.7 1212

milyon günlük hasat ve hasat sonrası işgücüne ihtiyaç duyulduğu tahmin edilmektedir. Malatya ilinde toplam tarımsal istihdamın 78 bin olduğu (Anonim, 2012) dikkate alındığında, hasat ve hasat sonrası işlemler için bu işgücü ihtiyacını karşılayacak yeterli işgücü olmadığından gezici veya mevsimlik işgücünden faydalanmanın zorunluluk haline geldiği görülmektedir. Kayısı yetiştiriciliği için Malatya dışından hasat amacıyla gelen işçi sayısı hakkında net ve resmi bir bilgi olmamakla birlikte, bazı kaynaklarda bu sayının 40-50 bin dolayında olduğu ifade edilmektedir. Kayısı hasat ve hasat sonrası işçilik faaliyetleri amacıyla il dışından gelen gezici ve geçici mevsimlik işgücü, bulunduğu bölgeden Malatya ya gelinceye kadar ve hatta Malatya da dahi beslenme, temizlik, ulaşım, barınma, sağlık, eğitim, sosyal güvence, kültürel çatışma, adaptasyon, ücret gibi ve daha sayılmayan birçok sorunla karşılaşmaktadır. Sorunların çözümü adına, kamu, sivil toplum örgütleri ve tarım işletmecileri bir takım gayretler ortaya koymuş olsalar dahi bu uygulamalar çoğunlukla palyatif nitelikte olmaktan öteye gidememiş ya da uygulamaya konulmadan rafa kaldırılmıştır. 2. MATERYALVE YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırmanın ana materyalini, Malatya ilinde kayısı tarımında gezici ve geçici tarım işçilerine uygulanan anketler sonucunda elde edilen birincil veriler oluşturmuştur. Bu amaçla, tarım işçileri ile yüz yüze anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. 2.2 Yöntem Bu araştırmaya konu işgücü, popülasyonu temsil edebilecek sayıda işgücü örnekleme kullanılarak belirlenmiştir. Örnek hacminin belirlenmesinde salkım örnekleme kullanılmıştır. Örnekleme aşamasında Malatya ilini temsil edebilecek yoğun olarak aile dışı işgücü kullanılan ve kayısının yoğun üretildiği beş ilçe gayeli olarak (Battalgazi, Akçadağ, Kale, Darende ve Yeşilyurt) seçilmiştir. Her ilçeden yine kayısının yoğun üretildiği ve gezici ve geçici işgücünün yoğun kullanıldığı 5 köy yine gayeli olarak seçilerek köylerin seçiminde gezici ve geçici tarım işçilerinin çalıştırılıyor olması göz önünde bulundurulmuştur. Her köyden 10 tarım işçisi ile anket yapılmış ve böylece toplam örnek hacmi 250 olmuştur. Köylerde anket yapılacak işçilerin belirlenmesinde tesadüfi olmayan örnekleme yöntemlerinden kolayda örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemle geçici gezici işçiler ile işbaşında ve gönüllü olarak anket yapılmıştır. Araştırma verileri, bazit yüzde hesaplamalar ve frekans tabloları oluşturularak incelenmiş ve yorumlanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Anket çalışmaları 2015 yılı kayısı hasat dönemi olan Temmuz ve Ağustos aylarında Malatya ilinde belirlenen köylerde yüz yüze görüşmeler şeklinde yürütülmüştür. Kayısı hasat ve sonrası işlemlerinde çalışmak üzere Malatya iline en fazla Şanlıurfa (%48.8) ve Adıyaman (%20.4) illerinden işçilerin geldiği belirlenmiştir. Bu iki ili Malatya nın farklı ilçelerinde 1213

ikamet edip kayısı hasadı için yoğun üreticilik yapılan bölgelerde çalışmaya giden Malatya ikametli gezici işçiler takip etmektedir. İşçilerin genellikle kalabalık ailelere sahip oldukları belirlenmiştir. Şanlıurfa ilinden gelen işçilerin ortalama 10.23 aile bireyine sahip aileler oldukları gözlemlenirken en az aile bireyine sahip olanlar 5 birey sayısı ile Mersin ilinden gelen gezici tarım işçileridir. İşçilerin aile birey ortalaması 9.42 olarak belirlenmiştir. Malatya ilinde çalışan gezici tarım işçilerinin geldikleri iller ve aile birey sayıları Çizelge 1 de gösterilmiştir. Çalışmak için ile gelen işçilerin yaş ortalaması 26.55 olup hasat ve hasat sonrası işlemlerin yoğun emek istediği kayısı hasadında genç işçilerin yoğun olarak kullanıldığı gözlemlenmiştir. İşçilerin %47.2 oranında 13-20 yaş aralığındaki işçilerden oluştuğu ve bu grubu %27.2 oranında 21-30 yaş grubu takip etmektedir (Çizelge 2). Çalışmaya katılan işçilerin %54 ünü kadınlar %46 sını erkekler oluşturmaktadır. Kayısının hasat ve hasat sonrası işlemlerinde erkekler ağaç sallama ve taşıma gibi daha ağır işlerde çalışırken kadınlar kasalama, çekirdek çıkarma, serme ve toplama gibi işlerde daha fazla çalıştırılmaktadır. Erkek işçilerde mevsimlik gezici işçilik deneyimi 9.97 yıl, kayısı hasadındaki deneyimleri ise 4.49 yıl, kadınlarda ise sırası ile 6.94 ve 4.39 yıl olarak hesaplanmıştır. Genel olarak ise Malatya iline gelen mevsimlik gezici işçilerin işçilik deneyimi 8.34 yıl, kayısı hasadındaki deneyimleri ise 4.44 yıldır (Çizelge 3). Çizelge 1. Malatya ilinde çalışan gezici tarım işçilerinin geldikleri iller ve oranları İller İşçi Sayısı % Ailedeki Birey Ortalaması Şanlıurfa 122 48.8 10.23 Adıyaman 51 20.4 8.24 Malatya 18 7.2 6.89 Batman 17 6.8 9.47 Şırnak 16 6.4 9.19 Hatay 11 4.4 7.36 Diyarbakır 9 3.6 13 Mardin 4 1.6 9.5 Mersin 1 0.4 5 Gaziantep 1 0.4 7 Toplam 250 100 9.42 Çizelge 2. Kayısı üretiminde çalışan gezici tarım işçilerinin yaşlara göre sayısı ve oranı Yaş Grupları 13-20 yaş 21-30 yaş 31-40 yaş 41-50 yaş 51-63 yaş Toplam İşçi sayısı 118 68 14 39 11 250 % 47.2 27.2 5.6 15.6 4.4 100 Ortalama yaş 26.55 (std:12.11) Çizelge 3. Malatya iline gelen mevsimlik gezici işçilerin işçilik deneyimi Cinsiyet İşçi Sayısı % Mevsimlik Gezici İşçilik Mevsimlik Gezici Kayısı İşçilik Deneyim (yıl) Deneyim (yıl) Erkek 115 46 9.97 4.49 Kadın 135 54 6.94 4.39 Toplam 250 100 8.34 4.44 İşçilerin eğitim seviyeleri yıl olarak hesaplanmış ve illere göre eğitim seviyeleri ayrı ayrı belirlenmiştir. Çizelge 4 de de görüldüğü üzere eğitim görülen yıl ortalaması 6,3 yıl 1214

olarak ölçülmüştür. Yıl olarak en fazla eğitim alan il Malatya olurken bu ili Adıyaman takip etmektedir. Çizelge 4. Malatya iline gelen mevsimlik gezici işçilerin eğitim seviyesi ve çalışma süreleri İller Eğitim (yıl) Çalışma (gün) Günlük Çalışma Süresi Adıyaman 8.86 30.37 10 saat 11 dakika Diyarbakır 5.11 40.11 12 saat 26 dakika Gaziantep 0 28.00 10 saat Hatay 4.18 32.73 9 saat 43 dakika Mersin 0 35.00 11saat Malatya 9.05 32.00 10 saat 32 dakika Mardin 5.25 32.00 11 saat 8 dakika Şanlıurfa 5.03 31.11 10 saat 59 dakika Batman 6.53 33.05 10 saat 28dakika Şırnak 7.69 29.81 11 saat 5 dakika Ortalama 6.3 31.48 10 saat 46 dakika İşçiler genel olarak Kayısı hasat ve hasat sonrası işleri için çalışma bölgesinde 31.48 gün kalmakta ve günlük ortalama 10 saat 46 dakika çalışmaktadırlar. Genel olarak işçilerin büyük çoğunluğu (%76.8) çadırlarda kalmaktadır. Kendi çadırları veya üreticilerin temin ettikleri çadırlarda kalan işçilerin değişik boyutlarda çadırlarda kaldıkları görülmüştür. Çadırda kalan işçilerin bir çadırda ortalama 6.11 kişi kaldıkları hesap edilmiştir. Üreticiler tarafından işçiler için yapılan evlerde kalanların oranı %20 seviyesindedir. Evlerde çok kalabalık bir nüfus olduğu görülmüştür. Bu evlerde kalan işçilerin balkon, teras ve dam kısımlarını da kullandıkları tespit edilmiştir. Sundurma denen etrafı açık yapılarda ve tamamen açık alanda kalan işçilerde tespit edilmiştir. Bu işçilerin oranı %2.4 olarak görülmüştür (Çizelge 5). Çizelge 5. İşçilerin barınma yerleri Barınak Yapısı İşçi Sayısı % Barınma Yerinde Kalan Ortalama İşçi Sayısı Çadır 192 76.8 6.11 Betonarme Ev 43 17.2 14.56 Kerpiç Ev 7 2.8 13.67 Sundurma 3 1.2 7 Açık Alan 3 1.2 24 Diğer 2 0.8 5 Toplam 250 100 7.84 Mevsimlik gezici tarım işçilerinin %89.2 lik bir kısmı temiz suya sahip iken %10.8 i temiz suya sahip değildir. Genellikle çadırlara şebeke suyundan taşıma yolu ile temiz su getirilmektedir. Ayrıca kuyu ve kaynak sularının kullanımı da mevcuttur. Mevsimlik işçilerin %68.8 i barınaklarında elektrik olduğunu belirtmiştir. Tuvalet ve banyo genellikle barınma yerlerinin yakınında ayrı bir yerde derme çatma yapılar olarak göze çarpmaktadır. Tuvalet ve banyo imkânı olmayan işçiler bu ihtiyaçlarını açık alanlarda karşılamaktadır. İşçilerin barınma yerlerinde dinlenme saatlerinde vakit geçirirken televizyon izleme imkânına sahip olanları sadece %7.6 dır (Çizelge 6). 1215

Çizelge 6. İşçilerin ihtiyaç malzemeleri sahiplik durumu İhtiyaç Eşyaları ve Malzemeler Kişi Sayısı % Temiz su 223 89.2 Elektrik 172 68.8 Tuvalet 181 72.4 Banyo 162 64.8 Mutfak 56 22.4 Televizyon 19 7.6 Fırın 24 9.6 Tüplü ocak 42 16.8 Buzdolabı 58 23.2 Şofben 14 5.6 Güneş enerjisi 29 11.6 Malatya iline gelerek kayısı hasadında çalışan işçilerin önemli bir kısmı farklı illerde değişik ürünlerde çalışmaktadırlar. İşçiler kayısı dışında Çizelge 7 de gösterilen ürünlerde ve illerde çalıştıklarını belirtmişlerdir. Çizelge 7. İşçilerin çalıştıkları ürünler ve iller 1216

Malatya dan ayrıldıktan sonra ürün hasat tarihlerini takip ederek belirli bir güzergahta ilerlemektedirler. Kayısı hasadına gelen üreticilerin yarısından fazlası (%50,8) fındık hasadında da çalışmaktadır. Çalışma bölgelerine ulaşmada önemli oranda aracıların rol oynadığı ve çalışma bölgelerindeki iş durumuna göre işçileri dağıttıkları belirlenmiştir. Malatya iline gelen işçilerin ikamet ettiği iller ve Malatya dan çalışmak üzere gittikleri iller Şekil.1 de gösterilmiştir. 4. SONUÇ Şekil 1. Mevsimlik tarım işçilerinin çalıştığı iller Malatya ili, kayısı yetiştiriciliğinde dünyada ilk sıralarda yer almaktadır. Özellikle kuru kayısı üretiminde dünyanın önemli bir kısmını üretmektedir. Kayısı üretiminde hasat ve sonrası işlemlerinde yoğun işgücü gerekmektedir. Gerekli olan işgücünü karşılamada kayısı üreticileri ve kayısı üretim alanlarındaki yerel işçiler yeterli olmamakta bu yüzden gezici tarım işçileri kullanılmaktadır. Gezici işgücü olarak Malatya iline en fazla Şanlıurfa ve Adıyaman illerinden işçilerin geldiği, işçilerin yarısına yakınının 13-20 yaş aralığındaki işçilerden oluştuğu, işçilerin aile birey ortalaması 9.42 olarak belirlenirken eğitim ortalaması 6.3 yıl olarak ölçülmüştür. İşçiler genel olarak Malatya ilinde 31.48 gün kalmakta ve ortalama günlük 10 saat 46 dakika çalışmaktadırlar. İşçilerin büyük çoğunluğu çadırlarda ortalama 6.11 kişi kalmaktadır. Mevsimlik gezici tarım işçilerinin %89.2 lik bir kısmı temiz suya sahip iken %10.8 i temiz suya sahip değildir. Tuvalet ve banyo sıkıntısının olduğu ve bu durumun gıda üretimindeki hijyen açısından önemli bir sorun meydana getirmektedir. Kayısı hasadına gelen üreticilerin yarısından fazlası fındık hasadında da çalışmaktadır. Çalışma bölgelerine ulaşmada önemli oranda aracıların rol oynadığı ve çalışma bölgelerindeki iş durumuna göre işçileri dağıttıkları belirlenmiştir. Bu çalışma Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü nün katkıları ile yürütülmüş olup katkılarından dolayı teşekkür ederiz. 1217

KAYNAKLAR Anonim, 2012. TUİK www.tuik.gov.tr [Erişim tarihi 01.06.2015] Anonim 2013. GTHB Malatya İl Müdürlüğü Kayıtları BİLSAM, 2009. Malatya Kayısı Raporu. Bilgi Yolu Eğitim Kültür ve Sosyal Araştırmalar Merkezi, Araştırma Raporları No:1, s.122. Çınar S., Bağımlı çalışma ilişkileri kapsamında mevsimlik tarım işçilerinin Malatya örneği üzerinden analizi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s 213, İstanbul, 2012. Esengun, K., Gündüz, O., & Erdal, G. (2007). Input output energy analysis in dry apricot production of Turkey. Energy Conversion and Management, 48(2), 592-598. Yıldırak N.,Gülçubuk B., Gün S., Olhan E., Kılıç M., Türkiye de Gezici Ve Geçici Kadın Tarım İşçilerinin Çalışma ve Yaşam Koşulları Ve Sorunları, Tarım-İş Yayınları, Yayın No 2003/4, s 264, Ankara, 2003 1218