HAZİRAN ÖZEL SEKTÖRÜN YURT DIŞINDAN SAĞLADIĞI KREDİ BORCU GELİŞMELERİ 13 Ağustos Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Kredi Borcuna ilişkin yılı ikinci çeyrek verileri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından 13 Ağustos tarihinde yayımlandı. 1 Söz konusu veriler, özel sektörün yurt dışından sağladığı kısa ve uzun vadeli kredilerin borçlu ve alacaklı bilgileri, döviz cinsi, kullanım, anapara/faiz ödemeleri ve ödeme planları şeklindeki kredi ayrıntıları, işlemlere aracılık eden bankalar tarafından TCMB ye işlem bazında gönderilen bildirim formlarından derlenmektedir. Buna göre, yılı Haziran sonu itibarıyla özel sektörün yurt dışından sağladığı uzun vadeli kredi borcu 2014 yılsonuna göre %6,1 (~10,3 milyar dolar) artarak yaklaşık 178,2 milyar ABD doları olmuştur. Aynı dönemde kısa vadeli kredi borcu ise %23,9 luk bir azalışla 33,8 milyar ABD doları seviyesine gerilemiştir. Böylelikle toplam kredi borcu yaklaşık 307 milyon ABD doları azalarak 211,9 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir (Şekil 1). Şekil 1: Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Kredi Borcu (2004 Q2) 200 Milyar ABD Doları 180 167.85 166.54 178.15 160 156.01 140 120 121.99 141.16 128.66 119.98 127.01 139.83 100 80 82.30 60 40 20 0 50.90 41.45 44.37 36.98 39.78 33.76 30.64 24.89 19.02 Uzun Vadeli Kredi Borcu 13.30 10.18 10.75 8.58 10.64 6.60 Kısa Vadeli Kredi Borcu 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Q1 Q2 1 TCMB, her ay verileri geçmişe dönük revize ettiği için bilgi notlarında yer alan tablolardaki eski yıllara ait veriler farklılık gösterebilmektedir. 1
Özel sektörün yurt dışından sağladığı uzun vadeli kredi borcunun borçluya göre dağılımı incelendiğinde, finansal kesimin kredi borcunun (%53,2), finansal olmayan kesimin kredi borcundan (%46,8) daha fazla olduğu görülmektedir. Bununla birlikte 2014 yılının son çeyreğine kadar uzun vadeli krediler içinde finansal kesimin payının, finansal olmayan kesimin payından daha düşük bir seviyede olduğu görülmekteydi. Finansal kesimin payının yükselmesinin temelinde, bankaların tahvil ve kredi borcunda gerçekleşen artış yatmaktadır. Büyük çoğunluğunu bankaların oluşturduğu finansal kesimin uzun vadeli kredi borcu, 2014 yılsonuna göre 9,8 milyar ABD doları artarak yaklaşık 94,8 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Finansal olmayan kuruluşların borcu ise 2014 yılsonuna göre 487 milyon ABD doları artmış ve yaklaşık olarak 83,4 milyar ABD dolarına ulaşmıştır (Tablo 1). Alacaklıya göre dağılım verileri, tahvil alacaklıları hariç toplam kredi borcunun büyük ölçüde özel alacaklılara olan borçlardan oluştuğunu göstermektedir (%89,8). Özel alacaklıların uzun vadeli kredi borcu yılı Haziran sonunda, 2014 yılsonuna göre 8,5 milyar ABD doları artarak yaklaşık 131,6 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiş ve böylelikle toplam uzun vadeli kredilerdeki payı %73,3 olmuştur. Tahvil hariç toplam kredi borcunun yaklaşık %10,2 sini oluşturan resmi alacaklar ise yaklaşık 14,9 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir (Tablo 1). Tablo 1: Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Uzun Vadeli Kredi Borcu (borçlu ve alacaklıya göre dağılım) (Milyar ABD doları) 2010 2011 2012 2013 2014 Q1 Q2 Borçluya Göre Dağılım 119.98 127.01 139.83 156.01 167.85 166.54 178.15 I- Finansal 41.30 48.06 57.08 73.08 84.99 87.12 94.80 i- Bankalar 28.75 34.91 41.75 54.90 65.98 68.82 75.47 - Krediler 27.75 31.62 31.34 38.85 44.41 46.00 52.46 - Tahvil 1.00 3.30 10.41 16.05 21.57 22.83 23.01 ii- Bankacılık Dışı Finansal Kuruluşlar 12.55 13.15 15.33 18.18 19.01 18.30 19.33 - Krediler 12.43 12.89 15.03 16.36 15.43 14.61 15.46 - Yabancı Sermaye Sayılan Krediler 0.12 0.26 0.30 0.33 0.45 0.40 0.45 - Tahvil 0.00 0.00 0.00 1.50 3.12 3.29 3.42 II-Finansal Olmayan 78.68 78.94 82.75 82.92 82.86 79.41 83.35 - Krediler 72.22 73.14 75.07 73.47 72.55 69.32 72.70 - Yabancı Sermaye Sayılan Krediler 5.65 5.29 5.85 5.77 4.99 4.62 5.05 - Ticari Krediler 0.62 0.31 0.42 0.34 0.32 0.29 0.33 - Tahvil 0.20 0.21 1.41 3.35 5.00 5.19 5.28 Alacaklıya Göre Dağılım 119.98 127.01 139.83 156.01 167.85 166.54 178.15 I- Resmi Alacaklılar 10.91 13.34 14.42 15.49 15.10 14.87 14.88 II- Özel Alacaklılar 107.87 110.16 113.59 119.62 123.06 120.36 131.56 i- Yabancı Ticari Bankalar 60.99 66.30 67.03 71.10 75.01 73.61 81.28 ii- Yerleşik Bankaların Yurtdışı Şube ve İştirakleri 28.37 24.73 23.81 23.87 24.49 23.52 24.37 iii- Bankacılık Dışı Finansal Kuruluşlar 6.28 7.35 9.31 10.45 10.24 10.46 11.22 iv- Finansal Olmayan 12.22 11.79 13.44 14.20 13.32 12.78 14.70 III- Tahvil Alacaklıları 1.20 3.50 11.82 20.89 29.69 31.30 31.71 Özel sektörün yurt dışından sağladığı kısa vadeli kredi borcunun borçluya göre dağılımı incelendiğinde, borcun tamamına yakınının finansal kesime ait olduğu görülmektedir. Finansal kuruluşların kredi borcunun toplam kısa vadeli borçlar içindeki payı %92,3 iken finansal olmayan kesimin payı %7,7 dir. Kısa vadeli kredi borcu içinde finansal kuruluşların borcu yılı Haziran sonu itibarıyla, 2014 yılsonuna göre 10,4 milyar ABD doları azalarak 31,2 milyar ABD dolarına ulaşırken, finansal olmayan kuruluşların borcu 207 milyon ABD doları azalmış ve yaklaşık 2,6 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Alacaklıya göre dağılım incelendiğinde ise kısa vadeli toplam kredi borcunun (tahvil alacaklıları hariç) neredeyse tamamının özel alacaklılara olan borçlar olduğu (%99,7), bunun da büyük ölçüde 2
yabancı ticari bankalara olan borçlardan oluştuğu görülmektedir. Yabancı ticari bankalara olan borçlar, yılı Haziran sonunda, 2014 yılsonuna göre 10,3 milyar ABD doları azalmış ve 27,7 milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir (Tablo 2). Tablo 2: Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Kısa Vadeli Kredi Borcu (borçlu ve alacaklıya göre dağılım) (Milyar ABD doları) 2010 2011 2012 2013 2014 Q1 Q2 Borçluya Göre Dağılım 19.02 24.89 30.64 41.45 44.37 39.78 33.76 I- Finansal 17.99 23.46 28.12 38.81 41.57 37.22 31.17 i- Bankalar (*) 16.96 22.16 26.25 36.44 39.55 35.11 29.00 - Krediler 16.96 22.16 26.24 34.97 35.74 31.55 25.36 - Tahvil 0.00 0.00 0.01 1.47 3.81 3.56 3.64 ii- Bankacılık Dışı Finansal Kuruluşlar 1.03 1.30 1.87 2.38 2.02 2.11 2.17 - Krediler 1.03 1.30 1.87 2.38 2.01 2.08 2.14 - Yabancı Sermaye Sayılan Krediler 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 - Tahvil 0.00 0.00 0.00 0.00 0.01 0.03 0.02 II- Finansal Olmayan 1.03 1.43 2.52 2.63 2.79 2.56 2.59 - Krediler 0.96 1.38 2.41 2.59 2.72 2.44 2.46 - Yabancı Sermaye Sayılan Krediler 0.07 0.05 0.11 0.04 0.08 0.12 0.13 - Tahvil 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Alacaklıya Göre Dağılım 19.02 24.89 30.64 41.45 44.37 39.78 33.76 I- Resmi Alacaklılar 0.50 0.22 0.05 0.00 0.02 0.10 0.09 II- Özel Alacaklılar 18.52 24.67 30.57 39.97 40.53 36.10 30.00 i- Yabancı Ticari Bankalar 17.30 23.06 28.61 38.12 37.98 33.68 27.72 ii- Yerleşik Bankaların Yurtdışı Şube ve İştirakleri 1.01 1.26 1.50 1.47 1.71 1.52 1.47 iii- Bankacılık Dışı Finansal Kuruluşlar 0.06 0.16 0.14 0.14 0.51 0.57 0.47 iv- Finansal Olmayan 0.15 0.20 0.33 0.25 0.32 0.32 0.34 III-Tahvil Alacaklıları 0.00 0.00 0.01 1.47 3.81 3.58 3.67 IV-Diğer (**) 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 (*) Repo işlemlerinden doğan borçlar dahil değildir. (**) Bankaların yurt dışından sağladığı kredi borcunun alacaklı toplamı, alacaklı dağılımının yapılamadığı 2004-2009 dönemi için 'Diğer' başlığı altında gösterilmiştir. Bunların yanı sıra uzun vadeli kredi borcunun döviz kompozisyonuna bakıldığında, özel sektörün yurt dışından ağırlıklı olarak ABD doları cinsinden borçlandığı görülmektedir. ABD doları cinsinden borçların, toplam kredi borçları içindeki payı bir önceki aya göre 0,2 yüzde puan azalmış ve yılı Haziran sonu itibarıyla %61,9 olmuştur. Bunun ardından sırasıyla, %31,4 ile Euro, %4,8 ile Türk Lirası ve %1,9 ile diğer dövizler gelmektedir (Şekil 2). Kısa vadeli kredi borcunun döviz kompozisyonuna bakıldığında da ağırlığın ABD doları cinsinden kredilerde olduğu görülmektedir. ABD doları cinsinden borçların, toplam kısa vadeli kredi borçları içindeki payı bir önceki aya göre 0,5 yüzde puan artarak yılı Haziran sonu itibarıyla %59,7 olmuştur. Bunun ardından sırasıyla, %30,6 ile Euro, %9,2 ile Türk Lirası ve %0,5 ile de diğer dövizler gelmektedir (Şekil 2). 3
Şekil 2: Özel Sektörün Yurt Dışından Borçlandığı Kredilerin Döviz Kompozisyonu ( Q2, yüzde dağılım) Uzun vadeli kredilerin döviz kompozisyonu Kısa vadeli kredilerin döviz kompozisyonu Türk Lirası Diğer Dövizler 4,8% 1,9% Türk Lirası Diğer Dövizler 9,2% 0,5% Euro 31,4% 61,9% Euro 30,6% 59,7% ABD Doları ABD Doları yılı Haziran sonu itibarıyla özel sektörün uzun vadeli finansal olmayan kredi borcunun %56,64 ü hizmetler, %42,91 i sanayi ve %0,44 ü de tarım sektörü tarafından kullanılmıştır. 2000 li yılların başlarından 2007 yılına kadar kredi borcunda sanayi sektörü öne çıkarken 2007 yılından itibaren hizmetler sektörünün uzun vadeli borçlanmadaki payı artmaya başlamıştır (Şekil 3a). Kısa vadeli finansal olmayan kredi borcunun sektörel dağılımına bakıldığında sanayi sektörünün payını 2014 yılsonuna göre payını 3,8 yüzde puan artırdığı, bir önceki çeyreğe göre ise 3,2 yüzde puan azalttığı görülmektedir. Sanayi sektörü tarafından kullanılan kredilerin, kısa vadeli finansal olmayan krediler içindeki payı yılı Haziran sonu itibarıyla %54,9 olarak gerçekleşmiştir. Hizmetler ve tarım sektörlerinin payları ise sırasıyla; %42,2 ve %2,9 dur (Şekil 3b). Şekil 3a: Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Uzun Vadeli Kredi Borcunun Sektör Dağılımı (2004- Q2, yüzde) 4
Tarım 0,6% 0,7% 0,5% 0,4% 0,5% 0,6% 0,8% 0,8% 0,7% 0,6% 0,5% 0,5% 0,44% 100% Sanayi 57,1% 55,8% 54,0% 45,1% 45,1% 45,5% 45,8% 44,9% 45,7% 45,2% 43,3% 42,8% 42,9% Hizmetler 42,3% 43,5% 45,5% 54,5% 54,4% 54,0% 53,4% 54,3% 53,5% 54,2% 56,2% 56,7% 56,6% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Q1 Q2 Şekil 3b: Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Kısa Vadeli Kredi Borcunun Sektör Dağılımı (2004- Q2, yüzde) Tarım 0,2% 0,2% 0,1% 0,1% 0,2% 2,4% 3,2% 2,9% 100% Sanayi 71,1% 51,0% 60,6% 63,7% 71,8% 60,9% 73,9% 63,3% 45,1% 51,7% 51,1% 58,3% 54,9% Hizmetler 28,9% 49,0% 39,4% 36,3% 28,2% 38,9% 25,8% 36,5% 54,9% 48,1% 46,6% 38,4% 42,2% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Q1 Q2 Son olarak özel sektörün yurt dışından sağladığı kredi borcu yılı Haziran sonu itibarıyla kalan vadeye göre incelendiğinde, 1 yıl içinde toplam 69,8 milyar ABD doları kadar anapara geri ödemesi gerçekleştirileceği görülmektedir. 5
Şekil 4: Özel Sektörün Yurt Dışından Sağladığı Kalan Vadesi 1 Yıla Kadar Olan Toplam Kredi Borcunun Aylara Göre Dağılımı (Ticari krediler hariç) (Milyar ABD Doları) 9,1 8,3 7,8 5,7 5,8 6,2 5,4 5,1 4,9 4,0 3,9 3,5 Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran 6
Yorum: yılı Haziran ayında özel sektörün yurtdışından sağladığı toplam kredi borcunun 178,2 milyar $ ı uzun, 33,3 milyar $ ı kısa vadeli olmak üzere toplamda 211,9 milyar $ olarak gerçekleşti. Mayıs ayında 208,9 milyar $ civarında olan toplam borç böylece Haziran ayında 3 milyar $ artış gösterdi. Vadeye göre borç gerçekleşmeleri göz önüne alındığında özel sektörün kısa vadeli kredi borcunda %2 oranında (0,6 milyar ABD $) azalış, uzun vadeli kredi borcunda ise %1,8 oranında (3,3 milyar ABD $) bir artış olduğu dikkat çekmektedir. Dolayısıyla, kısa vadeli borçlar azalırken uzun vadeli borçların artması borç yapısında bir denge sağlama çabası olduğunu göstermektedir. - Uzun vadeli kredi borcu dağılımı: Uzun vadeli kredi borcunda büyük çoğunluğunu bankaların oluşturduğu finansal kesiminin ağırlığı daha fazladır. Özellikle bankaların tahvil ihracı ve kredi borcunda artış bu farkı yaratmaktadır. Bu bağlamda, finansal kesimin kredi borcu %53,2 pay ile 94,8 milyar $ iken, finansal olmayan kesimin kredi borcu %46,8 pay ile 83,4 milyar $ dır (Finansal olmayan kesimin %56,64 ü hizmetler, %42,91 i sanayi ve %0,44 ü de tarım sektöründen oluşmaktadır). Haziran ayında uzun vadeli kredi borcu dağılımında dikkat çeken nokta, Mayıs ayına göre bankaların uzun vadeli borcu %1,3 oranında artarken, finansal olmayan kesimin borcu %2,4 oranında artmasıdır. Uzun vadeli kredi borcun alacaklıları arasında en yüksek miktarlı alacaklı yabancı ticari bankalardır. Diğer taraftan, yurt dışından borçlanmalarda tahvil ihraçlarının artması dikkat çekmektedir. -Kısa vadeli kredi borcu dağılımı: Özel sektörün yurtdışından sağladığı kısa vadeli kredi borçta en büyük pay (%92,3-31,2 milyar $) finansal kesime aittir. Tahvil hariç alacaklılar arasında en yüksek miktarlı alacaklı yabancı ticari bankalardır. Finansal olmayan kesimin payı ise %7,7 ile 2,6 milyar $ dır ve borçlular arasında sanayi sektörü öne çıkmaktadır. Haziran ayında kısa vadeli kredi borcu dağılımında dikkat çeken nokta, Mayıs ayına göre bankaların kısa vadeli borcunun %0,6 oranında artması, finansal olmayan kesimin ise borcunun %15,3 oranında azalmasıdır. -Döviz kompozisyonu: Hem kısa vadeli hem de uzun vadeli borç kompozisyonunda $ (sırasıyla %59,7; %61,9) ağırlıklıdır. Geri kalan borç büyüklüğü ise ağırlıklı olarak Euro cinsindendir (kısa vadeli %30,6; uzun vadeli %31,4). -Kalan vadeye göre borç: yılı Haziran ayı itibariyle 1 yıl içinde toplam 69,8 milyar $ kadar anapara geri ödemesi gerçekleştirilecektir. yılının geri kalanı için göreli olarak Eylül ayı 8,3 milyar $ ile en yüksek borç geri ödemesi olan aydır. Sonuç olarak Son yıllarda görülen bol likidite ortamında, Türkiye nin dahil olduğu gelişmekte olan ülkelerde özel sektör yüksek düzeyde $ cinsinden borçlandı. Burada dikkat çeken nokta, gelişmekte olan ülkelerdeki kamu borçlarının gelişmiş ülkelere göre daha düşük seviyede olması iken, özel sektör borçlarının önemli bir tehlike arz etmesidir. (Aşağıda yer alan grafik özel sektör borcu/gsyh oranını 2007 ile 2014 yıllarında karşılaştırmalı olarak vermektedir. Türkiye nin özel sektör borcu 2007 yılında GSYH nın yaklaşık %20 si iken 2014 yılında %30 civarına yükselmiştir. Oysa 7
Güney Afrika, Endonezya, Brezilya ve Hindistan da bu kadar yüksek düzeyde artış ve fark gerçekleşmemiştir.) Diğer taraftan, Amerikan Merkez Bankası FED in faiz artırmasının eli kulağında olması mevcut finansman olanaklarının bozulacağı döneme yol açacağı beklenmektedir. Ancak, faiz artışı gerçekleşmeden önce zaten gelişmekte olan ülkelerde döviz kurları artış göstermiştir. (Aşağıda yer alan grafik yılbaşından bu yana yerli para birimlerinin $ karşısında değer kaybını göstermektedir. Türkiye, Brezilya dan sonra en fazla değer kaybı yaşanan ülkedir.) Alman kalkınma bankası KFW Eylül ayında yayınladığı ekonomi notunda $ kurunun artışı bağlamında şirketlerin döviz borcuyla uyumlu gelir türünün olmadığı ve türev araçlarla riskini yönetmediği için Türkiye yi en riskli ülke olarak değerlendirmiştir. Yatırım bankası Egeli&Co. ise Ağustos ayında yayınladığı raporda Türkiye de enerji, tekstil ve inşaat sektörlerinde yer alan şirketlerin bu riske daha fazla maruz kalacağını belirtmiştir. Diğer taraftan, $ ın bir tur daha yükselmesinin özel sektörün borç yükünü ne yönde artıracağı yapılan bir takım çalışmalarda ele alınmıştır. Bunlardan biri uluslararası yatırım bankası olan Morgan Stanley in Ağustos ayında yayınladığı rapordur. Raporda $ ın ortalama olarak gelecek 10 içinde %15 daha değerlenmesi durumunda, $ cinsi borç yükünün başlangıç duruma göre borç yükünde %54 oranında artış yaratacağı ifade edilmektedir. 8
Doç.Dr.İsmail Orçun GÜNDÜZ 9