istanbul TiCARET ODASI KATI ATlKLARlN EKONOMiDE DEGERLENDiRiLMESi HAZlRLAYANLAR Yrd.Doç.Dr.Bülent ARMAGAN (Harran Üniversitesi Öğretim Üyesi-Proje Yürütücüsü) Yrd.Doç.Dr.İbrahim DEMİR (İstanbul Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi-Araştırmacı) Çevre Yük.Müh.Özlem DEMİR (Harran Üniversitesi Araştırma Görevlisi-Araştırmacı) Arş.Gör.Nuray GÖK (Harran Üniversitesi Araştırma Görevlisi-Araştırmacı) YAYlN NO: 2006-23 istanbul, 2006
Bu eserin tüm telif hakları istanbul Ticaret Odası'na (ito) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar saklıdır. ito'nun ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı yapılabilir. ito'nun ve yazarın yazılı izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla çoğaltı lamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz. istanbul Ticaret Odası: 02.07 KAT Armağan, Bülent. Katı Atıkların Ekonomide Değerlendirilmesi. Haz. ibrahim Demir, Özlem Demir, Nuray Gök. istanbul, 2006, 111 sayfa. 1.ATIK YÖNETiMi!.KATI ATlK YÖNETiMi ll. KATI ATlK lll. GERi DÖNÜŞÜM SiSTEMi IV. ito ISBN: 9944-60-073-3 Türkçe Reşadiye Caddesi, Eminönü 1 istanbul ito BiLGi HATTI Tel: (212) 455 61 61 ito yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel :(212)4556329 Faks :(212)5120641 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr internet : www.ito.org.tr Odamız yayıniarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZlRLlK, BASKI, CiLT META MATBAACILIK Fevzipaşa Cad. Şehit Mehmet Sarper Al us Sok. No: 29 Fatih-iST. Tel: 0212. 631 53 54 e-posta: metamatbaa@ttnet.net.tr
ÖN SÖZ Ülkemizde kişi başına ortalama lkg/gün katı atık düştüğü dikkate alınırsa, katı atık yönetiminde karşılaşılan zorlukların ve bu atıkların imha yada depolama maliyetlerinin giderek artan boyutları anlaşılacaktır. Evsel katı atıkların %68'ini organik atıklar, kalan kısmını ise kağıt, karton, tekstil, plastik, deri, metal, ağaç, cam ve kül gibi maddeler oluşturmaktadır. Ülke genelinde ise, günde yaklaşık 65 bin ton katı atık ortaya çıkmakta ve bu miktarın yaklaşık %15-20 'sini geri kazanılabilir nitelikli atıklar oluşturmaktadır. Ülkemiz, bu atıkların geri kazanımı sayesinde her yıl ortalama 300 milyon YTL kazanç elde etme imkanına sahiptir. Bu sebeple geri kazanılabilir atıkların ekonomik değerinin olduğu farkındalığı içinde sektörel bazda geri dönüşüm sistemlerinin planlanması ve uygulanması gerekmektedir. Öte yandan, bu sayede çok sayıda insanımıza yeni iş imkanlarının açılması ve mevcut katı atık yönetim maliyetlerinin %25-30'luk bölümünün karşılanması söz konusu olacaktır. Tüm bu perspektif içinde Odamızca hazırlatılan bu çalışmanın amacı ekonomik değere sahip katı atıkların geriye kazandırılması amacıyla neler yapılabileceğini belirlemek ve özellikle Avrupa Birliği ülkeleri ve Amerika' da yapılan çalışmalar ışığında ülkemiz şartlarına uygun bir model tespit edebilmektir. Bu kapsamda hazırlanan "Katı Atıkların Ekonomide Değerlendirilmesi" isimli çalışmayı gerçekleştiren Harran Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd.Doç.Dr.Bülent ARMAGAN'a, ayrıca hazırlanmasında emeği gecen İstanbul Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd.Doç.Dr.İbrahim DEMİR'e, Harran Üniversitesi Araştırma Görevlisi Çevre Yük.Müh.Özlem DEMİR' e ve Harran Üniversitesi Araştırma Görevlisi Nuray GÖK' e, KOBİ Ar-Ge Şubemiz çalışanlarına teşekkür eder, çalışmanın tümüyelerimize ve konuyla ilgili herkese faydalı olmasını dilerim. Genel Sekreter Dr. Cengiz Ersun
içindekiler Sayfa No: l.amaç VE KAPSAM ll BÖLÜM 1. GİRİŞ.. 13 1.1.Çalışmanın Önemi... 13 1.2.Katı Atık Yönetiminin Ekonomik Önemi.. 14 BÖLÜM 2. KATI ATIK YÖNETİMİ... 16 2.l.Tanımlar. 16 2.2. Katı Atık Mevzuatı... 18 BÖLÜM 3. KATI ATIK MİKTAR VE ÖZELLİKLERİ 21 3.l.Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Katı Atık Özellikleri. 21 BÖLÜM 4. KATI ATIK TOPLAMA HİZMETİNİN MALİYETLERİ. 24 4.1. Genel... 4.2. Atık Üretimi ve Gelir... 4.3. Toplama Maliyetleri................................ 4.4. Temizlik Maliyetleri..... 4.5. BertarafMaliyetleri............. 24 25 25 26 27 4.6. Transfer Maliyetleri. 28 4.7. Geri Dönüşüm Maliyetleri......... 29 4.8. Katı Atık Toplama Hizmetlerinin Maliyet Analizi için Temel Esaslar 29
4.8. ı. Katı Atıkların Toplanması ---- ---- --- --- --- --------------------------------------------------------------- 29 4.8.ı.ı. Toplama Servisleri ------------------------ -- ------- --- ---- ---- --------------------------------------------- 30 4.8. 1.2. Toplama Sistemleri, Ekipman ve İşçi Gelişimleri 3 ı 4.8.1.3. Toplama Sistemlerinin Analizi -------------------------------- 33 4. 9. Genel Maliyetler ------------------------------------------------------- 35 4.9.1. Katı Atık Depolama Maliyetleri----------------------------------------------------- 35 4. 9. ı. ı. İnşa Maliyetleri ---- --- ---- ----------- ---------------------------- ----- ---- ---- --- ---- ---- --- ----- --- ---- 35 4. 9. ı.2. İşletme Maliyetleri --- ---- ---- ---- ---- ---------------------------------------------------- ---- ---- --- ----- -- 35 4.9.2. Katı AtıkYakma Maliyetleri -------- ----------------------------- ----- ----- ----- ---- ---- ---- ---- --------- 36 4. 9.2. ı. İlk Yatırım Maliyetleri ---- --- ----- ---------------------------------- ------ ---- --- --- ---- ---- ---- ---- 37 4.9.2.2. İşletme Maliyetleri-- ------------------------------------------ --- ---- ---- --- ---- --- -------------------- 37 4.9.3. Katı Atıkların Kompostlaştırma Maliyetleri ----------------------- -------------------- 37 4.9.4. Katı Atık Toplama ve Taşıma Maliyetleri---- ---- --- --------- --------------------------- 38 4.9.5. Geri Kazanılabilir Atıklar için Geri Kazanım Tesisleri Maliyetleri ----------------------------- ----- ----- ---- ----- --- ---- -------------- ----------- ----------------------------------- 39 BÖLÜM 5. KATI ATlKLARlN EKONOMİK AÇlDAN DEGERLENDİRMEAŞAMALARI -------------------------------------------------------------- 40 5. ı. Genel ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40 5.2. Geri Dönüşüm Sisteminin Temel Aşamaları ---------------------------------------------------- 40 BÖLÜM 6. KATI ATlKLARlN EKONOMİK DEGERLENDİRME UYGULAMALARI -- ---- --- ----- --------- _: ---- ---- --- 44 6. ı. Genel ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 44 6.2. Kağıt Ambalajlar ---- ----- ----- -------- ----- -- ----- --------------- ------ --------- ----- ----- ---- ----- - 45 6.2.1. Türkiye'de ve Dünya'da Kağıt Ambalajlarının Geri Dönüşüm--------- 46 6.3. Plastik Ambalajlar ------------------------------------------- ----- ------ ---- ------------ ---- ----------------------- ----- - 4 7 6.3.ı. Çevreye Dost PlastikAmbalaj Üretimi--------------------------------------------------------------- 48 6.3.2. Plastik Ambalajların Geri Dönüşümü------------------------------------------------------------------ 50 6.4. Cam Ambalajlar----------------------------------------------- ----- ---- ----- ------- -------------- ---- ----- ------ 5 ı 6.4. ı. Camın Geri Kazanımı ---------------------- ------------------------------------ ----- ----------- ----- ----- ----- --- 52 6.4.2. Geri Kazanıının Yararları --------------------------- ----- ----- ----- ------ ------ ------ ---- ----- ---- ------ -- 53 6.4.3. Geri Kazanımda Dikkat Edilecek Noktalar------ ----- -------------- -------- ----- 53
6.4.4. Camların Geri Kazanım için Ayrılması. 6.5. Alüminyumun Geri Kazanılması.. 6.5.1. Hammaddeden Alüminyum Üretimi. 6.5.2. Alüminyum Malzemeleri Geri Kazanmanın Avantajları. 6.5.3. Alüminyumun Geri Kazanılması.. 6.5.4. Kullanılmış Alüminyumdan Alüminyum Üretimi.. 6.6. Tekstilde Geri Kazanma.. 6. 7. Demir ve Çelik Geri Kazanımı.. 54 56 56 59 59 62 62 63 BÖLÜM 7. KATI ATIKLARIN EKONOMiDE DEGERLENDİRİLMESİ İÇİN ÖNERiLEN MODEL VE KOBİ'LERDEN BEKLENTiLER.. 64 7.1. Genel. 7.2. Katı Atık Toplama Yöntemleri. 7.2.1. Sistemsiz Toplama. 7.2.2. Yükleme-Boşaltmalı Toplama.. 7.2.3. Değiştirmeli Toplama. 7.2.4. Tek Yönlü Poşetlerle Toplama. 7.3. Katı Atık Toplama Araçları.. 7.3.1. Yükleme-Boşaltmalı Toplamada Kullanılan Katı Atık Araçları. 7.3.2. Değiştirmeli Toplamada Kullanılan Katı Atık Toplama Araçları 7.3.3. Poşetli Toplamada Kullanılacak Katı Atık Toplama Araçları 7.4. Atıkları Kaynakta Ayrı Toplama Yaklaşımı.. 7.4.1. Değerlendirilebilir Atıkların Kaynakta Ayrı Toplanması. 7.4.2. Entegre Toplama Sistemleri.. 7.4.3. İlave Toplama Sistemler 7.4.4. Katı Atık Toplama Sisteminin Seçimi. 64 64 64 66 67 67 70 70 72 72 72 73 73 74 75
7.4.5. Ayrı Toplama Sisteminin Finansmanı 7.4.6. Ayrı Toplama İçin Taşıma Araçları-- 7.5. Tehlikeli Atıkların Toplanması ve Taşınması ------------ 75 ---- ---------- 77 7.5.1. Tehlikeli Evsel Atıkların Toplanması_ ------------ 77 7.5.2. Tehlikeli Endüstriyel Atıkların Toplanması ------------ 79 7.5.3. Tehlikeli Endüstriyel Atıkların Taşınması _ 80 7.6. Hastane ve Klinik Atıkların Toplanması, Ara-Depolanması ve Taşınması ----- -- --- 83 7.6. 1.Hastane ve Klinik Atıkların Toplanması 7.6.2. Hastane ve Klinik Atıkların Ara-Depolanması 7.6.3. Atıkların Ünite İçinde Taşınması -- ------- --- --------- 7.6.4. Atıkların Saha Dışına Taşınması 7.6.5. Taşıma Araçları veya Konteynırlar 7.6.6. Güzergah _ 7.7. Katı Atık Toplama Hizmetlerinin Verimi 7.7.1. Toplama Verimliliğini Etkileyen Faktörler 7.7.2. Toplama ve Taşıma Optimizasyonu 7.7.3. Güzergah Optimizasyonu_ 7.7.4. Aktarma Optimizasyonu - 7.7.5. Katı Atık Toplama Sıklığı 7.7.6. Katı Atık Yönetim Organizasyonu _ 77 ---- ------ 85 86-87 87 89-90 - 92 ------------- ----- -- 92 93 95 96-98 ıoo BÖLÜM 8. SONUÇ VE DEGERLENDİRME _ KAYNAKLAR ---- 101 106
ŞEKiL LiSTESi Sayfa No: Şekil 6.1. Boksit Mineralinden Alümina Üretimi ---------------------------------------------------- 57 Şekil 6.2. Hammaddeden ve Kullanılmış Alüminyumdan Alüminyum Üretimi---------------------------------------------------------------------------------------------- 58
TABLO LiSTESi Sayfa No Tablo 3.1. Farklı Ülkelere Ait Katı Atıkların Bileşimi... 21 Tablo 3.2. Bazı Ülkelerde Kişi Başına Düşen Günlük Evsel Katı Atık Miktarı........... 22 Tablo 3.3. Beş Avrupa Ülkesinde Yıllara Bağlı Olarak Katı Atık Miktarları... 22 Tablo 3.4. Bazı Şehirlerin Yazlık- Kışlık Kişi Başına Düşen Ortalama Çöp Miktarı ve Toplam Atık İçerisindeki Geri Kazanım Oranı...... 23 Tablo 4.1. Atık Üretim Oranları ve Gelir Seviyesi..... 25 Tablo 4.2. Toplama Maliyetleri... 26 Tablo 4.3. Temizlik Maliyetleri.... 27 Tablo 4.4. Düzenli Depolama Maliyetleri..... 28 Tablo 4.5. Transfer istasyonlarının Maliyetleri.... 28 Tablo 5.1. Bazı Atıkların Üretiminde Tekrar Kullanılması Halinde Çevre Kirlenmelerinde Meydana Gelen Endirekt Azalmalar(% Olarak)....... 42 Tablo 6.1. Türkiye'de Kullanılan Atık Kağıt Miktarı (Ton/Yıl)... 46 Tablo 6.2. Türkiye'de Yıllara Göre Kağıt Geri Dönüşüm Oranları... 47 Tablo 6.3. Türkiye'de Kağıt Üretimi ve Tüketimi........ 47 Tablo 6.4. Avrupa Ülkelerinde Pazar Payı ve Geri Kazanma Oranları.... 61
AMAÇ VE KAPSAM Bu Proje, İstanbul Ticaret Odası ile imzalanan sözleşme uyarınca hazırlanmıştır. Projenin konusu sözleşme metninde 'Katı Atıkların Ekonomide Değerlendirilmesi' şeklinde ifade edilmiştir. Proje kapsamında ele alınan konuları 6 başlıkta toplamak mümkündür. Bunlar Katı Atık ve Ülkemizdeki Katı Atık Özellikleri Katı Atıkların Ekonomik Açıdan Önemi Katı Atık Toplama ve Taşıma Maliyeti Katı Atık Geri Kazanım Maliyeti Katı Atık B ertaraf Maliyeti Katı Atıkların Ekonomik Açıdan Değerlendirme Aşamaları Katı Atıkların Ekonomik Değerlendirme Uygulamaları Katı Atıkların Ekonomide Değerlendirilmesi için Önerilen Model Model çerçevesinde KOBİ'lerin Üslenebileceği Roller' dir. Yukarıda ana başlıklar halinde verilen konular 4 farklı adımda ele alınmıştır. Birinci adımda evsel ve endüstriyel nitelikteki katı atıkların karakteristik özellikleri ele alınmıştır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler ile ülkemizde uygulanan katı atık değerlendirme yöntemleri hakkında envanter bilgilerinin toplanması ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Bir sonraki adımda katı atık yönetim maliyetleri incelenmiş özellikle katı atık toplama ve taşıma maliyeti, katı atık geri kazanma ve hertaraf maliyetleri açısından konu ayrıntılı olarak ele alınarak dünyada ve ülkemizdeki uygulamaların rakamsal bazda, karşılaştırmalı olarak değerlendirmesi yapılmıştır. Üçüncü adımda ise katı atıkların ekonomik açıdan değerlendirme aşamaları detaylı olarak incelenmiştir. Bu kapsamda mevcut geri kazanım seçenekleri, katı atıklarm ekonomik açıdan değerlendirme aşamaları, ve değerlendirme uygulamalarına yönelik olarak özellikle kağıt-karton, plastik, cam ve metallerin geri kazanılmasında dünyadan ve Türkiye' den rakamsal değerlerle desteklenmiş uygulama örnekleri detaylı olarak ele alınmıştır. Projenin son adımında ise katı atıkların ekonomide değerlendirilmesi için geliştirilen model ve bu aşamada özellikle KOBİ'lerin üslenebileceği roller hususunda ayrıntılı bilgi verilmesi planlanmıştır. ll
Bu çalışmada verilen bilgiler üzerinden ülkemizde konu ile olarak hali hazırda yapılan ve yapılacak faaliyetlerin doğru olarak tanımlanması, geleceğe yönelik olarak hedeflerin doğru tespiti ve konu ile ilgili müteşebbislerin konu hakkında daha fazla bilgilendirilmesi amaçlanmaktadır. 12
BÖLÜM 1. GiRiŞ 1.1.Çalışmanın Önemi Günümüzde katı atıkların sağlıklı ve ekonomik bir şekilde uzaklaştırılması konusu, geçmiş yıllara nazaran çok daha önemli bir boyut kazanmıştır. Hızlı nüfus artışı, teknolojik gelişme, sanayileşme ve kentleşme sonucu gerek miktar bakımından hızla artan, gerekse içerdiği türler bakımından çeşitlilik gösteren katı atıklar önemli çevre sorunu haline gelmiştir. Katı atık miktar ve türlerincieki bu artış, bir yandan katı atık yönetim maliyetlerini arttınrken diğer yandan da uzaklaştırılması konusunda birçok sorunu beraberinde getirmektedir. Bu manada kalkınma çabasında olan ve ekonomik zorluklarla karşı karşıya bulunan gelişmekte olan ülkelerin de tabii kaynaklarından uzun vadede ve maksimum bir şekilde faydalanabilmeleri için atık israfına son vermeleri, ekonomik değeri olan maddeleri geri kazanma ve tekrar kullanma yöntemlerini araştırmaları gerekmektedir. Demir, çelik, bakır, kurşun, kağıt, plastik, kauçuk, cam gibi maddelerin geri kazanılması ve tekrar kullanılması, tabii kaynaklarımızın tükenınesini önleyeceği gibi ülke ihtiyaçlarını karşılayabilmek için ithal edilen hurda malzerneye ödenen döviz miktarını da azaltacak, kullanılan enerjiden büyük ölçüde tasarruf edilecektir. En az yukarıda sayılanlar kadar önemli olan diğer bir husus da uzaklaştırılacak katı atık miktarlarındaki büyük azalma ve dolayısıyla çevre kirliliğinin önemli ölçüde önlenmesidir. Özellikle katı atıkları düzenli bir şekilde hertaraf edebilmek için yeterli alan bulunmayan ülkeler için katı atık miktarının ve hacminin azalması büyük bir avantajdır. Evsel katı atıklar içindeki geri kazanılabilir atıklar istatiksel verilere göre, tam bir ayrıştırmaya tabi tutulsa, depolanacak atık hacminde yaklaşık o/o 35 oranında bir azalma gerçekleştirilebilir. Ağırlık olarak ise evsel atıklarımızın o/o 12'si geri kazanılabilir atıklardır. Bu da yıllık olarak yaklaşık 3 milyon tona karşılık gelmektedir (Neyim, C., 2002). Geri dönüşüm uzun vadede verimli bir ekonomik yatırımdır. Hammaddenin azalması ve doğal kaynakların hızla tükenınesi sonucunda ekonomik problemler ortaya çıkabilecek ve işte bu noktada geri dönüşüm ekonomi üzerinde olumlu yapacaktır. Yeni iş 13
imkanları sağlayacak ve gelecek kuşaklara doğal kaynaklardan yararlanma olanağı sağlayacaktır. Tüm bunların ötesinde geri dönüşüm doğal kaynakların en verimli şekilde kullanılmasını sağlayacak, gelecek kuşaklara potansiyel kaynakların mümkün olabilen en fazla miktarını bırakabilecek en önemli katı atık yönetim biçimidir. 1.2.Katı Atık Yönetiminin Ekonomik Önemi Dünya Bankası'nın "World Development Report"a göre gelişmekte olan ülkelerin kamu harcamaları, kalkınma seviyelerine göre oldukça yüksek ve gelirleri oldukça düşüktür. Düşük gelirli ülkelerde, devletin toplam harcamaları gayri safi milli hasıla (GSMH)'nın o/o 20'si, orta gelir seviyeli ülkelerde o/o 30'u kadardır. Bu raporda "daha verimli devlet sektörü ve daha dinamik özel sektör için daha küçük devletin gerekliliği" ileri sürülmektedir (Thomas, v.d., 1991). Gelişmekte olan ülkelerin yerel yönetimlerinin katı atık hizmet harcamaları, genellikle toplam giderlerin o/o 20 ila SO'si arasındadır. Bu kadar yüksek harcama yapılmasına rağmen, hizmet yeterli olmamakta, şehrin katı atıklarının sadece o/o 50-70'i toplanabilmektedir. Bunun yanında düşük hizmet kalitesi özelleştirme tartışmalarını arttırmış, aynı hizmeti özel sektörün daha verimli sağlayacağı ileri sürülmüştür. Özel sektörün daha verimli olması yönetimin esnekliği, hareket serbestliği, daha iyi mali disiplin ve pazara karşı olan sorumluluğundan gelmektedir (Levine, C., 1992). Bu verilere göre gelişmekte olan ülkelerdeki, katı atık yönetimi yerel yönetim giderlerinin o/o 20-SO'sini oluşturur. Giderlerin yüksek olması nedeniyle, katı atık hizmetleri düşük kapasite ile gerçekleştirilir. Şehirdeki yerleşim alanlarının sadece o/o50-70'ine hizmet verilmekte olup depolama alanlarının çoğu güvensiz vahşi depolama şeklindedir. Orta gelir grubunda sayılan Türkiye' de katı atık toplama maliyetlerinin 30-40 $/ton mertebesinde olduğu bilinmektedir. Bu durumda kaba bir yaklaşımla 10 milyon nüfuslu İstanbul için günde kişi başına 1 kg katı atık oluştuğu ve katı atık toplama maliyetinin 30 $/ton olduğu kabul edilirse yıllık toplama maliyeti 100 milyon$ mertebesine ulaşmaktadır. Bu maliyet uygun bir optimizasyon modeli kullanılarak 15 $/ton mertebesine 14
düşürülebilir (Kınacı, 2000). Böylece yılda yaklaşık 50 milyon $ mertebesinde tasarruf sağlanabilecektir. 15
BÖLÜM 2. KATI ATlK YÖNETiMi 2.1.Tanımlar Katı atıkların kontrolünde temel prensipierin anlaşılabilmesi ve bunlar arasındaki farklılıkların ortaya konması bakımından yönetmelikte de yer alan bazı tanımların açıklanması gerekmektedir. Bu amaçla bazı tanımlar aşağıda verilmiştir. Katı Atık Sahibinin istemediği ancak ekonomik değeri olan ve toplumun menfaati gereği toplanıp fen ve sanat kurallarına, bilimsel esaslara, mühendislik prensiplerine göre hertaraf edilmesi gereken katı şeylere Katı Atık denir (Borat, M.,1999). Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre katı atık 'üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile, özellikle, çevrenin korunması bakımından düzenli şekilde hertaraf edilmesi gereken katı maddeler ve arıtma çamurudur' şeklinde tanımlanmaktadır. Katı atık kapsamı içerisinde yer alan iri katı atıklar ve evsel katı atıklar sırasıyla, buzdolabı, çamaşır makinesi, koltuk gibi evsel nitelikli eşyalardan oluşan ve kullanılmayacak durumda olan çoğunlukla iri hacimli atıklar ile konutlardan atılan, tehlikeli ve zararlı katı atık kavramına girmeyen bahçe, park ve piknik alanları gibi yerlerden gelen katı atıkları ifade etmektedir. Yönetmelikte verilen tanımdan başka birçok yayında da katı atık farklı ifadelerle tanımlanmaktadır. Türkiye Çevre Sorunları Vakfı'nın yayınında katı atık 'insanların sosyal ve ekonomik etkinlikleri esnasında veya sonucunda işe yaramaz hale gelen ve akıcı olabilecek kadar sıvı içermeyen her tür madde ve malzeme' şeklinde tanımlanmaktadır. (TÇSV, 1991). Tekrar Kullanma, Geri Dönüşüm, Geri Kazanım Katı atıklar insanın türlü faaliyetleri sonucunda, günlük yaşam, ticaret, endüstri ve diğer faaliyetleri sonucunda çıkmaktadır. Atıkların toplama ve temizleme dışında hiçbir işleme tabi tutulmadan aynı şekli ile ekonomik ömrü doluncaya kadar defalarca kullanılmasına Tekrar Kullanma denir. 16
Atıkların fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerden geçirildikten sonra ikinci hammadde olarak üretim sürecine sokulmasına Geri Kazanım (Recovery) denir. Atıkların kimyasal ve fiziksel işleme tabi tutulmadan ekonomiye kazandırılınasına ise Geri Dönüşüm (Recycle) denilmektedir. Katı atıkların kaynaklarına göre detaylı sınıflandırılması şu şekilde yapılabilir (ODTÜ, 1996); 1. Evsel Kaynaklar, 2. Kurumsal Kaynaklar, Okullar, Hastaneler, Araştırma Enstitüleri v.b., 3. Ticari Kaynaklar, Alışveriş Merkezleri v.b, 4. Endüstriyel Kaynaklar, 5. Belediyeye Ait Kaynaklar, Atıksu Arıtma Çamurları, Kanalizasyondan Gelen Çamurlar, Park ve Bahçe Atıkları, 6. Tarımsal Kaynaklar Katı Atık Yönetimi Katı atıkların fen ve san'at kaidelerine ve mühendislik kurallarına uygun şekilde toplanmasını, geçici olarak depolanmasını, taşınmasını, geri kazanma, kompostlaştırma, yakma, düzenli depolama ve benzeri işlemlere tabi tutulmasını kapsamaktadır. Bilimsel esaslara ve mühendislik prensiplerine göre işleme tabi tutulmayan katı atıklar çevrede pek çok kirlenme problemine sebebiyet vermektedir. Katı atık yönetiminin bir başka amacı bunlardan hammadde kaynağı olarak yararlanmayı öğretmek ve özendirmektir. Bu durum katı atık yönetim maliyetlerinin makul seviyelere çekilmesinde önemli katkı sağlayacaktır. 17
2.2. Katı Atık Mevzuatı Katı atık yönetimi konusunda ilk hukuki düzenleme ı930 yılında Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile yapılmış ve zararlı maddelerin tespit ve imhası görevi belediyelere verilmiştir. Yine aynı yıl yürürlüğe giren ı580 sayılı Belediye Kanunu'na göre; halka açık ve özel yerlerin atıklarını sürekli ve uygun olarak toplatmak, kaldutmak ve bertaraf etmek ve nüfusu 50.000' den fazla olan yerlerde atıkların değerlendirilmesi için gereken işletmelerin kurulması görevi belediyelere verilmiştir. ı 984 yılında yayımlanan 3030 sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkındaki Kanun, katı e nd üst ri yel atıkların yönetiminde toplam yerlerini belirtmek, atıkların ve değerlendirmek ve imhası için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirrnek görevlerini metropolitan belediyelere vermiştir. Bununla birlikte büyükşehir belediyelerine bağlı ilçe belediyelerinin katı atıkları toplamak ve taşınmasını sağlamak görevleri devam etmektedir. Ancak; değerlendirme ve depolama bir kaç belediye dışında göz ardı edilmiştir. Belediye yasalarında konu ile ilgili teknik detaylar bulunmadığından, Çevre Bakanlığı'nca atıkların kaynakta ayrı toplanması, geri kazanılması, taşınması ve b ertarafına ilişkin teknik ve idari kısımlar ı 99 ı tarih ve 208 ı 4 sayılı Resmi Gazete' de yayınlanarak yürürlüğe giren Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Atıkların bertarafı konusunda vergi, kota, katılım payı, depozito gibi çeşitli ekonomik araçların kullanıldığı günümüzde, ambalaj atıkların yarattığı çevre kirliliğinin azaltılması amacıyla Türkiye' de de "kota-depozito" gibi ekonomik araçlar kullanılmaya başlanmıştır. Az atık üretilmesi, üretilen atıkların geri kazanılması ve çevreye en az zarar verecek şekilde bertaraf edilmesi ilkelerini getiren Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği'nin amaçlarından biri de, özellikle doğada parçalanması uzun zaman alan ambalaj atıklarının kullanımının ve atık oranının kontrol altına alınması ve üretilen atıkların geri kazanılmasıdır. Ambalaj atıkları iki kaynaktan toplanmaktadır. Birincisi, toplanan atığın %75'inin temin edildiği belediyelerin çöp döküm sahalarında yapılan ayırma çalışmalarıdır. İkincisi ise, sokak toplayıcılarının çöp varilieri ile konteynerlerden yaptıkları ayıklamadır (bu şekilde yılda yaklaşık ı milyon ton atık geri kazanılmaktadır). ı993 yılında Çevre Bakanlığı tarafından Katı Atık Depo 18
alanları yönetimi ile ilgili yönerge yayınlanmıştır. Bu yönerge ile atık depolarının kurallara uygun olarak yapımı, işletilmesi ve faaliyetine son verilmesi ve ıslahı konularında hükümler yer almaktadır. Evsel nitelikli katı atıklar genel olarak herhangi bir önlem alınmadan oluşturulan çöplüklere kontrolsüz bir şekilde depolanmaktadır. Katı Atık düzenli depolama sahalarının kurulması ve işletilmesi ile ilgili çalışmalar devam etmekle birlikte oldukça yetersizdir. Belediye dışında, atık yönetimi ile ilgili görev ve yetki ile donatılmış kurum ve kuruluşlar arasında Çevre Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Hazine Müsteşarlığı, İller Bankası Genel Müdürlüğü, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, Turizm Bakanlığı, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı sayılabilir. 1993 yılında yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile taşıma ve ara depolamada hastane atıklarının ayrılması, taşıma yöntemleri, yakılması, düzenli depolanması, sınıflandırılması ve tehlike derecesinin belirlenmesi kriterleri belirtilmiştir. ÇED yönetmeliğinde 1997 yılında yapılan revizyonla; katı atık depolama tesisleri, aktarma istasyonları, geri kazanım tesisleri ve yakma tesisleri ÇED Ön araştırması uygulanacak faaliyetler arasına alınmıştır. Türkiye' de ortaya çıkan endüstriyel atıkların türleri, yüksek radyoaktiviteli atıklar dışında, gelişmiş ülkelerdeki atık türlerinden farklı değildir. DİE tarafından yapılan imalat sanayii atık envanteri sonuçları değerlendirildiğinde, yılda 13 milyon tonun üzerinde atık üretildiği, bu atıkların o/o 57'sinden fazlasının hertaraf edildiği ve her yıl hertaraf edilen atıkların yaklaşık o/o30'unun belediye çöplüklerinde, o/o70'inin ise (5 milyon ton) düzensiz olarak uzaklaştınldığı anlaşılmaktadır. Türkiye'de lisanslı olarak çalışan, yıllık 35.000 ton yakma kapasiteli İzmit İZAYDAŞ tesisi dışında, lisanslı bir düzenli sanayi atıkları depolama tesisi bulunmamaktadır. Son üç yıl içinde belirli sanayi atıkları, özellikle atık motor yağları ve solvent atıklarının geri kazanımı için bazı küçük ölçekli tesisiere "geçici lisans" verilmiştir. Ancak, bu tesislerin etkinliği, geri kazanım maddelerinin kalitesi ve atıklarının hertarafı konusunda yasal denetim mekanizması yeterli etkinlikte değildir. ülkemizde yılda 2,5 milyon tonun üzerinde tehlikeli atık üretilmektedir. Genel olarak sanayi atıkları hertaraf ve geri kazanım tesis kapasiteleri yeterli değildir. Mevcut tesislerin bile atık gönderilmemesi nedeniyle tam kapasite ile çalıştırılamadığı görülmektedir. Bunun başlıca 19
nedenleri arasında denetim yetersizliği ve sanayicilerin atık hertaraf maliyetleri için hazırlıklı olmadıkları sayılabilir. 1995 yılında yayınlanan Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde, atık tanımı, atık üreticisinin sorumlulukları, atık toplama, taşıma, depolamada kayıt ve lisans, atık taşımacia bilgi formunun düzenlenmesi konuları tanımlanmaktadır. Ancak, yeterli ayrıntıcia uygulama kuralları bulunmamaktadır. 20
BÖLÜM 3. KATI ATlK MiKTAR VE ÖZELLiKLERi 3.1.Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Katı Atık Özellikleri Katı atıklar heterojen bir yapıya sahip olduğu gibi bileşimi de sürekli değişmektedir. Her ülkenin ürettiği katı atık miktarı ve niteliği birbirinden çok farklıdır. Bunun nedeni sosyo-ekonomik ve mali yapılarının yanı sıra tüketim alışkanlıkları v.d. özelliklerinin birbirinden çok farklı olmasıdır. Gelişmiş ülkelerde katı atık birim üretim miktarı 1.5-2 kg/kişi.gün'dür. Bu değer Amerika' da 3.0 kg/kişi.gün' e ulaşırken ülkemizde ortalama 1.0 kg/kişi.gün alınmasının uygun olacağı yapılan çalışmalar neticesinde belirlenmiştir (Borat,M., 1999). Genellikle, seneler geçtikçe insanların oluşturduğu katı atık miktarı artmaktadır. Bunun dışında şehirlerin nüfusu ile üretilen katı atık doğru orantılıdır (Yılmaz,G.,v.d. 2003). Tablo 3.l'de farklı ülkelere ait atık bileşimleri verilmiştir. Tablo 3.1. Farklı Ülkelere Ait Katı Atıkların Bileşimi (ODTÜ, 1996) Bileşen Atık Bil eş eni Miktarı (o/o) Türkiye Avrupa A.B.D. Ortadoğu Organikler 20-90 21,3 22,6 62,3 Kağıt ve 0,5-15 27,4 45,6 25,3 M ukavva Plastik 1,5-12 3,1 2,6 5,8 Tekstil 0,3-5 3,5 4,5 1,4 Cam 0,3-5 9,5 6,2 1,0 Metal 0,3-5 8,5 9,1 2,8 Kül -- 19,8 7,6 -- Diğer -- 6,9 1,8 1,4 Hızlı kentleşme, yaşam koşullarındaki değişimlere paralel olarak artan tüketim eğilimleri gibi nedenlerle kişi başına üretilen katı atık miktarlarında 21
sürekli bir artış söz konusudur. Tablo 3.2' de bazı ülkelerde kişi başına düşen günlük evsel katı atık miktarları verilmiştir. Tablo 3.2. Bazı Ülkelerde Kişi Başına Düşen Günlük Evsel Katı Atık Miktarı (Borat, M., 1999) ülke Atık Miktarı (kg/kişi-gün) Türkiye 0,67 Almanya 0,7ı A.B.D. ı,4 Aşağıdaki Tablo 3.3'de beş Avrupa ülkesine ait kentsel katı atık üretimine ilişkin bazı veriler bulunmaktadır. Tablo 3.3. Beş Avrupa Ülkesinde Yıllara Bağlı Olarak Katı Atık Miktarları (Francis, W.C., 1981) ülke Adı ve Yıl Geri Kazanılmış Toplam Kentsel Katı ı980'deki Nüfus Kağıt (kg/kişi-yıl) Atık Miktarı (kg/kişi- Değeri ( ı 0 6 ) yıl) Danimarka ı97s 34 290 s,ı ı980 43 39S ı98s 8S 43S İsveç ı97s S4 29S 8,3 ı980 70 300 ı98s 78 300 Norveç ı97s 2S 3ıo 4,ı ı980 30 320 ı98s so 34S Batı Almanya ı97s 42 490 6ı,4 ı980 sı 44S ı98s S2 440 İsviçre ı97s 60 28S 6,3 ı980 71 350 198S 71 380 ı993 yılında DiE tarafından Temmuz ayında ıosıs haneye, Aralık ayında ıos6s haneye "Çöp Kompozisyon Araştırması Çalışması" yapılmıştır. Bu 22
çalışmada hanelere organik atık ve kül atmaları için siyah, geri kazanılabilir atıkları atmaları için ise beyaz poşetler günlük olarak dağıtılmış ve bunlar değerlendirilmiştir (Poşetlerin üzerinde gerekli uyarılar yazılıdır.). Bu çalışmaya göre evsel katı atıklar içerisindeki geri kazanılabilir maddelerin oranları, bazı kentler için yaz ve kışı temsil edecek şekilde Temmuz ve Aralık ayları için Tablo 3.4'de gösterilmiştir (DİE, 1993). Tablo 3.4. Bazı Şehirlerin Yazlık - Kışlık Kişi Başına Düşen Ortalama Çöp Miktarı ve Toplam Atık içerisindeki Geri Kazanım Oranı (DiE, 1993) Yazlık Çöp Geri Kışlık Çöp Geri Şehir Miktarı Kazanım Miktarı Kazanım (g/gün-kişi) Oranı(%) (g/gün-kişi) Oranı(%) Adana 865 22,91 473 12,93 Ankara 615 16,77 635 4,25 Bursa 613 19,51 793 8,3 Diyarbakır 365 9,64 250 5,56 İskenderun 597 20,94 443 15,57 İstanbul 554 18,18 514 8,77 İzmir 724 14,86 484 10,84 Kayseri 752 11,52 374 3,74 Konya 683 8,42 539 4,31 Samsun 542 5,00 450 9,20 Miktarları her geçen gün artan katı atıklar, özellikle geri kalmış ülke ve şehirlerde uygunsuz şekilde depolanmakta, sızıntı suyu, mikrobiyal hastalıklar, çıkan gaz ve koku nedeniyle insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle; yerleşim merkezlerinde katı atıkların etkin ve verimli bir şekilde toplanması, taşınması, değerlendirilmesi ve uygun bir yöntemle zararsızlaştırılması yerel yönetimlerin karşılaştığı başlıca sorunlar arasındadır (Yılmaz,G.,v.d. 2003). 23