Bu kitapta verilen örnek ve öykülerde ve kitabın metnindeki açıklamalarda sağlık, hukuk, yatırım gibi çeşitli alanlardan uzmanlık bilgilerine yer verilmiştir. Bu uzmanlık bilgileri sadece kitabın konusuyla ilgili kavramları işlemek için kullanılmış olup referans olarak kullanılamaz. Çünkü bu bilgiler güncel olmayabilir ve doğruluklarının hiçbir garantisi yoktur. Okurun böyle bir bilgiye ihtiyacı olması durumunda o alanın profesyonellerine danışması veya kendi araştırma kaynaklarına başvurması gerekir. ISBN 978-605-322-315-3 TM
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ GİRİŞ Uzmanlar Üzerine Gözlemler 11 17 BİRİNCİ KISIM Temel Yanlış: Uzmanları Karar Vericiler Olarak Kullanmak BİRİNCİ BÖLÜM Uzmanların Doğru Kararlar Verdiklerine İnanmak TEST #1: Uzmanları sorgulama testi İKİNCİ BÖLÜM Karar Vermekten Kaçmak TEST #2: Karar verme yeterlilik testi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Bazı Uzmanların Manipülasyonlarından Etkilenerek Karar Vermek TEST #3: Manipüle edilmeye yatkınlık testi TEST #4: Manipüle ediliyor olma riskim var mı? DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Problem Çözme ile Karar Vermeyi Karıştırmak Şekil 4.1: Danışan - uzman ilişkisi Şekil 4.2: Farklı alanlarda farklı uzmanlara danışma 29 32 38 40 44 47 60 61 64 72 73 BEŞİNCİ BÖLÜM Yanlışlar TEST #5: Yanlışlar testi ALTINCI BÖLÜM Doğrular TEST #6: Doğrular testi İKİNCİ KISIM Uzmanları Kullanırken Yaptığımız Diğer Yanlışlar ve Doğrular 75 76 84 86 112
YEDİNCİ BÖLÜM Kişisel Hayatımızda Uzmanları Kullanma Sanatı Prensipler listesi #1: YAPMA listesi Prensipler listesi #2: YAP listesi Şekil 7.1: Uzmanı ve çözümü seçme süreci 114 115 116 122 ÜÇÜNCÜ KISIM Şirketlerde Uzmanlar SEKİZİNCİ BÖLÜM Şirketlerde Uzmanlar ve Uzman Hataları DOKUZUNCU BÖLÜM Şirketlerde Danışmanları Kullanırken Yapılan Yanlışlar ONUNCU BÖLÜM Şirketlerde Danışmanları Kullanırken Yapılması Gerekenler ON BİRİNCİ BÖLÜM Şirketlerde Uzmanları Kullanma Sanatı Prensipler listesi #3: Şirket ortamında YAPMA listesi Prensipler listesi #4: Şirket ortamında YAP listesi Şekil 11.1: Şirketlerde danışmanları kullanma süreci ON İKİNCİ BÖLÜM Kişisel ve Şirket Hayatında Uzmanları Kullanma Becerilerinin Karşılaştırılması 124 125 139 149 160 161 162 164 165 DÖRDÜNCÜ KISIM Öykülerle Uygulamalar ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Uzmanları Karar Vericiler Olarak Kullanmakla İlgili Öyküler ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Diğer Yanlışlarımızla İlgili Öyküler ON BEŞİNCİ BÖLÜM Doğrularımızla İlgili Öyküler ON ALTINCI BÖLÜM Şirketlerde Yapılan Yanlışlar Üzerine Öyküler 173 174 184 191 213
ON YEDİNCİ BÖLÜM Şirketlerde Yapılan Doğrular Üzerine Öyküler 222 SON SÖZ EK-1 Uzman Kararları Üzerine Araştırmalar EK-2 Problem Çözme Ve Karar Verme 226 227 242 NOTLAR 255
Anneme...
ÖNSÖZ Uzman, bir konu üzerinde bilgi birikimi ve beceri sahibi olan kişidir. Bilim adamlarından profesyonellere, teknisyenlerden ustalara kadar sayısız uzman farklı alanlarda hizmet verir. Uzmanlarla sadece hizmet aldığımız kişiler olarak karşılaşmayız. Bazen uzmanlar, hayatımızı etkileyen araştırma raporlarının, bazen de bir kurumun uygulamalarının arkasında gizlidir. Hem geleneksel alanlarda uzmanlık konularının çeşitlenmesi hem de yeni alanların ortaya çıkmasıyla hayatımıza giren uzmanlar giderek artmaktadır. Bununla birlikte uzmanların sık sık yanıldıkları konusunda araştırmalar da ortaya konmaktadır. Bu araştırmacılardan David H. Freedman Yanlış adlı kitabında uzmanların neden yanıldıklarının değil, neden bazen yanılmadıklarının daha büyük bir merak konusu olduğunu söyler. 1 Uzmanlara haksızlık etmemek için şu noktaları göz önüne almakta yarar vardır: Birincisi, temel oranı ihmal etme yanılgısına düşmemek gerekir. Bu yanılgı bir grubun tümünü değil sadece bir kısmını göz önüne alarak değerleme yapmaktır. Uzmanların yanıldıkları konular genellikle belirsizlikler içeren özel durumlardır. Uzmanların rutin 11
12 UZMANLARI KULLANMA SANATI işler yaparken yanılma payları göreceli olarak düşüktür. Örneğin bir göz hekimi gözlük reçetesi yazarken yüzlerce kez doğru yaptığı bu işi büyük olasılıkla yine doğru yapacaktır. Hem rutin hem de özel durumları birlikte göz önüne alırsak ve temel oranı ihmal etmezsek, uzmanların performanslarının daha iyi olduğu görülecektir. İkincisi uzmanların deneme yanılma şanslarının olduğudur. Uzmanlar hata yapsalar bile birçok vakada bu hatayı bulma ve düzeltme şansına sahiptirler. Bir avukat bir davayı yanlış mahkemede açabilir. Biraz zaman kaybı olsa da bu hatayı ikinci denemede düzeltme şansı vardır. İkinci denemede düzeltilen hataları göz önüne almazsak uzmanların performansı daha da iyileşecektir. Bunlarla birlikte uzman hataları kayıtsız kalamayacağımız bir gerçekliktir. Her geçen gün uzmanlara daha bağımlı hale geliyorsak, uzmanların faaliyet konuları giderek daha da artıyorsa bunların nedeni onlara duyduğumuz ihtiyaçtır. Yanılsalar da yanılmasalar da uzmanlara ihtiyacımız var. Hem de çok. Peki ama uzman yanılgıları konusunda ne yapabiliriz? Uzun süre bu soruya cevap veren bir kitap araştırdım. Kendi ihtiyacım olduğu için. Uzman hataları üzerine yazılmış kitaplar vardı ama ne yapmamız gerektiği konusunda dikkatli olmalı gibi genel önerilerin ötesinde pratik, kapsamlı, uygulamalarla sınanmış, yap ve yapma listelerini veren bir kitap yoktu. Sonunda ihtiyacım olan kitabı kendim yazdım. Kendim için, sevdiklerim için ve bu konuyla ilgilenen herkes için. Uzmanları kullanma becerileri onlarla birlikte çalışma becerileridir. Bir ekip çalışmasıdır bu. Ekibin üyeleri uzmanlardır. Ekibin lideri de siz. Uzmanlardan gelen bilgileri koordine etmek, değerlendirmek ve kararlar vermek sizin işinizdir. Bu ekip çalışması neleri kapsar? Ne tür beceriler gerektirir? Ve nasıl uygulanır? Bu kitapta bu soruların yanıtlarını bulacaksınız. Kitapta önce kişisel hayatımızda, sonra şirket ortamında ihtiyacımız olan uzmanları kullanma becerileri incelenmiştir. Okur dilerse doğrudan şirketlerde uzmanları kullanma kısmına geçebilir. Kitabın Giriş Kısmında, üç uzmanlık alanında gözlemlere yer ve-
Önsöz 13 rilir: sağlık, finansal yatırımlar ve hukuk. Medyada çıkan haberleri ve istatistiksel araştırmaları gözden geçirince uzmanları kullanmanın ne kadar önemli bir beceri olduğu ortaya çıkmaktadır. Kitabın Birinci Kısmında, kişisel hayatımızda uzmanları kullanırken yaptığımız en temel yanlış incelenir: Kararı uzmana bırakmak. Kitabın İkinci Kısmında, kişisel hayatımızda uzmanları kullanırken uygulamamız gereken prensipler yap ve yapma listeleri olarak ortaya çıkarılır. Tüm çıkarımlar 7. Bölümde özetlenir. Bu bölümlerde kendi kendimize uygulayacağımız testlere yer verilmiştir. Bu testler sistemli düşünmemizi, uzmanlarla çalışırken doğru adımlar atıp atmadığımızı kontrol etmemizi, kendi kendimizi denetlememizi sağlar. Kitabın Üçüncü Kısmında, şirketlerde uzmanları kullanırken yapılan yanlışlar ve yapılması gereken doğrular anlatılır. Tüm çıkarımlar 11. Bölümde özetlenir. Kişisel ve şirket hayatında uzmanları kullanmanın farklı ve benzer yönleri 12. Bölümün konusudur. Kitabın Dördüncü Kısmında, ortaya çıkarılan prensiplerin nasıl uygulandığı öykülerle anlatılır. Kitabın sonundaki EK-1 de, uzman kararları üzerine yapılan bilimsel araştırmalara yer verilir. EK-2 de, uzman ilişkilerinde iki temel kavram olan problem çözme ve karar verme kavramları detaylı olarak incelenir. Uzman olarak algıladığımız kişiler sadece gerçek uzmanlarla sınırlı değildir. Genel olarak bir konu üzerinde bizden daha bilgili olan biri, gözümüzde bir uzmandır. Bazen bir kişinin gözümüzde saygın veya hayranlık uyandıran bir yeri olması onu her alanda uzman kabul etmemiz için yeterli nedendir. Bazen de karşımıza gerçek uzman görüntüsü altında sahte uzmanlar çıkar. Kitaptaki çıkarımların sadece gerçek uzmanlarla olan ilişkilerimizde değil, kendi algılarımızın yarattığı uzmanlarla ve sahte uzmanlarla olan ilişkilerimizde de yararlı olacağına inanıyorum. Mete Han Gür İstanbul, 2016
TEŞEKKÜR Kitabı yazarken kişisel hayatımızda uzmanları kullanma konusuna odaklanmıştım. Yayınevi, kitabın içeriğini şirketlerde de uzmanları kullanma konusunu kapsayacak şekilde genişletmemi önerdi. Üzerinde çalıştıkça hem kişisel hayatımızda, hem de şirketlerde uzmanları kullanma konusunu aynı kitapta, birlikte sunmanın ne kadar yerinde olduğunu daha iyi gördüm. Bu iki alandaki ortak payda insan faktörüydü. Bu nedenle uzmanları kullanma konusunu her iki alanda da incelemek birbirini tamamlıyordu. Bu öneriden dolayı Optimist Yayınevine teşekkür ederim. Kitabı yayına hazırlayan Sayın Utku Umut Bulsun a ve kitaba pek çok emek veren Optimist Yayınevi ekibine ayrıca teşekkür ederim. Son olarak ama en fazla kitabı yazarken fedakârca destekte bulunan aileme teşekkür ediyorum. 15