Onur ALICI 1 ŞAHMERAN EFSANESİNDE ŞAHMERANIN CİNSİYET SORUNSALI Özet Bir ulusu ulus yapan kültürel öğelerden biri olan efsane, halk kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. Toplumlar sahip oldukları efsaneleri her zaman kendilerinden sonra gelen nesillere aktarırlar. Ama bunu yaparken de her birey, kendinden bir şeyler katarak efsanenin yeni varyasyonlarını ortaya çıkartır. Şahmeran Efsanesi; Hint-İran Edebiyatından Anadolu ya geldiği ileri sürülen, ancak öz haliyle kalmayıp, Anadolu kültürü içinde yoğrulmuş bir efsanedir. Anadolu kültürü, efsanede bazı değişimler yapmıştır. Bu değişimlerden biri de Şahmeranın cinsiyetidir. Şahmeranın cinsiyeti kaynak kişilere ve bölgelere göre değişkenlik gösterip, kimine göre dişi kimine göre erkektir. Bu ikilemin birçok sebebi olup, en ağır basan düşünce; dişinin, yani kadının doğurganlığı sebebiyle insanlığın devamını sağlamasıdır. Yılanın bu konudaki ortak noktası ise; her baharda deri değiştirip ölümsüzlüğü temsil etmesidir. Kadınların doğurganlığı, tıpkı yılanın ölümsüzlüğü gibi sürekli olması onun insanlığı devam ettirmesinden ötürüdür. Makalede bu konuyla ilgili farklı düşüncelerden faydalanıp, bazı tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Efsane, şahmeran, yılan, cinsiyet, dişi SHAHMARAN'S PROBLEMATIC GENDER IN THE MYTH OF SHAHMARAN Abstract Myth, which is one of the cultural elements what makes a nation a nation, is an integral part of folk culture. Societies always pass down their myths to their descendants. However, while doing so, each individual generates new variations of the myth by adding something from themselves. Shahmaran is a myth that is claimed to be borrowed from the Indian-Iranian Literature and brought to Anatolia, 1 Öğrenci, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi., onura.5@hotmail.com
Şahmeran Efsanesinde Şahmeranın Cinsiyet Sorunsalı however changed by blending within Anatolian culture. Anatolian culture changed this myth in some ways. One of these changes is the gender of Shahmaran. The gender of Shahmaran varies according to the sources and regions; for some, it is a male, while for others it is female. There are many reasons of this dilemma; the most prevalent view is that continuation of human life is ensured thanks to the fertility of the women. What the serpent has in common in this regard is that it represents immortality by changing its skin in every spring. The lasting fertility of women, just like the immortality of the serpent, enables the continuation of human life. This article seeks to provide some insights on this subject by drawing upon different perspectives regarding the issue. Key Words: Legend, shahmaran, snake, female GİRİŞ Bu makaledeki amaç; Şahmeran efsanesinin varyantlarında görülen Şahmeran ın cinsiyet farklılıklarının nedenini çeşitli kaynaklardan edinilen bilgilerle ele alıp değerlendirmek ve bu komuyla ilgili kesin olmayan bazı tespitlerde bulunmaktır. Anadolu, coğrafi imkânları sebebiyle tarih boyunca birçok kültüre ev sahipliği yapmıştır. Bu ev sahipliği karşılıksız kalmamış; Anadolu kültür hazinesine yepyeni birçok sözlü ürünler kazandırmıştır. Bunların hepsi aynı değerde olup, kim bilir birçoğu zamana yenik düşmüş; birçoğu da günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir. Varlığını sürdüren bazı sözlü ürünler; zamana ve mekâna tutunmaya çalışmış ve bulunduğu yerle özdeşleşmiştir. Bu sözlü ürünler arasında bulunduğu coğrafya ve kültürle iç içe olan türlerden biri de efsanedir. Efsaneler sahip oldukları özelliklerden ötürü; inandırma amacı gütmesi sebebiyle, bulunduğu yerdeki bazı somut unsurları kendine tanık olarak kullanır. Hatta bazen gerçekçiliği göstermek için tarihi ve dini şahsiyetlere de atıfta bulunarak efsanenin alt türü olan menkıbe şeklini alırlar. 455 Efsane, tanrıların, insanın ve evrenin yaradılışı ile evrendeki çeşitli olayların oluşumunu kendi dini inanç mantığı ile anlatır. Efsane, mitoloji ve tarihten beslenir, ancak tarihi olayları gerçekte olduğu gibi değil de, inanıldığı gibi değiştirerek yorumlar. Bu nedenle özünde az çok bir gerçeklik payı aranabilir. Efsaneler çoğunlukla mitolojiktir. Anlattığı olayların oluşum ve gelişimlerini açıklar. Efsanelerde anlatılan olaylar, bilinen bir yere ve belli bir zamana bağlanır. Olayın kahramanı veya kahramanları çoğunlukla bilinen ve tanınan, tarihte yaşamış kişilerdir. Doğadaki çeşitli canlı ve cansız varlıklar, cinler, periler, manevi koruyucular, meczup kişiler ve çeşitli hayvanların olağanüstü faaliyet ve davranışları da efsanelerin anlattığı konular içerisine girer. Efsaneler, nesir halde, kısa sözlü ürünlerdir. Başlangıçta ilk söyleyicinin belli olduğu düşünülse bile, anonim anlatmalardır. Bir dini inanış üzerine kurulan ve anlatılan olayların gerçekte yaşanmış olduğuna inanılan efsanelere birer kutsal öykü gözüyle bakılır. (Aslan, 2003: 421) Bu makalemizde ele alacağımız konu Şahmeran Efsanesinin cinsiyet kimliği sorunsalıdır. Şahmeran yarı yılan yarı insan görünümlü bir efsane kahramanı olup; bu kahramanın cinsiyeti bazı kaynaklarda erkek bazı kaynaklarda dişi olarak bahsedilmektedir. Yine, bu cinsiyet sorunsalı; yapılan derlemelerde de kendini göstermiş olup anlatıcıdan anlatıcıya göre değişkenlik göstermiştir. Ancak şahmeran, toplum içinde genellikle dişi bir kahraman olarak
Onur Alıcı kabul edilmiştir. Bu kabul edilişin esas sebebi belli olmamakla birlikte, bu inancın temelinde yatan bazı sebepler vardır. Bu sebeplerden bazıları; Türklerin eski zamanlardan kalma gelenekçi anlayışına, bazı sebepleri ise farkında olmadan doğaya ve doğadaki varlıklara yüklenen anlamlarla ilişkilidir. Ayrıca bu dişilik faktörü, başka milletlere ait bazı mitolojilerde de yer almaktadır. Buna örnek olarak; Yunan mitolojisinde adı geçen, Zeus ve Metisin çocuğu olan Athena dır. Athena, Yunan mitolojisinde kız oğlan kız anlamında Pallas Athena diye anılır. Ve bir bacağı yılan şeklinde olan bir mitolojik kahramandır. (Athena Kimdir: http://www.nkfu.com/yunan-mitolojisinde-athena-kimdir/ (09/04/2017)) Efsanenin asıl kaynağı olarak görülen, Bin bir gece masallarında geçen Şahmeran hikâyesindeki kahraman erkektir. Türk edebiyatında; 2. Murad devri şairlerinden Abdî Musa tarafından mesnevi şeklinde ve Câmasbnâme adıyla kaleme alınan eserdeki kahraman da erkektir. Hitit dönemindeki İlluyanka Efsanesi, Şahmeran efsanesiyle benzerlikler taşımakta ve kahramanı erkektir. Kaynaklarda bu denli erkek bir efsane kahramanı görülen Şahmeran, Türk halk kültüründe dişilik özelliği göstermektedir. Bu durum, yapılan derlemeler ve Şahmeran ile ilgili görsellerden yola çıkılarak tespit edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Nilgün ÇIBLAK ın Tarsus Kültürünün Tanıtımında Şahmeran Efsanelerinin Önemi (Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 2007, s.185-196) adlı makalesinde geçen üç derlemeden ikisinde Şahmeran erkek, birinde ise dişi olarak yer almaktadır. 456 Görsel:1 Şahmeranın cinsiyeti hakkında neden bu kadar farklı görüşler ortaya çıkmaktadır? Şahmeran gibi cinsiyet konusunda farklılık gösteren başka bir efsanevi kahraman var mıdır? Makalemizde bu sorulara cevap vermeye çalışacağız. Efsane, sahip olduğu özelliklerden dolayı birçok olağanüstülükler taşır. Hatta bazen bir dişinin üstesinden gelemeyeceği güçlükteki sorunların çözümünü yine o dişi kahramana yükler. Ataerkil bir toplumun, hiç alışık olmadığı bu durum aslında efsanelerin tarihten beslendiğinin göstergesidir. Çünkü Türk toplumunun kökeninde kadın, erkeğin eşitidir. Buna kanıt olarak savaşa giden hakanın yerine hatununun devleti idare etmesi örnek gösterilebilir. Türklerin göçebe yaşamına rağmen, doğal geleneksel millî kültüründe kadının şahsiyeti canlıdır ve kadın erkek eşittir. Türk toplumunda, Devlet Başkanlığı hizmeti erkeğin tekelinde değildir. Hatun-Hakan ekibi yönetiminden sorumludur. Emirnameleri beraber imzalarlar. Öyle ki kamu
Şahmeran Efsanesinde Şahmeranın Cinsiyet Sorunsalı yetkisi hakan ile hatunun her ikisinde ortak olarak toplandığı için hakan ve hatun buyuruyor ki sözleri ile bir buyruğa itaat edilir, şölenlerde, kurultaylarda, tapınma ve törenlerde elçilerin kabulünde, savaş ve barış kurullarında hatun da hakan ile birlikte olurdu. Kadınlara verilen önemin en önemli göstergelerinden biri İslamiyet öncesi Türk kültüründe Tanrı ve Tanrıçalara inanılması ve Türklerde en güçlü Tanrı nın adının Ana Tanrıça olmasıdır.(burhan, 1998; sayı:41: 2) Kadın; Türk toplumunun kökeninde erkek gibi her türlü güce ve yeteneğe sahiptir. Bu bilgiye bağlı olarak şahmeran gibi bir efsane kahramanının toplumumuzda dişi bir kahraman olarak kabul edilmesini destekler biçimdedir. Çünkü eski Türk toplumlarında Şamanizm inancının yaygın olduğu dönemlerde genellikle kadın şamanlar toplumda etkili olmuştur. Ayrıca Gök Türklerin yeniden millet olarak meydana gelmelerinde anne kurt un rolü yüzyıllarca unutulmamıştır. Bu yüzden Türkler için ulu, büyük, bilgin vb. birçok kahraman dişilik özelliği gösterir. Şahmeranın bedeninin yarısının yılan olması aslında bir nevi sonsuzluğu ifade etmektedir. Bu ifade, ağzına kuyruğunu almış bir şekilde sembolize edilen yılanın sürekli bir yaşam döngüsünü ifade etmesi ve bunun açıklaması olarak her baharda deri değiştirmesi örnek gösterilebilir. Yılan, çeşitli kültürlerde yaşam, ölüm, sihir ve bilgiyle ilişkilendirilmiştir. Yılanının deri (kav) değiştirmesi insanları, onun ölümsüz olduğuna inandırmıştır, deri değiştirme sonsuzluğun sembolü kabul edilmiştir. Bu durum ise insanın en eski destanlarındaki ölümsüzlük arayışında karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; Gılgamış destanında insanın bin bir emekle bulduğu ölümsüzlük otunu çalan yılandır. Ayrıca yılanların ölüler diyarı(toprağın altı) ve canlılar dünyasında (toprağın üstü) dolaşabildiğine inanılmıştır. (Abiha, 2012:1) 457 Yılanın bu şekilde sürekli kendini yenilemesi ve devamlılık sağlaması aslında onun dişiliğinin bir göstergesidir. Bu konuya Mircea Eliade dinler tarihine giriş adlı eserinde değinmiştir. Binlerce yıl boyunca yılan, kadın ve büyü sözcükleri birlikte kullanılmıştır. Mircea Eliade, bu birlikteliği ayın simgeciliği ile açıklamaktadır. Eliade ye göre, sürekli olarak ilk biçimine geri dönmek; sonsuz bir döngüsellik içinde olan ay, yaşamın tüm ritimlerini mükemmel bir biçimde temsil etmesini sağlamaktadır. Bu ritmik değişim; bereket ölçüsü olarak algılanan ayın uyandırdığı sezgilerden türeyen spiral, yılan ve şimşek simgelerinde görülmektedir. Buzul çağından beri ayın evrelerinin bu büyüsel anlamı ve erdemi bilinmektedir. (Eliade, 2003:167) Şahmeran efsanesiyle ilgili yapılan derlemelerde anlatıcılar her ne kadar bu konu hakkında fikir sahibi olmasalar da aslında toplumumuzda bulunan Ana Tanrıça, Tabiat Ana vb. terimler anlatıcıyı farkında olmadan etkilemektedir. Örneğin, toplum olarak tabiat bizim için; ana dır. Ana teriminin kullanılmasının sebebi; kadının yaratılışında var olan doğurganlık özelliğidir. Doğa, tıpkı bir ana gibi hiçbir karşılık beklemeden, tüm varlığını insanlığa sunar. Ve bu her baharda vuku bulur. Toprağa atılan tohum misali kadın da üreme özelliğine sahip bir varlıktır. Bu durum, toplumun genelinde farkında olmadan doğaya dişilik özelliği yüklemiştir. Bu dişilik özelliği haliyle efsane kahramanlarında da kendini göstermiştir. Çeşitli kültürlerde de bereket ve doğurganlık sembolü olan Ana Tanrıça kültü günümüze toprak ana ifadesiyle ulaşır. Farklı kültür ve inanışlarda dikkatimizi çeken çeşitli ayinlerin ortak noktasında; yer canlıdır, çünkü üretkendir. Yerden çıkan her şey yaşam doludur ve yere dönen her şey yeniden yaşam bulur. düşüncesi vardır. Anasır-ı erbaa adı verilen ve kâinattaki
Onur Alıcı oluşumu sağlayan dört unsurun suyla birlikte diğer dişil unsuru olan toprak, doğasında bulunan annelik vasıflarıyla insanoğlunun ayrılmaz bir parçasıdır. (Yılmaz, 2012:172-182) Şahmeran olasılıkla Mezopotamya kökenli yılan tanrılardan birine bağlanabilecek, ancak dişileştirilerek bir tür ana tanrıça kimliği kazandırılmış, Anadolu mitolojisine ait bir simgedir. Öyküsü ise Binbir Gece Masallarıyla bağlantılandırılabilir, ancak simgenin ortaya çıkışından çok sonra hikâyelendirilmiş olmalıdır. Yer evrenini yılan kabul eden Orta Asya anlayışıyla çelişmemesi ve herhangi bir kadın kişiliğinin sivrilmediği görülen İslam anlayışının bu konudaki boşluğunu doldurması, günümüze değin yaşamasını getirmiştir. Simgesel anlamı zenginleşerek çeşitlilik kazanmış, yuvayı dahası kadını koruyucu, bilgilikli, yardımcı bir kimliğe bürünerek, özellikle Anadolu nun doğusunda kadınların kendilerini özdeşleştirdiği bir kahraman haline dönüşmüştür. (Yıldıran, 2001:10) Şahmeranın anlatıcıya göre farklılık göstermesi de aslında yukarıda belirtilen durumlardan ileri gelmektedir. Şahmeranın Türk kültür geleneği ile harmanlanması sonucu ortaya çıkan bu değişiklikler sözlü kültürün varlığını ve canlı bir şekilde devam ettirdiğinin göstergesidir. Bu yönüyle şahmeranın büyük olasılıkla tarihin ilk dönemlerindeki yılan tanrılarına kadar uzanan, Anadolu nun kendine özgü koşulları içerisinde yeniden şekillendirilen, Anadolu mitolojisindeki ana tanrıça simgesinin etkisiyle dişilleştirilen varlık olarak karşımıza çıktığını söylemek mümkündür. Nitekim Anadolu dışındaki anlatılarda şahmeranın erkek olduğunun tespit edilmesi bunu doğrulamaktadır. Bu da bize ana tanrıça kültünün etkisiyle dişilleştirilen şahmeranın, Anadolu nun sonraki sakinleri arasında geliştiğini ve en son olarak da Türkler arasında kendisine yer açarak varlığını günümüze kadar sürdürdüğünü göstermektedir. (Yıldıran, 2001: 10-11) Genel olarak ise gerek kadın gerekse erkek biçiminde tasvir edilmiş olsun şahmeranın, yerli Anadolu kültürüyle doğu kültürünün etkileşimi sonucu oluştuğunu, zaman içerisinde bu ürünlerin Orta Asya dan Anadolu ya gelen Türkler in kendi mitolojileri ile zenginleştirildiğini, son olarak da İslamî kültür içerisinde yerini alarak bugüne ulaştırıldığını belirtmek gerekmektedir. (Çıblak, 2007:193) Şahmeran yarı insan yarı yılan özelliği gösteren tek kadın kahraman değildir. Yunan mitolojisinde bulunan Phorkos un üç kızları olan Gorgonlardan biri; yılan saçlı, keskin dişli canavar olan Medusa dır. Yine Kilikya Mitolojisinde adı geçen Ekhidna isimli kadın başlı yılan da aynı şekilde kadın özelliği gösterir. Arap edebiyatının en güzel eserlerinden biri olan Binbir Gece Masallarında da Melusine adlı bir perinin cumartesi günleri belden aşağısının yılan şekline bürünmesi de yine bir yılan-kadın örneğidir. Yılan-kadın ilişkisi klasik edebiyatımızda kendini göstermiş; sevgilinin saçı ile benzerlik kurulmuştur. Saçın klasik şiirde yılana teşbih edildiği metinler Türk, Fars ve Ön Asya mitolojileri kaynaklı kültürel arka planı da hatırlatan zengin bir anlatı geleneği barındırır. Bu anlatım geleneği Osmanlı şiirinin ortaya çıktığı coğrafyanın binlerce yıllık bilgi, kültür, inanış sistemleri ve alışkanlıklarını bünyesinde barındırır. Bu nedenle sevgilinin zülfünü ifade etmek için yılan benzetmesini kullanan şairler şüphesiz ki sadece fiziksel betimlemelerle yetinmemiştir. Osmanlı şairleri eserlerinde bir imge olarak kullandığı yılan figürüne Osmanlı, Türk, Ön Asya ve dünya coğrafyasında kazandığı kültürel arka planı da ekleyerek renkli anlam katmanlarına ulaşmışlardır. (Havlioğlu, 2014:328) 458
Şahmeran Efsanesinde Şahmeranın Cinsiyet Sorunsalı SONUÇ Şahmeran her ne kadar Hint-İran kökenli bir efsane olsa da Anadolu kültür hazinesi içinde yeniden yoğrulmuş ve bulunduğu toplumun değerleriyle özdeşleşmiştir. Bu uyum eski Türk gelenekleri ve İslami değerler etkisiyle meydana gelmiş olup, toplum içerisinde farkında olmadan sözlü ürünleri arasında yerini almıştır. Şahmeran toplum içinde geçmişten gelen ve tabiata yüklenen bazı inançlara bağlı olarak iki cinsiyet arasında gidip gelmektedir. Ataerkil veya anaerkil yapı bu efsanede de kendini göstermekte olup, Şahmeran efsanesiyle ilgili yapılan derlemelerde kaynak kişilere göre değişkenlik göstermektedir. Yazılı kaynaklar da ise Şahmeranın cinsiyeti hakkında kesin bir yargı belirtmeyip, canlı olan sözlü ürünlerin her türlü değişime açık olduklarını ifade etmektedir. KAYNAKLAR Abiha, Birsel Çağlar, (2012) NECÂTİ BEG ŞİİRİNDE MİTOLOJİK BİR SEMBOL: YILAN; http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/birsel_caglar_abiha_necati_beg_siiri_mitolojik_sembol.pdf, sf:1. ASLAN, E. (2003). Halkbilimi araştırmaları, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü. Athena Kimdir: http://www.nkfu.com/yunan-mitolojisinde-athena-kimdir/ (09/04/2017) Çıblak, Nilgün, (2007)TARSUS KÜLTÜRÜNÜN TANITIMINDA ŞAHMERAN EFSANELERİNİN ÖNEMİ, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, s.185-196. 459 Eliade, Mircea, (2003) Dinler Tarihine Giriş, Çev: Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, s.167. Göksel, Burhan (1998) Çağlar Boyunca Türk Kadını ve Atatürk, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi Sayı:41. Havlioğlu, Didem, Zeynep, (2014) Editör: NASKALİ, Emine Gürsoy, Yılan Kitabı, 2014, sf:328, İstanbul. Yıldıran, Neşe, (2001) Yakın Doğu Sembolizminde Akrep, Yılan; Akrep Adam ve Şahmeran, Folklor/Edebiyat, Ankara 2001/3, C:VII, Sayı: 27, s.5-22. Yılmaz, Ebru Burcu,(2012) Cengiz Aytmatov un Toprak Ana Romanında Toprağın Dili: Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi,Yıl IV, Sayı 1, Kültürümüzde Toprak, Editörler: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun s. 172-182. Görsel:1; https://tr.wikipedia.org/wiki/%c5%9eahmeran#/media/file:%c5%9eahmaran.jpg