AKC ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES

zmir Gö üs Hastanesi Dergisi, Cilt XX, Say 2, 2006 AKC ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES TIME ELAPSED TILL DIAGNOSIS OF EXTRA-PULMONARY TUBERCULOSIS Süleyman Savafl HACIEVL YAG L 1 Levent Cem MUTLU 1 Mustafa DURAN 2 Özkan KIZKIN 1 fiahin TEM Z 2 Ercüment EVL YAO LU 3 Zeynep KAZGAN ARICA 3 Ali Önder TÜRK 3 Ayd n fieno LU 2 Gazi GÜLBAfi 1 Özkan YETK N 1 Hakan GÜNEN 1 1 nönü Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, Malatya 2 1 nolu Verem Savafl Dispanserli i, Malatya 3 2 nolu Verem Savafl Dispanserli i, Malatya Anahtar sözcükler: Akci er d fl tüberküloz, tüberküloz plörezi, tüberküloz lenfadenit, tan süresi Key words: Extra-Pulmonary Tuberculosis, tuberculous pleuritis, tuberculous lymphadenitis, diagnosis time ÖZET Akci er D fl Tüberküloz (ADT), akci er parankimi d fl nda geliflen tüberküloz olgular n içermektedir. Tüberküloz hastalar nda s kl kla tan da gecikmeler görülmektedir. Bu çal flmada Malatya Verem Savafl Dispanserleri ve nönü Üniversitesi T p Fakültesine baflvuran ADT hastalar n n özellikleri, da l mlar ve tan konulma süreleri incelendi. Çal flmaya 150 ADT hastas al nd. Tüberküloz plörezi (n=58) ve tüberküloz lenfadenit (n=45) en çok saptanan ADT tipleriydi. ADT hastalar n n yafl ortalamas 37.3±15.7 y l olarak saptand. Hastalar n 83 ü (%55.3) kad n, 67 si (%44.7) erkekti. Tüberküloz plörezi erkeklerde (32/26), tüberküloz lenfadenit kad nlarda (33/12) daha s k gözlendi. Hastalar n flikayetlerinin bafllang c ile ADT tan s konulmas aras ndaki süre ortalama 102.7±141.0 gün olup, ortalama tan süreleri tüberküloz lenfadenit için 128.6±120.7 gün, tüberküloz plörezi için 56.2±45.7 gün olarak saptand. En k sa tan süresi miliyer tüberküloz ve tüberküloz menenjitin yer ald progresif ADT de SUMMARY Extra-Pulmonary Tuberculosis (EPT) includes the tuberculosis cases other than the ones developed in the pulmonary parenchyma. The delay in the diagnosis of EPT cases is frequently encountered. In this study, time elapsed till the diagnosis, patient characteristics and their distribution were investigated in EPT patients admitted to Malatya Tuberculosis Dispensaries and Inonu University Faculty of Medicine. One-hundred and fifty EPT patients were included in the study. The most frequent EPT cases were tuberculous pleuritis (n=58) and tuberculous lymphadenitis (n=45). Mean age of the EPT patients was 37.3±15.7 years. Eighty-three of the patients (55.3%) were female, 67 of them (44.7%) were male. While tuberculous pleuritis was more frequent in male patients (32/26), tuberculous lymphadenitis was more frequent in female patients (33/12). While the average time elapsed till the diagnosis of all EPT cases since the beginning of symptoms was 102.7±141.0 days, it was 128.6±120.7 days and 56.2±45.7 days for tuberculous lymphadenitis and tuberculous pleuritis respectively. The shortest diagnosis time was for progressive tuberculosis which included 33

AKC ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES (29.8±33.1 gün) saptan rken, en uzun tan süresi genitoüriner tüberkülozda (216.7±330.0 gün) bulundu. ADT li hastalar n ortalama 24.4±27.1 gün süre ile hastaneye yatt klar saptand. Gastrointestinal tüberküloz hastalar en uzun (43.0±67.7 gün), tüberküloz lenfadenit hastalar en k sa süre (12.8±3.9 gün) hastaneye yatm fllard. Sonuç olarak, ADT hastalar nda tan konma süresi uzun bulundu. ADT tan s n n konmas nda hastalar n anamnezlerinde tüberküloz öyküsünün ve temas n n olup olmad n n sorgulanmas önemlidir. Ülkemizde tüberküloz s kl da göz önüne al narak, hangi organ hastal olursa olsun, tan konulamayan olgularda tüberküloza yönelik incelemelerin mutlaka yap lmas gerekti ini düflünüyoruz. G R fi Akci er D fl Tüberküloz (ADT) akci er parankimi d fl ndaki organlarda görülen tüberküloz olgular n kapsamaktad r (1). ADT primer infeksiyon s ras nda lenfohematojen yolla veya di er organlara yay lan ve latent kalan tüberküloz basilinin kiflinin direncinin düflmesi veya duyarl l n artmas sonucu yaflam n herhangi bir döneminde reaktive olmas ile geliflir (2,3). ADT hastalar bazen akut yak nmalarla doktora baflvursalar da, genellikle sessiz ve yavafl ilerleyici bir seyir gösterirler. ADT olgular ço unlukla hastal a özel bulgu vermezler (4). Bu nedenle hasta flikayetlerinin bafllang c ile tan n n konulmas aras ndaki süre genellikle uzundur. Bu çal flmada Ocak 2001-Aral k 2005 tarihleri aras nda Malatya Verem Savafl Dispanserleri (VSD) ve nönü Üniversitesi T p Fakültesi nde ADT tan s yla izlenen olgular n özellikleri ve tan konma sürelerinin incelenmesi amaçland. GEREÇ VE YÖNTEM Çal flmaya Malatya VSD ve nönü Üniversitesi T p Fakültesine Ocak 2001-Aral k 2005 tarihleri aras nda baflvuran ADT olgular al nd. miliary and meningitis tuberculosis (29.8±33.1 days), and the longest diagnosis time was for genitourinary tuberculosis (216.7±330.0 days). The mean hospitalization period for all EPT cases was 24.4±27.1 days. While the longest hospitalization period was found in patient groups with gastrointestinal tuberculosis (43.0±67.7 days respectively), the shortest hospitalization period was found in the patient group with tuberculous lymphadenitis (12.8±3.9 days). In conclusion, time elapsed to diagnose the EPT was found considerably longer than expected. Asking questions for the history of any tuberculosis and the history of close contact is important in the diagnosis of EPT. We think that, considering the high incidence of tuberculosis in our country, investigations for tuberculosis should be included in the diagnosis algorithm of the diseases involving any organ, if undiagnosed otherwise. Hastalara ADT tan s ; mikrobiyolojik veya patolojik yöntemlerle konuldu. Bu yöntemlerle tan konulamayan, klinik ve radyolojik olarak tüberküloz düflünülen baz hastalarda ise di er olas tan lar d flland ktan sonra, bafllanan tüberküloz tedavisine yan t al nmas yla tan konuldu. ADT tan s alan hastalar tüberküloz plörezi, tüberküloz lenfadenit, gastrointestinal tüberküloz, kemik-eklem tüberkülozu, genitoüriner tüberküloz olarak s n fland r ld. Tüberküloz menenjit ve miliyer tüberküloz olgular a r klini e ve ciddi prognoza sahip oldu u için çal flmam zda progresif tüberküloz olarak isimlendirildi ve ortak de erlendirildi. Tüberküloz lenfadenit olgular hem periferik, hem de hiler ve mediastinal lenf bezlerini tutan olgular kapsamaktayd. Hastalar n ADT gruplar na göre genel özellikleri, tan konma süreleri ve hastane yat fl süreleri incelendi. Hastalar n flikayetlerinin bafllang ç tarihinden ilk doktora baflvurdu u tarihe kadar olan süre "hasta baflvuru süresi" olarak tan mland ve bu sürede saptanan gecikmeler "hasta gecikmesi" olarak kabul edildi. Hastalar n doktor baflvurusu ile tedavi bafllang c aras ndaki sürede oluflan gecikmeler ise 34

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S TOPLAM GEC KME HASTA GEC KMES TIBB GEC KME SEVK GEC KMES TANI GEC KMES TEDAV GEC KMES lk Baflvuru lk Doktora Baflvurma Has taneye/ Dispansere Baflvu ru Tan Tedavi Olgular n 131 i yeni (%87.3), 19 u (%12.7) eski olgu olarak de erlendirildi. Hastalar n 141 i (%94) kiflisel, 9 u (%6) temasl muayenesi ile baflvurmufltu. Bu iki parametrenin ADT gruplar aras nda karfl laflt r lmas istatisfiekil 1. Tan ve tedavide gecikmelerin s n fland r lmas. "t bbi gecikme/doktor gecikmesi" olarak adland r ld. Bu süre içerisindeki gecikmeler sevk, tan ve tedavi gecikmelerini kapsamaktad r. Hasta ve t bbi/doktor gecikmelerin ikisine birden toplam gecikme denildi. Y lmaz ve Aybatl n n derlemesinden yararlanarak haz rlanan fiekil 1 bu konuyu özetlemektedir (5,6). Hastalar n genel özellikleri ve tüm bulgular SPSS 13.0 program na kaydedildi. Hastalar n ortalama ve s kl k gerektiren analizleri bu program yard m yla hesapland. Çoklu gruplarda ortalamalar karfl laflt ran analizler için Kruskal Wallis testi, çeflitli parametrelerin s kl n n anlam derecesi ki-kare testiyle incelendi. Tüm istatistiksel incelemelerde 0.05 den küçük p de erleri istatistiki anlaml n göstergesi olarak kabul edildi. BULGULAR Çal flmaya 150 ADT hastas al nd. Hastalar en çok tüberküloz plörezi (n=58) ve tüberküloz lenfadenit (n=45) tan lar yla izlenmekteydi. Gastrointestinal tüberküloz (n=14), kemik-eklem tüberkülozu (n=13), genitoüriner tüberküloz (n=12) ve tüberküloz menenjit ile miliyer menenjitin yer ald progresif tüberküloz (n=8) di er ADT tiplerini oluflturmaktayd. fiekil 2 de ADT hasta da l mlar yüzde olarak gösterilmektedir. %9 %9 %8 %5 %30 %39 Plörezi Lenfadenit Gastrointestinal Kemik - eklem Genitoüriner Progresif fiekil 2. ADT hastalar n n organ tutulumuna göre da l mlar. ADT hastalar n n yafl ortalamas 37.3±15.7 y l olarak saptand, hastalar n 83 ü (%55.3) kad n, 67 si (%44.7) erkekti. Hastalar n organ tutulumlar na göre yafl ortalamalar ve cinsiyet da l mlar Tablo 1 de görülmektedir. Yafl ortalamalar n n ADT gruplar nda karfl laflt r lmas istatistiksel olarak anlaml bulundu (p=0.000). Plörezi, genitoüriner ve progresif tüberküloz hastalar n n di er ADT gruplar na göre daha genç yafllarda oldu u gözlendi. Cinsiyetler ADT gruplar na göre incelendi inde istatistiksel olarak fark saptanmamakla beraber (p=0.083); tüberküloz plörezi olgular n n erkeklerde (32/26), tüberküloz lenfadenit olgular n n ise kad nlarda (33/12) daha s k görüldü ü saptand. 35

AKC ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES Tablo 1. ADT hastalar n n organ tutulumuna göre özellikleri. Tüm Tübe rküloz Tüberküloz G S Kemik-eklem GÜS Progresif Hastalar Plörezi Lenfadenit tüberkülozu tüberkülozu tüberkülozu tüberküloz (n=150) (n=58) (n=45) (n=14) (n=13) (n=12) (n=8) Yafl (y l) 37.3±15.7 29.9±12.6 44.3±14.6 42.7±14.2 51.2±17.4 30.9±14.0 32.5±12.1 Cinsiyet (K/E) 83/67 26/32 33/12 7/7 7/6 5/7 4/4 Muayene fiekli (K/T) 141/9 54/4 43/2 12/2 12/1 12/0 8/0 Olgu Tan m (Y/E) 131/19 50/8 40/5 12/2 9/4 12/0 8/0 G S: Gastrointestinal sistem, GÜS: Genitoüriner sistem, K/E: Kad n/erkek, K: Kiflisel baflvuru, T: Temasl muayenesi, Y: Yeni olgu, E: Eski olgu tiksel olarak anlaml de ildi (p>0.05). Hastalar n %34.7 s i üniversite hastanesinde tan al rken, di er hastalar do rudan veya tan konulduktan sonra VSD ye baflvuran hastalar oluflturmaktayd. Hasta baflvuru süresi ortalama 102.7±141.0 gün olup, gruplara göre tan süreleri fiekil 3 de gösterilmektedir. Tan süresi tüberküloz lenfadenit için 128.6±120.7 gün, plörezi için 56.2±45.7 gün saptan rken, progresif ADT için ortalama 29.8±33.1 gün saptand. Genitoüriner tüberküloz ise en geç tan konulan ADT grubunu (216.7±330.0 gün) oluflturdu. Bu süre zarf nda hastalar n ortalama 24.4±27.1 gün yat r ld tespit edildi. ADT gruplar na göre yat fl süreleri fiekil 3 de görülmektedir. Gastrointestinal tüberküloz ile miliyer tüberküloz ve tüberküloz menenjitin yer ald progresif tüberküloz olgular - n n en uzun (43.0±67.7 ve 42.2±28.4), tüberküloz lenfadenit olgular n n en k sa süre (12.8±3.9 gün) yat r ld saptand (fiekil 4). Plörezi Lenfadenit Gastrointestinal Kemik - eklem Genitoüriner Progresif Gün 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 fiekil 3. ADT hastalar n n organ tutulumlar na göre tan konma süreleri. 36

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S 50 Gün 40 Plörezi 30 Lenfadenit Gastrointestinal Kemik - eklem 20 Genitoüriner Progresif 10 0 fiekil 4. ADT hastalar n n organ tutulumlar na göre hastanede yat fl süreleri. TARTIfiMA Tüberküloz akci erler d fl nda tüm organ ve sistemlerde de hastal k yapabilmektedir (7). Ülkemizde yap lan de iflik çal flmalarda tüberküloz hastalar n n %15.8 ile %35 nin ADT oldu u saptanm flt r (8-11). Tüberküloz plörezi (%43.4-58.4) ve lenfadenit (%17.4-30.5) çal flmalarda oranlar de iflse de en çok görülen ADT tipleridir (12-15). Çal flmam zda da tüberküloz plörezi (%38.7) ve tüberküloz lenfadenit (%30) en s k görülen organ tutulumlar yd. Amerika Hastal k Kontrol Merkezi nin kay tlar na göre 1969-1973 y llar aras nda tüberküloz plörezi ve lenfadenit oranlar s ras yla %26.5 ve %21.3 iken; 1990 y l nda tüberküloz plörezi oran %24, tüberküloz lenfadenit oran ise %30 olarak saptanm flt r. 1997 y l nda tüberküloz plörezi oran %20.7 de kal rken, tüberküloz lenfadenit oran ise %41.3 lere yükselmifltir. Amerika da y llara göre tüberküloz lenfadenit oranlar - n n art fl büyük ölçüde HIV enfeksiyonuna ba lanmaktad r (7). Ulusal çal flmalarda tüberküloz lenfadenit olgular n n tüberküloz plöreziden daha az görülmesi; ülkemizde H V enfeksiyonunun daha az olmas na ba l olabilece i gibi, primer tüberküloz ve dolay s yla tüberküloz plörezinin ülkemizde daha erken ve daha s k olmas na da ba l olabilir. Ülkemizde ADT hastalar n n yafl ortalamas 28.5-39 y l aras nda de iflmektedir (11-17). Yafl gruplar na göre incelendi inde; plevra tüberkülozu 20-29, lenfadenit ve gastrointestinal sistem tüberkülozu 30-39, genitoüriner ve iskelet sistem tüberkülozu 40-49, larenks tüberkülozunun 50-59, miliyer tüberküloz 50-59 ve 60-69 yafl grubunda en s k görülmektedir (3). Çal flmam zda ADT hastalar n n yafl ortalamas 37.3 y l bulunurken, plörezi, progresif ve genitoüriner sistem tüberküloz hastalar daha genç yafllarda, lenfadenit ve genitoüriner sistem tüberküloz hastalar orta yafllarda, kemikeklem tüberküloz hastalar ise ileri yafllarda daha s k görülmektedir. 37

AKC ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES ADT baz çal flmalarda erkeklerde, baz çal flmalarda kad nlarda daha s k görülmektedir (13,14). Tüberküloz plörezi erkeklerde, tüberküloz lenfadenit ise kad nlarda daha s k görülmektedir (3,7,11,13). Çal flmalardaki plörezi ve lenfadenit hastalar n n s kl genel ADT hastalar n n cinsiyetlerinde de belirleyici olmaktad r. Çal flmam zda ADT hastalar n n %55.3 ü kad n, %44.7 si erkekti, plörezinin (n=58) erkeklerde (32/26), lenfadenitin ise (n=45) kad nlarda (33/12) daha s k görüldü ü saptand. ADT hastalar n %11.6-26.2 sinde temas öyküsü saptanm flt r (11,13,14). Baflka bir çal flmada, ADT hastalar n n %9 unda akci- er tüberkülozu öyküsü, %13.6 s nda tüberküloz temas anamnezi oldu u bildirilmifltir (18). Çal flmam zda hastalar n %6 s n n temasl muayeneleri sonucunda tan ald, %12.7 sinde daha önce tüberküloz öyküsü oldu u saptand. Bizim çal flmam zda da temas öyküsü çok düflük bulunmufltur. Bunun en önemli nedenleri; hastalar n temas öyküsü yönünden iyi sorgulanmamas, sosyo-kültürel düzeylerinin düflük olmas ve baz hastalar n hastal klar n çevrelerinden saklamalar d r (11,19). Anamnezde temas öyküsünün sorgulanmas ADT tan s n n erken konulmas nda çok önemlidir. Çal flmam zda ADT hastalar nda tan konma süresi ortalama 103 gün olarak bulundu. ADT ve alt gruplarda tan konma süresi ile ilgili literatürde çal flma olmad için verilerimizle karfl laflt rma yap lamam flt r. Bununla birlikte akci er tüberkülozunda da tan konma süresi uzun bulunmufltur (74.6-150 gün) (20-22). Akci er tüberkülozu tan s konulan asker hastalarda tan gecikmesi 21 gün olarak bulunmufltur (23). Çal flmam zda tan konma süresi tüberküloz plörezi için 56, tüberküloz lenfadenit için 129 gün saptan rken, genitoüriner tüberküloz olgular nda bu sürenin 217 güne kadar ç kt gözlenmifltir. Miliyer tüberküloz ve tüberküloz menenjitin yer ald progresif tüberküloz hastalar nda tan konma süresi daha k sa (30 gün) bulunmufltur. Bu hastalarda tan konma süresi di er ADT gruplar na göre daha az saptanm flsa da, hastal n h zl seyri nedeniyle günlerin hatta saatlerin önemi büyüktür. Bu nedenle miliyer tüberküloz ve tüberküloz menenjitin tan süresi aç s ndan di er ADT tipleriyle karfl laflt r lmas tam do ru olmayabilir. Çal flmam z ADT li olgular kapsad için, akci er tüberkülozlu olgular de erlendiren di er çal flmalara göre tan konma süresinin daha uzun olmas kabul edilebilir. Buna ra men çal flmam zda tan konma süresinin tüm ADT alt gruplar nda uzun oldu u görülmüfltür. Bu sürenin uzun olmas nda, hastalar n flikayetlerini önemsemeyip sa l k merkezine geç baflvurmas yan s ra, daha önce baflka ön tan larla tetkik edilmeleri ve tedavi almalar da etkilemektedir. Hastalar tan öncesi ortalama 24 gün ileri tetkik amac yla hastanede yat r lm flt r. Etkin tüberküloz kontrol programlar n n uyguland ülkelerde, flikayetlerin bafllang c ile doktora baflvuru aras ndaki sürenin 30 günden az, hekim baflvurusu ve tüberküloz tedavisi bafllama süresinin ise 3 güne kadar olmas n n kabul edilebilir bir süre oldu u belirtilmektedir (6,24). Çal fl r ve ark. (6), akci er tüberkülozlu hastalarda 82.6 gün hastaya ba l, 41.4 gün doktor veya sa l k kurumuna ait olmak üzere 124 gün tan gecikmesi saptam flt r. Bu çal flmada sadece %27.2 hastan n kabul edilebilir sürede doktora baflvurdu u ve %4.9 hastada kabul edilebilir sürede tedaviye baflland bulunmufltur. Alptekin ve ark. (25) n n çal flmas nda hastalar n %18.4 üne 1 ay ve daha k sa, %51 ine 1-3 ay aras nda, %12.2 sine 6 aydan uzun sürede akci er tüberkülozu tan s konulmufltur. Hastalar n önemli bir k sm na tüberkülozu tan s konulmadan önce baflka tedaviler verilmifltir. Baflka bir çal flmada tüberküloz hastalar n n %39.7 sinin en az bir kez hekime baflvurduklar ve baflka bir 38

ZM R GÖ ÜS HASTANES DERG S hastal k tan s ald klar saptanm flt r (20). Sebep ne olursa olsun, tüm tüberküloz hastalar nda tan süresinin artmas hem hastal n ilerlemesine hem de akci er, larenks tüberkülozu gibi olgularda bulaflma riskini art rmaktad r. Çal flmam zda tan ve tedavi gecikmesinin yol açt komplikasyonlar incelenmemifltir, bu çal flman n önemli bir eksi idir. Sonuç olarak, çal flmam zda ADT hastalar nda tan konma süresi uzun bulunmufltur. Bu süreyi k saltmak, hastalar n erken tan s ve baflar l tedavisi için gereklidir. Bu aç dan ADT semptomlar ve tan yöntemleri her hekim taraf ndan iyi bilinmeli, tan aflamas nda invazif olmayan ve invazif yöntemlerle al nan materyallerde tüberküloza yönelik mikrobiyolojik ve patolojik incelemeler yap lmal d r. Ülkemizde tüberküloz hastal n n yayg nl göz önüne al narak hangi organ veya sistemde olursa olsun, baflka bir tan konulmayan olgularda tüberküloz ay r c tan içerisinde mutlaka yer almal d r. KAYNAKLAR 1. T.C. Sa l k Bakanl Verem Savafl Daire Baflkanl. Türkiye de Tüberkülozun Kontrolü için Baflvuru Kitab. Ankara, 2003: 1-122. 2. Gürses H. Tüberküloz patolojisi. In: Kocabas A (ed). Tüberküloz klini i ve kontrolü. Adana: Çukurova Üniversitesi Bas mevi, 1991; 79-82. 3. Demiralay R. Isparta ili Verem Savafl Dispanserlerinde kay tl akci er d fl organ tüberkülozunun baz epidemiyolojik özellikleri. Tüberküloz ve Toraks 2003; 51: 33-9. 4. Gürcay A. Akci er d fl organ tüberkülozlar - na yaklafl m. In: Kocabas A (ed). Tüberküloz klini i ve kontrolü. Adana: Çukurova Üniversitesi Bas mevi, 1991; 149-50. 5. Y lmaz A, Aybatl A. Akci er kanseri tan ve tedavisinde gecikmeler. Toraks Dergisi 2005; 6(1): 68-72. 6. Çal fl r HC, Yurdakul AS, Ö retensoy M. Tüberküloz kontrolünde hasta ve doktor gecikmesi. Tüberküloz ve Toraks 2001; 49: 252-8. 7. Iseman MD. Özkara fi. Eriflkinlerde akci erd fl tüberküloz. Klinisyenler için tüberküloz k lavuzu. Nobel T p Kitabevleri. 2002; stanbul: 145-197. 8. Öztürk Ö, Akkaya A, Bilgiçli N ve ark. Karaman Verem Savafl Dispanserinde 1991-2001 y llar aras nda takip edilen tüberküloz olgular n n de erlendirilmesi. Solunum 2005; 7 (2): 58-63. 9. Orman A, Ünlü M, Cirit M. Afyon Verem Savafl Dispanseri nde 1999-2000 y llar nda tüberküloz olgusunun de erlendirilmesi. Solunum Hastal klar 2002; 13: 271-6. 10. Özkara fi, K l çaslan Z, Öztürk F ve ark. Bölge verileriyle Türkiye de tüberküloz. Toraks Dergisi 2002; 3(2): 178-87. 11. Öztop A, Ünsal, Özgü A, ve ark. Doksanbefl eriflkin akci er d fl tüberküloz olgusu. Solunum Hastal klar 2004; 15: 34-42. 12. Tatar D, Çoflkunol I, Ayd n M, Alptekin S. zmir Eflrefpafla Verem Savafl Dispanseri nde 1995-2000 y llar aras nda izlenen ekstrapulmoner tüberküloz olgular n n retrospektif analizi. Toraks Derne i 4. Y ll k Kongresi Bildiri Özetleri. 30 May s-2 Haziran 2001; zmir: TP- 391: 105. 13. Kolsuz M, Ersoy S, Demircan N ve ark. Eskiflehir-Deliklitafl Verem Savafl Dispanserinde izlenen akci er d fl tüberküloz olgular n n de erlendirilmesi. Toraks Dergisi 2003; 4: 25-32. 14. Çelik P, Havlucu Y, Y ld r m ÇA ve ark. Manisa Verem Savafl Dispanserinde 1989-2003 y llar aras nda takip edilen akci er d fl tüberküloz olgular n n de erlendirilmesi. Akci er Arflivi 2005; 1: 24-9. 15. fiirin Y, Çoflkunol. Yetmiflüç ekstrapulmoner tüberküloz olgusu. Tüberküloz ve Toraks 2002; 50: 272-7. 16. Tatar D, Günefl EY, Özacar R ve ark. Lenf bezi tüberkülozu. Solunum Hastal klar 2001; 12: 207-11. 17. Yurdakul AS, Çal fl r HC, Taci N, Ö retensoy M. Tüberküloz plörezi olgular n n özellikleri. Solunum Hastal klar 2002; 13: 33-6. 39

AKC ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES 18. Okumufl G, Durgun E, Öncü S ve ark. Ekstrapulmoner tüberkülozlu olgular m z. Toraks Derne i 5. Y ll k Kongresi Bildiri Özetleri. 24-27 Nisan 2002; Antalya: TP-530: 136. 19. Özkurt S, Kalkan O uzhano lu N, Özdel O, ve ark. Tüberkülozlu olgular n tedaviye ve sosyal yaflama uyumun de erlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks 2000; 48: 213-8. 20. fienyi it A, Ifl k R, Çoskunsel N ve ark. Akci er tüberkülozlu 441 vakan n retrospektif olarak incelenmesi. Solunum Hastal klar 1997; 8: 203-15. 21. Kocabafl A, Erdo an Y, Öncül S, Bafler Y. Tüberkülozlu hastalar n saptanmas sürecinde hasta ve doktora ait gecikmeler. Tüberküloz ve Toraks 1989; 37: 71-8. 22. Özflahin SL, El R, Karacan Ö, fiahin E. Ball da Sanatoryumunda 1992-1993 y llar nda izlenen tüberküloz olgular n n retrospektif de erlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks 1995; 43: 137-43. 23. Okutan O, Kartaloglu Z, Cerrahoglu K, et al. Delay in the diagnosis of Turkish servicemen with pulmonary tuberculosis. Mil Med 2005; 170 (3): 211-3. 24. Pirkis JE, Speed BR, Yung AP, et al. Time to initation of anti-tuberculosis treatment. Tuberc Lung Dis 1996; 77: 401-6. 25. Alptekin S, Coflkunol, Ayd n M, Tatar D. Tüberkülozlu 64 hasta ile temasl kontrollerinden bulunan 97 yeni olgunun de erlendirilmesi. Solunum Hastal klar 2004; 15: 92-8. Yaz flma Adresi: Dr. Süleyman Savafl HACIEVL YAG L nönü Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal 44069 MALATYA Tel : 0 422 341 06 60-3807 Fax: 0 422 341 07 28 e-posta: suleymansavash@yahoo.com 40