Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Bu proje Uluslararası İklim Girişimi nin bir parçasıdır. Federal Alman Çevre, Doğa Koruma ve Nükleer Güvenlik Bakanlığı bu girişimi Alman Parlamentosu kararı ile desteklemektedir.

Baskı: Türkiye de Hayvansal Atıkların Biyogaz Yoluyla Kaynak Verimliliği Esasında ve İklim Dostu Kullanımı Projesi (Türk-Alman Biyogaz Projesi) T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ehlibeyt Mah. Ceyhun Atıf Kansu Cad. 1 271. Sok. No:13 K.3 06520 Balgat, Ankara, Türkiye Tel: +90 312 586 35 75 - +90 312 466 70 56 E biogas-tr@giz.de I www.biyogaz.web.tr Tarih: Aralık, 2011 Yazar: DBFZ - Deutsches Biomasse Forschungs Zentrum gemeinnützige GmbH Torgauer Straße 116, 04347 Leipzig Çeviri: Funda Cansu Ertem

İçerik Kısaltmalar... 1 1. Giriş... 2 1.1. Arkaplan... 2 1.2. Amaç... 2 2. Türkiye'deki Mevcut Biyogaz Tesislerine GenelBakış... 3 3. Türkiye'deki Enerji Politikaları... 5 3.1. Enerjiye Yönelik Mevcut Durum... 7 3.2. Politik Strateji... 11 3.3. Yasal Çerçeve... 13 3.3.1. Yenilenebilir Enerji Kanunu... 13 3.3.2. Atık Yönetmelikleri... 15 3.3.3. Gübre Yönetmelikleri... 17 3.3.4. İnsan Tüketimi İçin Kullanılmayan Hayvansal Yan Ürünlere Dair Yönetmelik... 18 3.3.5. Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması... 18 3.3.6. Biyogaz Uygulamalarına Yönelik Eksik Yönetmelikler... 20 4. Biyogaz Potansiyel Analizi... 21 4.1. Yöntem... 21 4.2. Veri Toplama / Veri tabanı... 23 4.2.1. Hayvansal Veriler... 23 4.2.2. Tarımsal Veriler... 23 4.2.3. Tarım-Sanayi Verileri... 24 4.2.4. Belediyeler... 24 4.3. Biyogaz Potansiyel Hesaplamaları ve Sonuçları... 24 4.3.1. Hayvan Artıkları... 24 4.3.2. Tarımsal Artıklar... 36 4.3.3. Nadas Arazilerindeki Enerji Bitkileri... 47 4.3.4. Tarım-Sanayi Atıkları... 48 4.3.5. Belediye Atıkları... 63 4.4. Biyogaz Potansiyel Analizi Özeti... 65

4.5. Diğer Biyogaz Çalışmaları... 71 4.5.1. Sonuçların Karşılaştırılması... 71 4.5.2. Biyogaz Potansiyel Çalışmaları... 72 5. Aktör Analizi... 73 6. GAP Analizi... 76 7. Sonuçlar... 78 Kaynaklar... 82 Şekiller... 87 Tablolar... 89 Ekler... 91

Kısaltmalar KOİ da KM okm DSI ELD EPDK TM kwsa meq MMT MT Mtep OECD PJ YEK t TEP TJ TL TUBITAK TUİK TURKVET UKM ÇŞB ICI BMU.. Kimyasal Oksijen İhtiyacı Dekar Kuru Madde Organik Kuru Madde Devlet Su İşleri Avrupa Depolama Direktifi Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Taze Materyal Kilowatt saat miliekivalent Milyon Metrik Ton Milyon Ton Milyon Ton eşdeğer petrol Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Peta Jul Yenilenebilir Enerji Kaynakları Ton Ton eşdeğer petrol Tera Jul Türk Lirası Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Merkezi Türk İstatistik Kurumu Veteriner Bilgi Sistemi Uçucu Katı Madde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Uluslararası İklim Girişimi Almanya Federal Çevre, Doğa Koruma ve Reaktör Güvenliği Bakanlığı (BMU) 1

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 1. Giriş 1.1. Arkaplan Türk-Alman Biyogaz Projesi, Türkiye Cumhuriyeti ve Alman Federal Cumhuriyeti arasında imzalanmış işbirliği anlaşması kapsamında, GIZ tarafından yürütülmekte olan yardımcı bir projedir. Projenin yararlanıcısı ve ortağı, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı dır (ÇŞB). Diğer adı Türkiye de hayvansal atıkların biyogaz yoluyla kaynak verimliliği esasında ve iklim dostu kullanımı olan GIZ Projesinin genel hedefi,tarımsal (örn. Sığır yetiştiriciliği) ve organik atıklardan (örn. tarım sanayi) sürdürülebilir biyogaz üretimi konseptini geliştirmek, organik/doğal gübreyi tanıtmak ve neticesinde karbon emisyon değerlerinde düşüş sağlamaktır. Proje (2010-2014), Uluslararası İklim Girişimi (ICI) kapsamında, Almanya Federal Çevre, Doğa Koruma ve Reaktör Güvenliği Bakanlığı (BMU) tarafından görevlendirilmiştir. Dahası, ana amaç, seçilen pilot bölgenin biyogaz üretim kapasitesini tanımlamak ve ülkedeki yatırımcılar için, işletmelerin Alman yüksek kalitesi ve biyogaz bütünsellik kavramı ile Alman teknolojisi ile rekabet edebilecekleri pratik çevresel işletim şartlarını belirlemektir. Bu nedenle, mevcut durum, var olan bilgi, eğitim, yasal çerçeve ve Türkiye`deki biyogaz uygulama potansiyeli hakkında açık ve net genel bilgi alabilmek önemlidir. 1.2. Amaç GIZ tarafından gelen istek üzerine, DBFZ, Türkiye nin biyogaz potansiyeli üzerine çalışma gerçekleştirmiştir. Çalışmanın amaçları arasında farklı sektörlerin (tarımsal atıklar, hayvansal atıklar ve tarım-sanayi atıkları) biyogaz potansiyelinin, ilçe ve ülke bazında brüt araştırılması olduğu gibi ülke bazında toplam brüt potansiyel analizi ve enerjinin dağılımı da bulunmaktadır. Kullanımda olmayan fazla tarım arazilerinin mevcudiyeti ve bu arazilerden enerji bitkileri üretimi ile elde edilebilecek biyogaz da bu çalışmaya dahil edilmiştir. Son olarak, çalışmada yüksek biyogaz potansiyeline sahip bölgeler tespit edilmiştir. Tespit edilmiş bu bölgeler içerisinde yer alan ilçeler, Türkiye deki gelecek biyogaz yatırımları için oldukça caziptir. Aşağıda listelenmiş başlıklar, çalışmanın ana hatlarını oluşturmaktadır: 1) Türkiye deki biyogaz tesislerine genel bakış (mevcut durum), 2) Mevcut yasal çerçeve, 3) Biyogaz potansiyel analizi (varsayımlar, hesaplama ve sonuçlar), 4) Diğer biyogaz çalışmalarına genel bakış (sonuçların karşılaştırılması, biyogaz potansiyeli çalışmalar), 5) Aktör Analizi (Biyogaz sektörü için önem teşkil eden paydaşlar), 6) GAP Analizi ve 7) Sonuçlar. 2

Türk-Alman Biyogaz Projesi 2. Türkiye'deki Mevcut Biyogaz Tesislerine Genel Bakış Türkiye, sadece hayvan atıkları ile çalışabilecek, 2.000 adet biyogaz tesisi kapasitesine sahiptir (IEA Bioenergy Task 37, 2011). Fakat, şu anda ülkede 36 sı çalışmakta olan toplam 85 biyogaz tesisi bulunmaktadır ( Şekil 2). Çoğu biyogaz tesisi belediye veya sanayi bünyesi içerisinde (çöp gazı veya atıksu arıtma tesisi) ve genellikle Türkiye nin batısında konumlanmıştır (özellikle İstanbul, Kocaeli) ( Şekil 3). Tarım sektörü içerisinde var olan tesislerin sayısını tam olarak tespit etmek ne yazık ki mümkün olamamıştır. Tablo 1 ve Şekil 1 de, tarım, belediye ve sanayi bünyesinde çalışmakta olan biyogaz tesislerinin sayıları ve kapasiteleri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Tablo 1: Sektörlere göre biyogaz tesislerinin dağılımı, durumları ve toplam kurulum kapasiteleri. Tarım (hayvansal atıklar,bitkiler) Gıda sanayi (atıksu, organik atık) Belediye (çöpgazı, atıksu) Belediye (çöpgazı) Belediye (atıksu) İşletme halindeki tesisler İşletmedeki kapasite [MW] Planlamadaki tesisler Planlamadaki tesis kapasitesi [MW] Toplam biyogaz tesisleri Toplam kapasite [MW] 2 0,68 12 11,99 14 12,58 17 13,68 2 3,88 19 17,56 17 96,98 12 34,72 29 131,70 13 93,04 9 32,03 22 125,08 4 3,94 3 2,69 7 6,62 Sınıflandırılmamış 0 0 23 61,16 23 61,16 Toplam 36 111,23 49 111,76 85 222,99 Şekil 2 (işletmedeki tesisler) ve Şekil 3 (planlamada olan ve işletmede olan tesisler) Türkiye deki biyogaz tesislerinin dağılımını göstermektedir. 3

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Agriculture Tarım Food Industry Gıda Sanayi Municipality Belediye 12 Biogas Plants in operation 2 Biogas Plants in operation 12 Biogas Plants in operation 2 Biogas Plants in planning 17 Biogas Plants in planning 17 Biogas Plants in planning 12,0 Capacity in operation [MW] 3,9 Capacity in operation [MW] 34,7 Capacity in operation [MW] 0,6 Capacity in planning [MW] 13,7 Capacity in planning [MW] 97,0 Capacity in planning [MW] Şekil 1: Sektörlere göre biyogaz tesislerinin sayılarının ve kapasitelerinin dağılımı. Şekil 2: Türkiye deki biyogaz tesislerinin dağılımı (işletmedeki tesislerin sayıları). 4

Türk-Alman Biyogaz Projesi Şekil 3: Türkiye'deki biyogaz tesis sayıları (durum: işletmede ve planlamada). Türkiye de hala gaz arıtma tesisi bulunmamaktadır.üretilen biyogaz, gaz motorlarında kullanılmak üzere, yalnızca hidrojen sülfit ve kondensattan ayrılmaktadır. Pek çok biyogaz tesisi EPDK dan sertifika/lisans almak için beklerken veya, yalnızca çok azı işletim halindedir. Çünkü, anaerobik çürütme tesisi izni almak; uygulama, inceleme ve değerlendirme, onay, ruhsat veriliş gibi pek çok adımı içerdiğinden yaklaşık 150-180 gün arası sürmektedir. İşletmede olan pek çok biyogaz tesisi, Gaziantep, Istanbul ve Kocaeli illeri civarında konumlanmıştır. ( Şekil 2). Türkiye de özellikle belediyeler yüksek kapasiteli biyogaz tesisleri kurma konusunda daha ilgilidir. ( Şekil 1). Şebeke bağlantı uygulamalarına (elektrik, gaz, boru hattı) dair mevcut durum ıse hala net değildir. Biyogaz tesislerinden çıkan katı ürünün (digestate), özelliklerine ve kullanım yöntemlerine dair hiç bir yönetmeliğin olmaması da diğer bir sorunu teşkil etmektedir (IEA Bioenergy Task 37, 2011). 3. Türkiye'deki Enerji Politikaları Türkiye'nin enerji ihtiyacı, demografik ve ekonomik büyüme nedeniyle hızla artmaktadır [58, 59, 60]. Türkiye, ağırlıklı olarak ithal edilmiş, pahalı enerji kaynaklarına bağımlı bir enerji piyasasına sahiptir [58]. Bu nedenle, yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin genel tartışmalar, YEK'in Türkiye'nin enerji ihtiyacını ekonomik olarak pozitif yönden karşılayıp karşılamayacağı ve fosil yakıt kullanımından kaynaklı çevre kirliliğinin (örn. hava kirliliği) çözümüne ne derece katkı sağlayabileceği üzerinedir. Bu tartışmalara istinaden açıkça söylenebilir ki, YEK uygulamaları, Türkiye için verimli, temiz ve sürdürülebilir enerji kalkınması için en güçlü anahtardır [58]. Sanayi kuruluşları ve düzenleme kurulları 5

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi arasındaki ana tartışma konularını hava kirliliği ve enerji tüketimi oluşturmaktadır (EPDK ve bakanlıklar) [58]. Dahası, özellikle Avrupa Birliği'nden gelen uluslararası politik baskı, Türkiye'yi çevre ve enerji politikalarını geliştirme konusunda zorlamaktadır [58]. Türkiye'nin enerji politikasından sorumlu ana kurum Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığıdır. Fakat, bunun yanısıra Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı sorumluluğu altında çalışan pek çok devlet kuruluşu da bulunmaktadır (Tablo 2). Ayrıca, enerji politikalarından çeşitli açılardan sorumlu devlete bağlı olmayan kuruluşlar da vardır (Tablo 3). Tablo 2: Türk enerji politikalarından sorumlu ana devlet kurum ve kuruluşları. Kaynak: [57]. Kurum Adı DPT, Devlet Planlama Teşkilatı TUBITAK, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Enerji İşleri Genel Müdürlüğü Maden İşleri Genel Müdürlüğü Petrol İşleri Genel Müdürlüğü TEUAS, Türk Elektrik Üretim A.Ş. TEİAŞ, Türk Elektrik İletim A.Ş. TEDAŞ, Türk Elektrik Dağıtım A.Ş. TETAŞ, Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. DSİ, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü TPAO, Türk Petrol Anonim Şirketi Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü BOTAS, Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. TKI, Türk Kömür İşletmeleri TTK, Türk Taşkömürü Kurulu Sorumluluğu altında olduğu kurum: Başbakanlık Başbakanlık TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TC. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Tablo 3: Enerji politikalarından çeşitli açılardan sorumlu kuruluşlar. Kaynak: [57]. Düzenleme veya kanun kategorisi Enerji politikası ve/veya düzenlemesi Nükleer Güç Enerji verimliliği Enerji standartları ARGE Yenilenebilir Enerji Dahil olan kurum ya da kuruluşlar Enerji Piyasaları Düzenleme Kurumu Türk Atom Enerjisi Kurumu (devlet kuruluşu) TUBITAK MAM EnerjiEnstitüsü (devlet kuruluşu) Çeşitli Üniversiteler (raporlar, sunumlar ve kurslar) TSE, Türk Standartları Enstitüsü, IEC, Uluslararası Elektroteknik Komisyonu Enerji Sistemleri Çevre, Araştırma Enstitüsü / TUBITAK Marmara Araştırma Merkezi Temiz Enerji Vakfı, Türk Rüzgar Enerjisi Birliği, Uluslararası Güneş Enerjisi Topluluğu Türk Bölümü, Jeotermal Enerji Derneği 6

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ancak, şimdiye kadar biyokütleden sorumlu ve biyogazın kullanımını bir şekilde politikalarla destekleyebilecek bir kurum oluşturulmamıştır. Dahası, Türkiye nin biyogaz yatırımlarından sorumlu tek derneğinin şu an için politika yaptırım gücü de bulunmamaktadır. Bu nedenle açıkça söylenebilir ki, Türkiye nin uzun dönemli, biyogaz politika ve teknolojilerine dair strateji planı eksiktir. 3.1. Enerjiye Yönelik Mevcut Durum Türkiye şu an yüksek YEK potansiyeline sahiptir [58]. Son yıllarda YEK kullanımı artmış olmasına karşın,kullanım oranı hala düşük seviyelerdedir. Farklı çalışmalar, Türkiye deki en önemli yenilenebilir enerji kaynaklarının rüzgar, güneş ve jeotermal olduğuna dikkati çekmektedir. Buna karşın Türkiye nin yüksek biyokütle yani biyogaz potansiyeli de vardır ve bu potansiyel şu an için değerlendirilmemektedir. Türkiye nin enerji tüketimi, enerji üretiminden daha hızlı olarak, giderek artmaktadır ve bu durum ülkeyi enerji ithaline bağımlı duruma getirmiştir.şekil 4), Türkiye nin 2000-2009 yılları arasındaki giderek artan enerji tüketimini (Şekil 4) göstermektedir. Enerji, sosyal ve ekonomik kalkınma, dahası, yüksek yaşam kalitesi için oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir [30]. Enerji Tüketimi Şekil 4: 2000-2009 yılları arası Türkiye toplam enerji tüketimi. Kaynak: [22]. Yeni adı ile TC.Enerji, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı verilerine göre, Türkiye, üretebileceğinden üç katı fazla enerjiyi tüketmektedir. İthal enerji ihtiyacı%70`in üzerindedir [8]. Türkiye nin temel enerji kaynaklarını ise linyit, hidroelektrik ve biyokütle enerjileri oluşturmaktadır. Elektrik çoğunlukla kömür, linyit, doğalgaz veya akaryakıt tüketen termik santrallerde üretilmektedir. Jeotermal enerji ve hidroelektrik santralleri ise diğer önemli enerji kaynaklarını oluşturmaktadır [47]. Yerli enerji kaynaklarının değerlendirilmesi, Türkiye nin fosil enerji kaynaklarına olan bağımlılığını ortadan kaldıracak ve sürdürülebilir enerji sağlayacaktır [25]. TC. Enerji, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı verilerine göre, Türkiye nin 2010 yılı,bir yıllık toplam birincil enerji ihtiyacı 1.271 TWsaat ve toplam enerji tüketimi ise 969,6 TWsaattir. YEK in birincil enerji ihtiyacı 7

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi içindeki payı %10.7 (135,75 TWsaat/yıl) iken bu oran toplam enerji tüketimi (87,15 TWsaat/yıl) ile kıyaslandığında yalnızca %8.9 dur. Doğalgazın ise enerji tüketimindeki payı %16,8 dir [41]. Kullanılan yenilebilir enerji kaynaklarını ise başlıca hidroelektrik ve jeotermal enerji oluşturmaktadır (Tablo 4). Petrol, doğalgaz ve kömür, Türkiye nin ana enerji kaynaklarını oluşturmaktadır. Türkiye, ihtiyacı olan enerjiyi %80 inden fazlası ithal olan petrol ve doğal gazdan sağlamaktadır. Tablo 4: Türkiye`nin birincil enerji ihtiyacı ve toplam enerji tüketimi.kaynak:[41]. TWsaat/yıl İthal İhrac Birincil enerji ihtiyacı Toplam enerji tüketimi Fosil Yakıtlar Kömür 159,7 0 180 94 Linyit 0 0 178.9 70,7 Odun 0 0 39.4 39,3 Petrol 425,3 84,3 339,8 321,8 Doğal gaz 405 6,9 406 163,05 Yenilenebilir Hayvan ve bitki artığı 0 0 13,6 12,3 Hidroelektrik 0 0 51,8 0 Jeotermal 0 0 6,7 0 Biyoyakıt 0 0 0,13 0,13 Rüzgar 0 0 2,9 0 Jeotermal ısı, Diğer ısı 0 0 16,2 30,4 Güneş 0 0 5,02 5,02 Diğerleri 26,6 1,94 30,55 232,9 TOPLAM 1.016,6 93,1 1.271,0 969,6 8

Türk-Alman Biyogaz Projesi 5% 1% YEK 17% dogalgaz (%49 devlete ait, %51 özel) yerli kömür 6% 48% ithal kömür 23% hidroelektrik sivi yakit Şekil 5: Kaynaklara göre Türkiye`nin elektrik üretimi. Kaynak: [41]. Bugün Türkiye nin yıllık elektrik üretimi 211,2 TWsaattir ve bu üretim genel olarak ithal edilen doğal gazın %70 den fazlasının konversiyonundan ve kalan kısım ise hidroelektirikten karşılanmaktadır (Şekil 5). Üretilen elektrik, İstanbul, İzmir, İzmit, Ankara ve Bursa gibi büyük şehirler tarafından yoğun olarak tüketilmektedir (Şekil 6). Şekil 6: Türkiye`nin il bazında elektrik tüketimi (KWsaat). Kaynak: [33]. Elektrik, konut, hizmet ve sanayi sektöründe yoğun olarak kullanılmaktadır [41, 38] (Şekil 7). 9

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 1% 3% Tarim 47% 49% konut ve servisler sanayi ulasim Şekil 7:Türkiye`nin farklı sektörler bazında elektrik tüketim dağılımı. Kaynak: [41, 38]. Türkiye nin gelecek yıllar için oluşturulmuş enerji tüketim ve üretim senaryolarına göre, 2020 yılına kadar hem üretim hem de tüketim oranlarında hızlı bir artış beklenmektedir [43] (Tablo 5). Tablo 5: Türkiye`nin yakın gelecek enerji üretim/tüketim senaryoları. Kaynak:[43]. Kaynak EnerjiÜretimiPJ/year Enerji TüketimiPJ/yıl 2010 2015 2020 2010 2015 2020 Fosil Yakıtlar Bitümlü Kömür 213,2 213,9 199,1 723,6 112,5 2.016,2 Linyit 753,7 1.012,8 1.341,6 753,7 1.012,8 1.341,6 Asfaltit 12,6 12,6 12,6 12,6 12,6 12,6 Petrol 65,8 44,8 29 1.724,3 2.111 2.550,5 Doğal Gaz 9,8 8,9 9,6 1.557,2 1.873,5 2.157,7 Yenilenebilir Hidroelektrik 205,3 295,6 394,4 205,3 295,6 394,4 Jeotermal (ısı + elektrik) 87,1 132,6 205,7 87,1 132,6 205,7 Rüzgar 17,6 23,9 30,2 17,6 23,9 30,2 Güneş 20,7 25,3 36,1 20,7 25,3 36,1 Odun 141,6 128,7 128,7 141,6 128,7 128,7 Hayvan ve bitki artıkları 43,3 38,8 35,6 43,3 38,8 35,6 Nükleer 0 344,5 344,5 0 344,5 344,5 TOPLAM 1.570,7 2.282,4 2.767,2 5.286,8 7124 9.312,4 Enerji üretiminin, yakın gelecekte artması beklenmektedir, fakat, Türkiye enerji ve çevre politikalarında yeterli değişikliğe ve düzenlemelere gitmezse, 2020 yılı sonunda hala, enerjisini ithal eden bir ülke olarak kalacaktır. 10

Türk-Alman Biyogaz Projesi 3.2. Politik Strateji Yenilenebilir enerji kaynakları üzerine olan ulusal politikalar şekillendirilirken, rüzgar, güneş ve hidroelektrik gibi biyokütlesel olmayan kaynaklara, biyokütlesel kaynaklardan daha büyük önem verilmektedir [57]. Türkiye nin yenilenebilir enerji ve teknolojileri üzerine yapılan politik çalışmalarda temel araştırma konusunu genellikle, hidroelektrik enerji ve jeotermal ısı oluşturmaktadır. Biyokütle kullanım ve uygulamalarının enerji üretimine sağlayabileceği katkılar üzerine yeterli çalışma bulunmamaktadır. Ulusal yenilenebilir enerji politikaları için tercih edilen temel prensipler Tablo 6 da listelenmiş ve bu prensipler açıkça görüldüğü üzere, biyokütle enerjisinin, biyokütlesel olmayan enerjiye nispeten daha az önemsendiğini ispatlar niteliktedir. Aynı durum Vizyon 2023 Türkiye nin enerji politikalarında da görülmektedir (2023 yılı Türkiye Cumhuriyeti nin 100. yılına denk geldiği için önemli bir tarihtir). Tablo 6: Ulusal yenilenebilir enerji politikalarında izlenen temel prensipler. Kaynak: [57]. Yol gösterici prensipler Sıralama 0=ilgisiz 5=oldukça ilgili Geleneksel fosil yakıtların ikamesi ihtiyacı 4 Yenilenebilir enerjilerin teşviki için ulusal konsept oluşturulması 4 Yenilenebilir enerjilerin teşviki için finansal destek 3 Biyokütleye (biyogaz, biyoetanol, biyodizel) dayalı yenilenebilir enerjilerin teşviki için 3 ulusal odaklanma Biyokütlesel olmayan kaynaklara (rüzgar, güneş, hidroelektrik) dayalı yenilenebilir 4 enerjilerin teşviki için ulusal odaklanma Özel sektör desteği 3 YEK in fosil enerji ile rekabet edebilirliği 3 Fosil enerji kaynaklarından ulusal olarak bağımsızlık 3 Enerji Vizyon 2023 Türkiye Projesi dahilinde enerjiye yönelik bazı öncelikler belirlenmiştir ve bu öncelikler aşağıda sıralandığı şekildedir [13]: Yerli kaynaklara öncelik ver, üretimde gelişmiş teknolojiler için arzu edilen kalite, güvenlik ve ekonomik gelişme için araştırma yap, Çevre dostu ve verimli teknolojiler üret, Uluslararası enerji piyasalarıyla yarış içinde ol, Uluslarası enerji teknolojileri üret, Yatırımlarda aktif olarak rol al, 80 MTEP olan 2001 toplam enerji ihtiyacında %25 artış gerçekleştir ve kişi başına düşen enerji tüketimini 3.5 TEP artır, 2001 yılı 127 TWsaat olan enerji ihtiyacını 2023 yılına kadar 480 TWsaate yükselt ve enerji tedariğini 28 GW değerinden 100 GW a kadar artır, 11

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Biyokütle enerji teknolojileri üzerine araştırma yap, Tohum iyileştirme ve enerji bitkilerinin geliştirilmesi, Biyogaz sistemleri için kırsal ve kentsel uygulamalar geliştir, Biyokütle gazlaştırma ve gaz temizleme sistemleri üzerine araştırma yap, Atıklardan enerji elde et ve atık yönetimi oluştur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (2010-2014), özellikle enerji ihtiyacı güvenliği konusunda stratejik hedefler belirlemiştir[12]: Plan süresi dahilinde, yerli petrol, doğal gaz ve kömür aramaları çalışmaları artırılacak, 3,500 MW güce sahip kömürle çalışan termik santral kurulumu 2013 yılı sonuna kadar bitirilmiş olacak, 5,000 MW güçlük hidroelektrik santral kurulumu 2013 yılı sonuna kadar tamamlanmış olacak, 2009 yılı itibari ile rüzgar enerjisi gücü 802,8 MW tan 2015 yılı sonuna kadar 10.000 MW a yükseltilecek, 2009 yılı itibari ile jeotermal enerji 77,2 MW tan 2015 yılı sonuna kadar 3.000 MW a yükseltilecek, 2014 yılına kadar elektrik sektörü özelleştimeleri tamamlanacak, 2015 yılına kadar, yerli doğalgaz ve petrol üretimi 2008 yılı değerlerinin 2 katına çıkarılmış olacak, 2009 yılı 2,1 milyon m³ doğal gazdepolama kapasitesi 2015 yılı sonuna kadar 2 katına çıkarılacaktır [32], YEK konusundaki en önemli hedef ise, elektrik üretimi içerisindeki YEK payının %30 seviyesine çıkarılacak olmasıdır. Türkiye nin biyokütle enerji potansiyeli oldukça yüksektir. Bu nedenle, uzun dönemli politik stratejilerde sadece yenilenebilir enerji kaynaklarına odaklanmak yeterli değildir, biyokütle (biyogaz, biyodizel, biyoetanol) üzerine olan ulusal hedeflerde artışa gidilmelidir. Kacira et al.2006 [26] dan elde edilen bilgilere göre, biyokütle yayılımı önündeki en önemli enstitü bazında bariyerleri ve yasal çerçevedeki sorunları aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür: Enstitüler, paydaşlar ve diğer kurumlar arası daha yüksek seviyede koordinasyon ve paylaşım gerektiren organizasyonel ve yapısal sorumlulukların belirlenmesi, Biyokütle kullanımı ile alakalı muhtemel maliyetlerle alakalı bilgi eksikliği, Detaylı biyokütle enerji kaynak araştırmasının ve alakalı veri tabanının olmayışı, Özellikle küçük çaplı projeler için yeterli kredilendirme kurumlarının olmayışı, Yabancı yatırımcılar için idari ve zaman kaybına yol açan zorlukların olması, Özel sektör katılımının yeterli olmaması, Teknik açıdan deneyimli eleman eksikliği, Projenin planlaması, fizibilitesi ve kontrol çalışmaları sırasında karşılaşılan güçlükler, Çevre, tarım ve enerji sektörüne yönelik, politika ve market enstrümanlarının yetersizliği, Halkın konuya olan duyarsızlığı ve ilgisizliğidir. 12

Türk-Alman Biyogaz Projesi 3.3. Yasal Çerçeve Listelenmiş yönetmelikler, Türkiye deki biyogaz uygulamalarına yönelik mevcut yasal uygulamalar hakkında genel bir bilgi vermek için hazırlanmıştır (Tablo 7). Son olarak, eksik yönetmelikler ve yasal çerçeve hakkında bilgi başlığı altında toplanmıştır. Tablo 7: Biyogazla alakalı olarak var olan yasal yönetmelik ve kanunlar. Kanun ya da yönetmeliğin adı Kabul ediliş tarihi Son değişiklik tarihi Yenilenebilir Enerji Kanunu 10 Mayıs 2005 08 Ocak 2011 İnsan Tüketimi Amacı ile Kullanılmayan Hayvansal Yan Ürünlere 24 Aralık 2011 Dair Yönetmelik Tarımsal Kaynaklardan Gelen Nitrat Kirliliğine Karşı Su 18 Şubat 2004 Kaynaklarının Korunması Yönetmeliği Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 14 Mart 1991 05 Nisan 2010 Katı Atık Yönetimine Dair Genel Kurallar 05 Temmuz 2008 Çevre Kanunu 09 Ağustos 1983 26 Nisan 2004 Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral Gübreler ve Toprak Düzenleyiciler ile Mikrobiyal, Enzim İçerikli ve Diğer Ürünlerin Üretimi, İthalatı ve Piyasaya Arzına Dair Yönetmelik 04 Haziran 2010 3.3.1. Yenilenebilir Enerji Kanunu Yenilenebilir Enerji Kanun No. 5346, yenilebilir enerji kaynaklarının elektrik üretimi amacıyla kullanımı 10 Mayıs 2005 tarihinde kabul edildi. Kanunun ana amaçları, yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretme amacıyla kullanılması (ısı üretimi dahil değil) dahil enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi, sera gazı emisyon oranlarının düşürülmesi, atık ürünlere dair araştırmaları, çevrenin korunmasını ve amaçların gerçekleştirilmesi için gerekli sektörün geliştirilmesini oluşturmaktadır [26]. Bu kanunda, kanun no 6094 ile revizyona gidilmiştir. Son değişiklikler 08 Ocak 2011 tarihli Resmi Gazete de ilan edilmiştir. Revize edilmiş kanun, Türkiye de yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının geliştirilmesine dair geniş ve karmaşık bir tüzüğe sahiptir.ana amaçlar: Yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik üretim sektöründe kullanım dağılımının artırılması, Uygulamalar için güvenli, maliyet-yararlı ve nitel bir yol belirlenmesi, Kaynak çeşitliliğini artırmak, Sera gazı emisyonlarının düşürülmesi, Atık değerlerinin yeniden hesaplanması, Çevrenin korunması ile ilgili gereksinimlerini karşılamak için üretim sektörü ile birlikte çalışmaktır. Kanunda yapılan son revize ile bazı çözümlemeler yapılmıştır. 13

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Eskiden belirlenmiş 5,5 sent tüm yenilenebilir enerjiler için belirlenmiş aynı tarifelendirme yerine, farklı YEK için farklı tarifeler getirilmiştir, Son değişiklik ile çöp gazı da yenilenebilir enerji kaynakları arasına dahil edilmiştir, Şebekeye besleme tarife değerleri euro sent yerine dolar sent olarak belirlenmiştir [27]. Tablo 8 de belirlenmiş yeni şebekeye besleme tarifeleri verilmiştir. Tablo 8: İşletmelere göre Türkiye de yenilenebilir enerji kanununa göre belirlenmiş dolar sent şebekeye besleme tarifelendirmeleri. İşletmeler Şebekeye besleme tarifeleri "Dolar sent" Hidroelektrik üretim santrali 7,3 Rüzgar enerji üretim santrali 7,3 Jeotermal enerji üretim santrali 10,5 Biyokütleye dayalı üretim santrali 13,3 Güneş enerjisine dayalı üretim santrali 13,3 Fiyatlandırmalar, 18 Mayıs 2005 ve 31 Aralık 2015 tarihleri arasında üretim lisansını elde eden ve işletmeye başlayan tesisler için 10 yıl boyunca aynı kalacaktır. 31 Aralık 2015 ten sonra üretime başlayacak olan tesisler için yeni fiyat tarifeleri, Bakanlar Kurulu nun aşağıda bahsedilen sıralandırmaları hükmü tarafından belirlenecektir. Yenilenebilir enerji için satın alım miktarları hususunda tesisin büyüklüğü dikkate alınmayacaktır [7]. YEK destek mekanizmasından faydalanmak isteyen yenilenebilir enerji üretim lisansını elinde bulunduran enerji üreticileri, ekim ayı sonuna kadar başvuru yapmak zorundadırlar. Değişiklik ayrıca elektrik üreticilerinin (Elektrik Piyasaları Kanunu No 4628 de belirlenen) piyasa mali uzlaştırma merkezi tarafından idare edilen havuza ödeme yapmaları gerektiğini belirtir. Bu havuz elektrik üreticilerine alım garantisi sağlar. Değişiklik, Türkiye de üretilmiş yerli mekanik ve elektromekanik malzemeler için ayrıca bir teşvik getirmektedir. Türkiye de üretilmiş mekanik veya elektromekanik ekipmanlar için ayrıca ödenecek teşvikler (kwsaat başına US dolar sent) Tablo 9 da listelenmiştir. Tablo 9:Türkiye de üretilmiş mekanik veya elektromekanik ekipmanlar için teşvikler (kwsaat başına US dolar sent). Ekipmanlar Teşvikler (dolar sent / kwsaat) Akışkan yataklı buhar kazanları 0,8 Akışkan veya gaz yataklı buhar kazanları 0,4 Gazlaştırma ve gaz temizleme grubu 0,6 Buhar ya da gaz türbinleri 2,0 İçten yanmalı motorlar ya da sterlin motorlar 0,9 14

Türk-Alman Biyogaz Projesi Jeneratör ve güç elektriği 0,5 Kojenerasyon sistemleri 0,4 31 Aralık 2015 yılına kadar aktif hale gelen üretim tesisleri yatırım ve işletmenin, ilk 10 yılı boyunca enerji iletim hattı izinleri, kiralama, irtifak hakkı ve kullanma izni maliyetleri haklarında %85 indirimden yararlanmaya devam edeceklerdir. İlgili Bakanlık veya bölgesel koruma kurulunun onayı ile YEK e dayalı elektrik üretim santrallerinin hassas çevresel alanlara kurulumlarına izin verilebilir. Elinde YEK e dayalı elektrik üretim lisansı bulunduran yasal kişi veya kişiler aşağıdaki koşullar dahilinde kapasitelerini artırabilirler; o Lisansta belirlenmiş kapsamın dışına çıkılmamalıdır ve o Lisanslarında özel olarak belirlenen kurulu güç kapasitesi aşılmamalıdır. Kurulu gücü 500 kw saati aşmayan, Elektrik Piyasaları Kanun No 4628 de belirtilen kendi kişisel kullanımını aşan ve enerji dağıtım sistemine salınım yapan üreticiler, daha önceden belirtilmiş teşviklerden yararlanabilirler. 8 Şubat 2011 tarihinde değiştirilmiş Elektrik Piyasası Serbest Tüketici Yönetmeliği, tüm tüketiciler bağımsız tüketici haline gelene kadar, serbest tüketici limitini aşan tüm serbest tüketicilerin listesi dağıtım şirketleri web sitesinde yayınlanacaktır. 26 Ocak 2011 tarihli EPDK kararı ile serbest tüketici limiti 30.000 kwsaate düşürülmüştür. 2010 yılında uygulanan limit ise 100.000 kw saat idi. 3.3.2. Atık Yönetmelikleri Türkiye de, çoğu düzenli depolama sahası, kentsel ve endüstriyel atıkların kontrolsüz bir şekilde birlikte depo edildiği alanlardır. Hiçbir ön işlem uygulanmadan kontrolsüz alanlara depolama, Türkiye de atığın zararlarını önlemek için uygulanan en yaygın bertaraf yöntemidir. Çevresel etkilere bakılmaksızın, atık genelde, üretildiği alana yakın bir yere depolanır. Çoğu depolama sahasında atıkların depolanmasına ilişkin bir plan yoktur ve atıklar herhangi bir sıkıştırma ya da restorasyon yöntemi olmaksızın düzensiz bir şekilde dökülürler. Sahalar nadiren evcil hayvan girişlerini önleyen korkuluklarla çevrilidirler. Koku ve atık yakmadan kaynaklı zararlı duman ile toksik sızıntı suyundan dolayı akiferlerin kirlenmesi, en büyük problemlerdir. Çöp alanlarında yangınlar ve çökmeler ise genel karşılaşılan bir durumdur. Sadece çok az sayıda depo sahası modern depolama sahalarının sahip olması gereken temel özelliklere sahiptir [45]. Atık Yönetimi Üzerine Genel Kurallar Yönetmeliği 05 Temmuz 2008 tarihli Resmi Gazete ile duyurulmuştur. Kanunun asıl amacı atığın üretiminden bertarafına kadar olan süre içindeki zararlı etkilerinden korunmaktır. Biyokütleye ilişkin düzenlemeler bu yönetmeliğe dahil edilmemiştir. Bu kanuna göre: Tüm bakanlıklar ve sivil toplum örgütleri, atıkların yeniden kullanımı, miktarlarının azaltılması, geri dönüşümü için beraber çalışmalıdır. Çevreyi kirletmek yasaktır. 15

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Eğer üretimden kaynaklı bir atık oluşum potansiyeli var ise, işletme, çevresel etki değerlendirme raporu hazırlamalıdır. Rapor neticesinde işletme eğer onay alamazsa, çalışmaya başlaması mümkün değildir. Tüm işletmeler, atıklarını, kanunlarda belirtildiği şekilde geri kazanmalıdırlar. Geri kazanımın mümkün olmadığı durumlarda bertaraf ilgili kanunlar çerçevesinde yapılmalıdır. Kirleten işletme tekrar temizlemekle yükümlüdür. Bakanlık kendi atıksu arıtma tesisini işletmeyi planlayan kuruluşlar için elektrik indirimi sağlayabilir. Hayvan atıklarının yakılması kesinlikle yasaktır. İşletmeler koku emisyonlarını, izin verilen değerlerde tutmakla yükümlüdürler. Çevre Kanunu na göre, ilgili kanunun ihlali, çevre kirliliğine yol açabilecek her türlü eylem ve aktivite yasaktır. Kanundaki tanımına göre belediye atığı, insan faaliyetlerinden kaynaklı, normalde katı halde bulunan, gereksiz veya istenmeyen her türlü atığı kapsar. Genelde konutlardan, işletmelere, endüstrilerden, parklara ve sokaklara kadar üretilmiş her türlü atık, belediye atığı tanımlamasına girer [44]. Çevre Kanunu nda belediye atık yönetimi için mümkün olan en iyi yöntemle alakalı herhangi bir fikir birliği bulunmamaktadır. Bu nedenle, 1991 yılında katı atıkların toplanması, depolanması, taşınması ve bertaraf yöntemlerine ilişkin bilgileri içeren Katı Atık Kontrolü Yönetmeliği yayınlanmıştır[44]. Bu kanuna göre, belediyeler katı atıkların toplanması, depolanması, taşınması ve bertaraf yöntemlerinden bizzat sorumludurlar. Katı atık depolama sahalarına giden, biyolojik olarak parçalanabilir atıkların miktarlarının azaltılmasına dair herhangi bir hedef, bu kanunda konulmamıştır [45]. Fakat, Organik Tarımın Uygulama ve Esasları Kanunu, biyoatıkları da bünyesine almaktaydı. Katı atıkların kontrolüne dair yönetmeliğin son değişikliği, 05 Nisan 2010 tarihinde yayınlanmıştır. Yapılan son değişikliğin amacı, atığın direkt veya dolaylı olarak çevreye temasının engellenmesi ve atık yönetimidir. Bu değişiklik yakma ve kompostlama işlemlerini, atığın bertaraf yöntemleri olarak önermektedir. Büyükbaş ve kanatlı dışkılarından kaynaklı koku emisyonları, 03 Temmuz 2009 tarihinde yayınlanan Endüstriyel Hava Kirliliği Kontrolü Kanunu nda düzenlenmiştir. Tarımsal aktiviteler (hayvan atıkları ve bitki artıkları) sonucu oluşan atık, eğer yakıt olarak kullanılmak isteniyorsa, gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Türkiye de tarımsal atıkların yakılması yaygın bir yöntemdir ve hava kirliliğine yol açmaktadır. 17 Temmuz 2011 tarihinde Tehlikesiz Atıkların Geri Kazanımı Kanunu 27967 nolu resmi gazete ile manifesto edilmiştir. Bu kanunun amacı üretim faaliyetlerinden kaynaklı tehlikesiz atıkların olumsuz etkilerinin en aza indirilmesidir. Ne yazık ki, bu kanuna anaerobik arıtmadan gelen atıklar dahil değildir. Bu da demek oluyor ki, anaerobik prosesler sonucu oluşan katı ürün digestatın düzenlemesi ve gübre olarak kullanımı ile alakalı herhangi bir düzenleme ya da kanun bulunmamaktadır. Genelde, ulusal, bölgesel ve yerel atık yönetim planlarının bulunmaması, Türkiye de geri dönüştürülen belediye atık oranlarında düşüşe sebep olmuştur. Türkiye'de atık yönetimi, ihmal edilmiş atık yönetimi mevzuları yüzünden yüksek oranda zarar görmüş ve bu durum, zayıf bir yasama sistemi, idari yapılarda verimsiz kontrol ve uygulama mekanizmalarına neden olmuştur. 16

Türk-Alman Biyogaz Projesi Türkiye nin AB üyeliği görüşmeleri çerçevesinde, Avrupa Depolama Direktifi (ELD), Türk atık yönetiminin iyileştirilmesi için yol gösterici bir kılavuz olabilir. Bu nedenle, ulusal atık yönetimi stratejisine sahip olmak önemlidir. Avrupa Depolama Direktifi nin 5. maddesi, depolama alanlarına giden biyolojik olarak parçalanabilir atıkların, miktarının azaltılmasına dair, ulusal stratejik hedefler konulması gerekliliğine dikkati çeker. ELD de belirtlidiği üzere, depolama alanlarına giden biyobozunur atık miktarlarının azaltılmasına dair hedefler, Türk Katı Atık Kanunu nda da belirlenmelidir. Gerçekleştirilebilir, gerçekçi, ölçülebilir hedefler konarak, sorumluluklar belirlenmelidir. Ne yazık ki, şu ana kadar anaerobik arıtma potansiyeli hakkında pek çalışma yapılmamıştır [45]. 3.3.3. Gübre Yönetmelikleri Türkiye de sıvı gübre genel olarak su ortamına deşarj edilmektedir, sıvı gübrenin tarımda kullanılmasına dair herhangi bir anlayış bulunmamaktadır. Bazı durumlarda, katı hayvan dışkıları gübre olarak kullanılmakta olsa da, genelde, dışkılar boş arazilere serilmekte veya özellikle küçük kasabalarda ısınma ihtiyaçlarının karşılanması için yakılmaktadır. Yasal çerçeve içinde hayvan atıklarına ilişkin herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. Hayvan atıkları ile ilgili düzenlemeler bir şekilde tüm yönetmeliklerden ayrı tutulmuştur. Fakat, eskiden Organik Tarımın Uygulama ve Esasları Yönetmeliği nde, hayvansal atıkların yönetimine yer verilmişti. Ne yazık ki, bu yönetmelikte bile, yalnızca hayvansal atıkların organik tarımda kullanıp kullanılamayacağına yer verilmemiş ve genel olarak hayvansal atığın kontrol yöntemlerine değinilmemiştir. Şu ana kadar, sıvı gübrenin depolanmasına ve kullanımına dair herhangi bir yönetmelik yayınlanmamıştır. Bu nedenle, şu anki şartlar altında sıvı gübrenin tarımda kullanımı söz konusu değildir ve sıvı gübrenin mevcut kullanım ve depolama yöntemleri, önemli çevresel problemlere sebep olmaktadır. Bu nedenle, nitrat döngüsünün de kapatılabilmesi için sürdürülebilir gübre yönetim sistemine sahip olmak önemlidir. Dahası, var olan yönetmelik ve kanunlar, biyogaz tesislerinden gelen katı son ürün digestatın kullanımı için uygun değildir. Katı gübre yönetmeliği hususunda ise 2004 te organik tarım yönetmeliği iptal edilene kadar, katı gübre uygulamalarının yapılması mümkündü. Organik bitkisel üretim için, toplam organik gübre kullanımının 170 kg/n/ha/yılgeçmemesi gerekmekteydi. Gübre depolama sahaları için belirlenmiş geçirimsizliği sağlama amaçlı standartlar mevcuttu. Fakat, digestat depolaması bu yönetmelikte de düzenlenmemişti. Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral Gübreler ve Toprak Düzenleyiciler ile Mikrobiyal, Enzim İçerikli ve Diğer Ürünlerin Üretimi, İthalatı ve Piyasaya Arzına Dair Yönetmelik 27601 numaralı resmi gazete ile 4 Haziran 2010 tarihinde yayınlanmıştır. Bu yönetmelik, gübre olarak kullanılabilecek kanatlı dışkısı ve potansiyel diğer dışkıların direkt kullanımı üzerinde etkiye sahiptir. Ağır metal ve mikroorganizma oranlarına yönelik bazı kısıtlamalar, bu yönetmelikle beraber yürürlüğe girmiştir (Ek 2). Eğer gübre, belirtilen değerlere uyuyor ise direkt olarak kullanılabilir. 17

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 3.3.4. İnsan Tüketimi İçin Kullanılmayan Hayvansal Yan Ürünlere Dair Yönetmelik Yönetmelik 28152 sayılı Resmi Gazete de, 24 Aralık 2011 günü yayınlanmıştır. Yönetmelik hükümleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Yönetmeliğin amacı, gıda güvenliği, halk ve hayvan sağlığını etkileyen riskleri engellemek ve minimize etmek amacı ile insan tüketimine uygun olmayan hayvansal yan ürünlerin ve türevlerinin kullanım usül ve esaslarını belirlemektir. Yönetmelik aşağıdaki maddeleri: İnsan tüketimine uygun olmayan hayvansal yan ürünlerin, tanımlanması, sınıflandırılması, toplanması, taşınması, depolanması, işlenmesi, piyasaya arz edilmesi, bertarafı, kullanımı, ithalat, ihracat ve transiti ile bu ürünlerle ilgili olan işletme, kurum, kuruluş, organizasyon ve kişileri. İnsan tüketimi için üretilen fakat üretici tarafından insan tüketiminde kullanılmamasına karar verilen hayvansal orijinli ürünlerin imalatında kullanılan kaba malzemeleri ve Gıda artıklarını kapsar. Yönetmelik aşağıdaki durumlarda etkindir; Ürünler uluslarası nakliye ile gelmişse, Hayvan yemi olarak kullanılmak isteniyorsa, Ürünler, madde 10 da belirtilen herhangi bir uygulamada veya biyogaz tesisleri, basınçlı sterilizasyon sistemleri ve kompostlama tesislerinde kullanılmak isteniyorsa. Hayvansal yan ürünlerin ve türevlerinin, piyasaya toprak zenginleştirici veya gübre olarak sağlanması ve kullanılması; Bu durumda kategori 2 ve kategori 3 altında toplanan ürünler kullanılmalıdır. Ürünler onaylanmış işletmelerden gelmelidir. Biyogaz ya da kompost tesislerinden çıkan son ürün olan digestat piyasaya organik gübre veya toprak zenginleştirici olarak sunulabilir. Gerekli durumlarda bakanlık organik gübre ve toprak zenginleştirici kullanımı çeşitli sınırlamalar getirebilir. Organik gübre ve toprak zenginleştiricilerin beslenme amaçlı kullanımının engellenmesi için gerekli pazar oluşturulmalıdır. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü'ne (OECD) üye olmayan ülkelere biyogaz ve kompost üretimi amacıyla hayvansal yan ürünlerinin ve türevlerinin ihracatı yasaktır. Bu yönetmelik 13 Haziran 2013 tarihinden itibaren etkili olacaktır ve işletmelerin 13 Aralık 2014 tarihine kadar yasada belirtilen şartlara adapte edilmesi gereklidir. 3.3.5. Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması Su kaynaklarının kullanımı ve korunmasından sorumlu birçok merkezi ve yerel, kurum ve kuruluş vardır: Orman (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Kültür, Bayındırlık, Enerji ve Tabii Kaynaklar (Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü) ve Tarım Bakanlıkları gibi. Türkiye de geniş kapsamlı bir su 18

Türk-Alman Biyogaz Projesi yönetmeliği yoktur. Su kaynakları kullanımı, ilgili pek çok kurum, kuruluş, yönetmelik ve kanun olduğundan karışık bir hale gelmiştir. Su kirliliği yönetmeliğine dair son değişiklik 13 Aralık 2008 tarihli Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Yönetmeliğin amacı, sürdürülebilir kalkınma planları ile su kirliliğinin önüne geçmektir.tüm atıklar izin kağıdı almalıdırlar. Aşırı gübreleme eylemleri yasaktır ve kontrol işlemleri düzenli olarak yapılacaktır. 08 Haziran 2010 tarihinde Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı. Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik Resmi Gazete de yayınlandı.bu yönetmelik toprak kirliliğinin önlenmesini ve potansiyel kirletici kaynakların bulunmasını amaçlar. Toprağı kirletebilecek potansiyele sahip her türlü atığın, toprağa direkt verilmesi yasaktır ve Çevre Kanunu nda belirtilmiş metotlarla depolanmaları gereklidir. Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması Yönetmeliği 25377 sayılı, 18 Şubat 2004 tarihli Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Bu yönetmelik, yer altı, yüzeysel sular ile toprağın nitrojen ve türevlerinden kaynaklı kirlilikten korunması, kontrolü, kirleticilerin belirlenmesi için gerekli idari şartları içerir. Nitrojen kirliliği olduğunun söylenebilmesi için, toprak ve suyun sahip olması gerekli fiziksel ve çevresel özellikler, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı aşağıdaki gibi belirlenmişlerdir: Kullanılan ve gelecekte kullanılabilecek nitelikte tüm yüzey ve yeraltı suları 50 mg/l den fazla nitrat içermemelidirler, Doğal tatlı su gölleri, diğer tatlı su kaynakları, koylar, kıyı suları ve deniz suları bu sular ötrofik olmamalıdır. Hassas bölgeler bu yönetmeliğin yayımlanmasından 2 yıl sonra belirlenmiştir, ilerleyen dönemlerde filtreleme ya da taşıma yoluyla madde 5 te berlitilmiş su alanlarında kirliliğe sebep yaratabilecek tüm alanlar, hassas bölge olarak ilan edilecektir. Hassas bölgeler, her 4 yılda bir gözden geçirilecektir. Bu yönetmeliğin yayımının 2 yıl sonrasında, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı koordinasyonu altında, ilgili kuruluşlar tarafından, suların kirliliğe karşı korunmasına dair sularda gerekli genel koruma seviyeleri ve iyi tarım uygulamaları temelleri belirlenecektir. İyi tarım uygulamalarının temelleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir: Gübrenin toprağa uygulanmasının uygun olmadığı dönemler, Dik eğimli arazi toprağına gübre uygulaması, Suya doymuş, taşkın, dondurulmuş veya karla kaplı toprağa gübre uygulaması, Su yataklarına yakın toprağa gübre uygulanması, Hayvan gübresi depolama tanklarının kapasitesi ve inşaası, sızma ve geçirimsizliği önleme hesaplamaları dahil, Arazi uygulama prosedürleri, hayvan gübresinin ve kimyasal gübrenin toprağa eşit dağılımı uygulamaları ile suya nitrat sızmasını kabul edilebilir düzeyde tutabilecek yöntemler, Arazi kullanımı yönetimi, münavebe sistemleri kullanımı ile kalıcı bitkilere ayrılan alanın yıllık yetiştirilen ürüne oranının ayarlanması dahil, Yağmurlu dönemler boyunca topraktan nitrojen alımını sağlayıp suda nitrojen kirliliğine sebep vermeyecek minimum miktarda bitki örtüsü muhafazası, 19

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Gübreleme planlarının çiftlik bazında oluşturulması ve gübre kullanım kayıtlarının düzenli tutulması, Sızmadan kaynaklı su kirliliğinin önlenmesi ve sulama sistemlerinin bitki köklerinin ulaşabileceği düzeyde tutulması. Biyogaz, iyi gübreleme yönetimleri ile gübrenin kullanıldığı zaman, problemlerin çözümüne bir alternatif olabilir. Gerekli bölgelerde, iyi tarım uygulamalarına yönelik programlar geliştirilmeli ve çiftçiler bu konuda eğitilmelidir. 4 yıl içinde aşağıdaki ölçüm yöntemlerini içeren eylem planları uygulanacaktır: Gübreleme ve gübrenin toprağa uygulanmasına dair dönemler belirlenecektir. Hayvan gübrelerinin depolanmasına yönelik tankların kapasiteleri belirlenecektir. Belirlenen bu kapasite hassas bölgede toprağa uygulamanın yasaklandığı en uzun dönem süresince depolama için gerekli olan miktarlardan fazla olmalıdır. Depolama kapasitesini aşan miktarlardaki hayvan gübresinin çevreye zarar vermeyecek usuller ile elden çıkarılacağının yetkili kuruluşlara kanıtlanabilmesi istisnai durum oluşturur. Toprağa uygulanacak gübre miktarı; iyi tarım uygulamaları tanımına uygun şekilde ve ilgili hassas bölgenin toprak şartları, toprağın tipi ve eğimi, iklim şartları, yağış miktarı, sulama, arazi kullanımı, mevcut tarımsal uygulamalar, bitki rotasyon sistemleri ile bitkilerin öngörülebilen azot gereksinimleri ve bitkilere topraktan ve gübrelemeden gelen azot arasındaki dengeyi gözetecek şekilde sınırlandırılır. Bitkilere topraktan geçen azot miktarları o Bitkilerin önemli miktarlarda azot kullanmaya başladığı dönemde toprakta mevcut olan azot miktarı o Topraktaki organik azot rezervlerinin mineralizasyon yoluyla azot sağlama düzeyi, o Gübrelerden gelen azot bileşikleri Hassas bölgeler için uygulanacak olan çiftlik gübresi miktarı yöre, toprak ve iklim özellikleri ile uygulanacak tarım rejimi dikkate alınarak Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından belirlenir. 3.3.6. Biyogaz Uygulamalarına Yönelik Eksik Yönetmelikler Türkiye de biyogaz uygulamaları için aşağıdaki yasal çerçeve gereklidir: - Hayvan atıklarının düzenlenmesi yönetmeliği, - Enerji eylem planı içerisinde belirlenmiş biyogaz enerji hedefleri, - Biyogaz için daha elverişli şebekeye besleme tarifelendirmesi, - Hedeflerle biyoatık yönetimi ve kullanım yöntemleri. Taseli (2007) ye göre, insan kaynaklarını, düzenleme ve planlama yöntemlerini geliştirmek amacı ile atık yönetimi enstitülerinin kuvvetlendirilmesi için gerekli ölçüm yöntemlerini berlileyen stratejik eylem planı oluşturulmalıdır. Plan, yüksek kirletici etkiye sahip depolama alanlarının, kapatılması veya düzeltilmesi için gerekenler ile varolan alanların, daha iyi yönetiilmesi için standartlar ve metotlar geliştirilmesini vurgulamalıdır. Düzenli depolama sahalarına olan bağımlılığın azaltılması için listelenmiş öneriler, eylem planına eklenmelidir [45]: 20

Türk-Alman Biyogaz Projesi Atık azaltma çabaları, Tekrar kullanım, geridönüşüm ve kompostlama oranları artırılmalı, Atığın geri dönüşümünün mümkün olmadığı koşullarda yakma ile enerji kazanımı sağlanmalıdır [45]. Kapatılma ve kapatılma sonrası koşullar Katı Atık Yönetmeliği ne eklenmelidir. Kapatma ve kapatma sonrası mekanizmaların finansal güvencesi için yeni bir fon oluşturulmalıdır. Belediyeler için evsel ve belediye atıklarına dair veri toplanması hakkında rehber oluşturulmalıdır (kişi başı ortalama miktarlar ve evsel atıkların ortalama içerikleri). Bu veriler olmadan, gerçekçi hedefler koymak ve gelişimi takip etmek mümkün değildir. Türkiye de güvenilir katı atık verileri elde etmede en büyük sorun, TURKSTAT çalışmalarında dönemselliğin olmamasıdır. Avrupa Depolama Direktifi nde takip edilen yöntemlerin Türk Katı Atık Yönetmeliği ne uygulanabilmesi için [45]: Atık ve atık listesi gibi temel konseptler tanımlanmalıdır, Atık yönetim ölçüm hiyerarşisi belirlenmelidir, Ulusal, bölgesel ve yerel atık yönetim planları yapılmalıdır, Katı atık bertaraf ve geri kazanım işlemi yapan işletmeler için izin ve kayıt sistemi oluşturulmalıdır, Atık taşımacılığı ve toplamacılığı yapan işletmelerin kaydı tutulmalıdır, Atık yönetim sistemlerinin periyodik denetimi yapılmalıdır, Atık yönetim sistemlerinin ve yükümlülükleri ile alakalı bilgilerin kaydının tutulması gereklidir. Son olarak, ulusal biyogaz programı ve uzun dönem ulusal strateji için biyogaz yol haritası ve ilgili politika oluşturulmalıdır. 4. Biyogaz Potansiyel Analizi 4.1. Yöntem Aşağıda açıklandığı üzere biyogaz potansiyelinin, teorik, teknik, ekonomik ve gerçekleştirilebilen olmak üzere farklı tanımlamaları bulunmaktadır: Teorik potansiyel: Belirlenmiş alan içerisindeki tüm biyokütleden sağlanabilecek teorik potansiyeli ifade eder. Teknik potansiyel: Yapısal ekolojik sınırlamalar ve teknik imkanlar neticesinde kullanılabilmesi mümkün biyokütlenin potansiyelini ifade eder. Ekonomik potansiyel: Ekonomik çerçeve bağlamında, ekonomik olarak kullanılması mümkün potansiyeli ifade eder (konvensiyonel enerji sistemlerinin geliştirilmesi, enerji kaynaklarının fiyatları). Gerçekleştirilebilir potansiyel: Biyoenerjinin beklenen mevcut kullanımını ifade eder. 21

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 8: Biyokütle potansiyel türleri. Çalışma içerisinde, teknik ve teorik biyogaz potansiyeli belirlenmiştir. Türkiye deki yüksek biyogaz potansiyeline sahip bölgeler, önemli substratların özetlenmesi ile belirlenmiştir. Fakat, yerel biyogaz tesislerinin işletilmesi için mevcut kullanım yöntemleri, organik artıkların piyasa fiyatları ve mevcut yerel şartlar (örn. Enerji ihtiyacı, aktörler, finansal durum) daha detaylı olarak ele alınmalıdır. Mümkün olan istatistiki veriler ile Türkiye nin ulusal, il ve ilçe bazında biyogaz potansiyeli belirlenmiştir. İl ve ilçe bazındaki biyogaz hesaplamaları, farklı istatistiki verilere dayanmaktadır (türlerine ve sayılarına göre hayvanlar, işletme sayıları, bitkisel ürün yetiştirme): Hayvan verileri (sığır dışkısı, yumurta ve et tavuğu dışkıları) ve Ürünlere göre tarımsal veriler (tahıl sapları, domates artıkları, şeker pancarı yaprakları). Ulusal seviyede, biyogaz üretiminde kullanılmaya uygun tarım-sanayi atıkları, mezbaha, meyve ve sebze üretimlerinden gelen atıklar (örn. Et atıkları, peynir altı atık suyu, zeytin ve şeker pancarı pres keki, meyve suyu üretiminden gelen meyve posaları ve biyoetanol üretiminden gelen draff). Dahası, kullanımda olmayan tarım arazilerinin enerji bitkileri ile biyogaz potansiyeli analiz edilmiştir. Bu nedenle, nadas alanları üzerinde ekilebilecek enerji bitkilerinin biyogaz potansiyeline dair brüt hesaplamalar yapılmıştır. Her bir substratın biyogaz potansiyelinin hesaplanması için, aşağıda listelenmiş veriler büyük önem taşımaktadır: Substratın türü, Yıllık miktarı, Kuru Madde (KM) ve Organik Kuru Madde (okm) miktarları, Biyogaz miktarının hesaplanabilmesi için, biyogaz verimleri ve metan içerikleri, Biyokütlenin mevsimsel kullanılabilirlik durumu, Mevcut kullanım yöntemleri. 22

Türk-Alman Biyogaz Projesi Substrat miktarlarının biyogaz parametreleri (biyogaz verimi, metan içeriği) ile kombine edilmesine dayalı olarak, metan miktarları hesaplanmış ve bu oran kwsaate dönüştürülmüştür (metanın ısıl değeri ~ 9,97 kwsaat/m 3 ). Biyogaz potansiyeli TJ ya da PJ birimleri cinsinden verilmiştir (1 TWsaat = 3,6 PJ). 4.2. Veri Toplama / Veri tabanı Türkiye nin biyogaz potansiyelinin belirlenmesi için bakanlıkların istatistiki veri tabanları ile belediyelerin raporları ve çeşitli derneklerin çalışmaları kullanılmıştır. İlçe bazındaki veriler için TUİK (Türk İstatistik Kurumu) ile TURKVET (Veteriner Bilgi Sistemi) ve Yumurta Üreticileri ve Sığır Yetiştiricileri Birliği gibi birliklerin verileri kullanılmıştır. Veri analizleri, alt başlıklar içerisinde detaylıca anlatılmıştır. 4.2.1. Hayvansal Veriler Türk İstatistik Kurumu, hayvansal verileri yayınlamakla sorumlu bir devlet kuruluşudur. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, il, ilçe ve köylerden toplamış olduğu verileri, değerlendirilmesi ve yayınlaması için TUİK e yollar. Buna rağmen, hayvansal verilerin gerçekçiliği şüphelidir. Nedeni ise hayvan başına ödenen desteklemeler ile alakalıdır. Bu durum, bazı çiftçilerin kesimini ya da satışını yapmış oldukları sığırları, sisteme bildirmemelerine sebep olmaktadır. Bu nedenle, sığır sayıları ile alakalı istatistiki veriler, gerçeğin çok daha üzerindedir. Hayvansal verilerle ilgili istatistikler için genel olarak TUİK, 2010 veri sistemi kullanılmıştır. Bunun yanı sıra, bazı durumlarda belediyelerin yıllık faaliyet raporları ve karşılaştırma amaçlı bazı bölgeler için TURKVET in 2011 verileri kullanılmıştır. Hayvan türü ve sayıları ile alakalı karşılaştırma amaçlı diğer istatistiki veriler ise Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği ve Yumurta Üreticileri Birliği nden alınmıştır. Et ve yumurta tavukları hakkında ilçe bazlı 2011 istatistiki verilerini Yumurta Üreticileri Birliği nden almak mümkün olmuştur. Et tavuğu ile alakalı diğer bilgiler ise Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçıları Birliği Derneği nden alınmıştır. Hayvanların eşleştirilmelerine ve damızlıkla alakalı bilgilere, tarım sektöründeki aktörlerle ve uzmanlarla yapılan görüşmeler ile ulaşılmıştır. 4.2.2. Tarımsal Veriler Tarım arazilerinin kullanım yöntemleri, yetiştirilen ürünlerin tür ve miktarları, hektar başına alınan verimler, işletmelerin büyüklüğü, parsel sayıları, TUİK, 2010 veri sistemi kullanılarak elde edilmiştir. Bazı illere ait özel veriler ise belediyelerden elde edilmiştir. Domates, zeytin, şeker pancarı ve tahıllar, Türkiye deki yüksek biyokütle verimleri nedeni ile yüksek biyogaz potansiyeline sahip olarak kabul edilmiştir. 23

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 4.2.3. Tarım-Sanayi Verileri Tarım-Sanayi hakkında daha detaylı bilgi edinmek için anket hazırlanmıştır, fakat ne yazık ki sanayicilerin ilgisizliği yüzünden hiç bir cevap elde edilememiştir. Tarım-Sanayi için hazırlanmış anketin İngilizce ve Türkçesi Ek 20 ve Ek 20 de bulunmaktadır. Anket için özellikle aşağıdaki sanayi sektörleri, atıklarının biyogaz potansiyel önemleri nedeniyle tercih edilmişlerdir: Et üretimi: örn. Mezbaha atıkları, et, yağ, kemik, kanlar Şeker sanayi: örn. Şeker pancarı pres keki ve molaz, Bira sanayi: örn. bira tahılları, posa, maya Nişasta sanayi: örn. Atık su Meyve üretimi ve bağlı prosesler: örn. Portakal, elma ve muz posaları Sebze üretimi ve ilgili prosesler: örn. zeytin pres keki, patates kabukları, bezelye, domates, baklagiller, mısır Mandıralar: Yağ ve gres ayırıcı, atık su Peynir Ekmek: örn. bayat ekmek İçecek endüstrisi Balık Donmuş gıda ve konserve: İnsan kullanımına uygun olmayan tarihi geçmiş ürünler Ülke bazında biyogaz potansiyeli hesaplamaları için, Türkiye deki büyük endüstriler oldukları için özellikle süt, et, mezbaha, şeker, zeytin ve şarap sektörleri ele alınmışlardır. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ndan, işletmelerin ürünleri, kapasiteleri ve iletişim bilgileri elde edilmiştir. Bu bilgiler ışığında tüm sektörler detaylıca incelenmiştir. 4.2.4. Belediyeler Belediye atıklarına yönelik, bertaraf yöntemleri, belediye sayıları ve katı atık miktarlarını içeren bilgiler için TUİK, 2008 veri sistemi kullanılmıştır [38]. 4.3. Biyogaz Potansiyel Hesaplamaları ve Sonuçları 4.3.1. Hayvan Artıkları Türkiye de hayvancılık sektörü genelde, küçük çaplı çiftliklerden oluşmaktadır. Düşük verimli yerli türler çoğunlukla, çayır ve meralarda otlatılır. Küçük hayvancılık işletmeleri yüksek üretim maliyetleri ve düşük verimlere sahiptir. Hayvancılık sektörüne ilgi özellikle yabancı yatırımcılar tarafından oldukça yüksektir [18]. Türkiye de hayvansal atıklara dair problem, atığın toplanması işlemleri ile birlikte başlar. Özellikle doğu bölgelerinde uzun otlatma süreleri, atığın toplanmasını neredeyse imkansız hale getirmektedir. Bu problemden ötürü, Türkiye nin batısı daha verimli olarak değerlendirilebilir, çünkü, hayvanlar modern ahırlarda, otlatma yapılmaksızın tutulmaktadırlar. Batı, doğuya kıyasla daha büyük çaplı çiftlik ve işletmelerle karakterize edilir. Doğu bölgelerinde hayvancılık, geçinmek için en önemli kaynaktır. Arka 24

Türk-Alman Biyogaz Projesi bahçe hayvancılığı olarak da tasvir edilen, birkaç hayvanlı işletme tipi, doğu bölgelerinin yaygın bir özelliğidir. Hayvan atıklarının toplanması ise genelde, ahır içerisinde bulunan çukurlarda yapılır, çukurda toplanan bu atıklar daha sonra çiftlikten su ile birlikte atılır. Bu sulandırılmış atığın, ahır dışındaki depo sahalarında geçici olarak depolanması gereklidir. Fakat, bu geçici depo sahalarının genelde standartlarda belirtilen geçirimsizlik özelliği yoktur ve bu durum yer altı sularının kirlenmesine sebep olan büyük bir çevresel soruna yol açmaktadır. Hayvan atıklarının en yaygın diğer bir bertaraf yöntemi ise en yakın su ortamına deşarj edilmesi şeklindedir. Tavukçuluk işletmeleri atıkları genellikle, yüksek katı madde, organik madde, NH4-N konsantrasyonu ve patojenler ile karakterize edilir. Yetersiz ve kontrolsüz berataraf yöntemleri, çevre ve halk sağlığına tehlike arz etmektedir. BESD-BİR den elde edilen bilgiye göre, et tavuğu yetiştiriciliğinden elde edilen dışkılar, yatak sisteminde kullanılan çakıl içeriği nedeniyle biyogaz tesislerinde ekipmanda zarara yol açabilecek potansiyele sahiptirler. Türkiye de son 20 yılda tarımda meydana gelen hızlı gelişmeler nedeniyle, entegre çiftlik ve işletme sayılarında önemli artış gerçekleşmiştir. Türkiye de hayvan atıklarının en yaygın kullanım yöntemi tarlaya sermedir ya da hayvan dışkılarını genellikle atık olarak kabul eden çiftçiler, dışkıları depolamak için boş sahalar ararlar. Çoğu hayvan işletmesinin, atığın depolanmasına elverişli depolama tankları bulunmamaktadır ya da var olanlar yapısal olarak yeterli değildir. Bu durum, koku, görüntü kirliği, su kirliği ve çevre sağlığı problemlerini de içine alan çevresel problemlere neden olmaktadır [4]. Türkiye de toplam hayvan sayılarının %60 nı büyükbaş ve %33 ünü ise kanatlı hayvanlar oluşturur. TUİK, 2010 verilerine göre büyük baş hayvan sayısı 11.518.827 dir (Tablo 10). Sığır popülasyonu tüm Türkiye ye dağılmıştır. Fakat, kanatlı sektörü (et ve yumurta tavuğu) genellikle batı bölgesinde gelişmeye olanak bulmuştur. Et tavuğu sektörü özellikle, batı ve kuzeydoğu Anadolu da yaygın iken, yumurta tavukçuluğu tüm Türkiye ye yayılmıştır. 25

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 10: Büyük yapılı hayvan türlerinin sayılarına göre dağılımı. Kaynak: [36]. Hayvan türleri Hayvan sayıları Toplama oranla hayvan sayısı dağılım yüzdeleri (%) Büyükbaş 11.518.827 27,88 Kültür sığır 4.224.267 10,22 Melez sığır 4.730.922 11,45 Yerli sığır 2.477.939 6,00 Manda 85.699 0,21 Küçükbaş 29.382.924 71,11 Koyun 23.089.691 55,88 Keçi 6.293.233 15,23 Diğer 417.119 1,01 Deve 1.254 0,00 Domuz 1.558 0,00 At 154.702 0,37 Eşek 211.529 0,51 Katır 48.076 0,12 TOPLAM 41.3180.870 100,00 Tablo 11: 2005-2010 yılları arası hayvan sayılarının değişimi. Kaynak: [36]. Yıllar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Manda 104.965 100.516 84.705 86.297 87.207 85.699 Kültür sığır 2.354.957 2.771.818 3.295.678 3.554.585 3.723.583 4.224.267 Melez sığır 4.537.998 4.694.197 4.465.350 4.454.647 4.406.041 4.730.922 Yerli sığır 3.633.485 3.405.349 3.275.725 2.850.710 2.594.334 2.477.939 Et tavuğu 257.221.440 286.121.360 205.082.159 180.915.558 163.468.942 163.984.725 Yumurta tavuğu 60.275.674 58.698.485 64.286.383 63.364.818 66.500.461 70.933.660 Hindi 3.697.103 3.226.941 2.675.407 3.230.318 2.755.349 2.942.170 Kaz 1.066.581 830.081 1.022.711 1.062.887 944.731 715.555 Ördek 656.409 525.250 481.829 470.158 412.723 396.851 26

Number of animals Number of animals Türk-Alman Biyogaz Projesi 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 buffalo cattle culture cattle cross breed cattle domestic 0 350.000.000 300.000.000 250.000.000 200.000.000 150.000.000 100.000.000 broiler laying hen 50.000.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Years Şekil 9: Sığır ve Kanatlı Sayılarının 2005-2010 Yılları Arası Gelişimi). Kaynak:[36]. Son 5 yıl içerisinde özellikle, manda popülasyonu sayısında %15 düşüş (Tablo 11) olmuştur. Kültür sığır popülasyonu sayısı artarken, yerli sığırların sayıları düşmüştür. Yumurta tavuğu popülasyonu artarken, et tavuğu popülasyonunda büyük bir azalma görülmüştür. Farklı hayvan türlerinden, hayvanın türüne, beslenme alışkanlığına, büyüklüğüne bağlı olarak farklı miktarlarda dışkı elde edilir. Bu durum, farklı hayvan türleriyle hesaplama yaparken, hayvan birimi kullanma ihtiyacını doğurmuştur. İlçe bazında hayvan potansiyeli hesaplamaları yaparken, farklı türde ve yaşta hayvan mevcudiyetinden dolayı hayvan birimi kullanmak önemlidir.biyogaz tesisleri için dışkı oranları hesaplanırken yalnızca sığır, et ve yumurta tavuğu dikkate alınmıştır. Diğer hayvanların sayıları az olduğundan veya dışkılarının toplanması mümkün olmadığından, hesaplamalara dahil edilmemişlerdir. Tablo 12: Hayvan türlerine ve yaşlarına bağlı olarak kullanılan hayvan birimi değerleri. Kaynak: [63] Hayvan türü Hayvan başına hayvan birimi (GVE) Genç sığır< 0,5-1 yıl 0,3 Yetişkin Sığır 1-2 years 0.7 Yaşlı sığır>2 years 1 Kanatlı 0,004 27

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Hayvan birimi değerleri dikkate alınarak sığır ırkı göz önüne alındığında, Türkiye nin kuzey doğusu yüksek potansiyele sahiptir. Fakat, gene de bu potansiyelin Türkiye ye yayıldığını söylemek mümkündür. Kanatlı potansiyeli (et ve yumurta tavuğu) ise batı bölgelerinde daha yoğundur (Şekil 11). Özellikle et tavuğu tek başına ele alındığında,balikesir, İzmir, Manisa, Sakarya, Çorum illerinin, diğer illere nazaran daha yüksek potansiyele sahip olduğu görülmüştür (Şekil 12 ve Şekil 13). Şekil 10: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış sığır potansiyeli dağılımı. Kaynak: [35]. 28

Türk-Alman Biyogaz Projesi Şekil 11: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış kanatlı (et ve yumurta tavuğu) potansiyeli dağılımı. Kaynak: [36]. Şekil 12: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış et tavuğu potansiyeli dağılımı. Kaynak: [36]. 29

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 13: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış yumurta tavuğu potansiyeli dağılımı. Kaynak: [36]. Yaldız 2011, Ekinci et al. 2010 ve TÜBİTAK tan alınan bilgiler ışığında, büyükbaş ve kanatlı atıklarının biyogaz potansiyel hesaplamaları yapılmıştır. Teorik biyogaz potansiyeli hesaplanırken, diğer kullanım yöntemleri ve otlatma süreleri dikkate alınmamıştır. Tablo 13: Türkiye nin batı bölgeleri.kaynak: [14]. Marmara Ege Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz İstanbul İzmir Ankara Antalya Kırıkkale Zonguldak Tekirdağ Aydın Konya Isparta Aksaray Karabük Edirne Denizli Karaman Burdur Niğde Bartın Kırklareli Muğla Adana Nevşehir Kastamonu Balıkesir Manisa Mersin Kırşehir Çankırı Çanakkale Afyon Hatay Kayseri Sinop Bursa Kütahya Kahramanmaraş Sivas Samsun Eskişehir Uşak Osmaniye Yozgat Tokat Bilecik Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova Çorum Amasya 30

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 14: Türkiye nin doğu bölgeleri.kaynak: [14]. Batı Karadeniz Kuzey doğu Anadolu Orta doğu Anakdolu Güney doğu Anadolu Trabzon Erzurum Malatya Gaziantep Ordu Erzincan Elazığ Adıyaman Giresun Bayburt Bingöl Kilis Rize Ağrı Tunceli Şanlıurfa Artvin Kars Van Diyarbakır Gümüşhane Iğdır Muş Mardin Ardahan Bitlis Batman Hakkari Şırnak Siirt Teknik biyogaz potansiyeli hesaplamaları için Türkiye nin batısı ve doğusu ayrı ayrı ele alındı (Tablo 13 ve Tablo 14). Türkiye nin batısı, doğu ile kıyaslandığında daha büyük işletmelere sahiptir. Hayvanlar ahırlarda, çayır ve meralarda otlatılmadan tutulmaktadır. Doğu bölgelerinde ise uzun otlatma günleri, dışkının biyogaz üretimi için toplanmasını imkansız hale getirmiştir. Teorik biyogaz potansiyeli hesaplamaları için aşağıdaki varsayımlar yapılmıştır: Batı bölgelerindeki büyükbaş: dışkı %100 mevcut, Doğu bölgelerindeki büyükbaş: dışkı%30 mevcut, Kanatlı: dışkı %100mevcut. Ekinci et al. 2010, Kulcu 2007, Ekinci 2011 den elde edilen bilgilere göre, teknik biyogaz potansiyeli için ise mevcut dışkının, büyük baş için %50 si toplanabilir kabul edilirken, kanatlı için bu değer %99 olarak seçildi (Tablo 15). Bu da demek oluyor ki, batıdaki büyük baş hayvanlar için kullanılabilir dışkı %50 iken, bu değer doğudaki büyükbaş hayvan dışkısı için %15 tir (korumacı yaklaşım). Tablo 15: Hayvan türüne göre toplanabilir dışkı oranları. Kaynak: [1, 4]. Hayvan türü Toplanabilir hayvan dışkısı oranları Süt sığırı 0,5 Besi sığırı 0,5 Et tavuğu 0,99 Yumurta tavuğu 0,99 Toplam sığır popülasyonunun %89 u yetişkin, %11i ise yavru olarak kabul edildi. (TUİK veri tabanının tüm Türkiye için analizine dayanılarak). Yavru sığırlardan günlük elde edilebilecek atık miktarı, günlük yetişkin sığır atık miktarının yarısı olarak kabul edildi. Genç ve yetişkin sığır dışkıları için farklı dışkı 31

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi özellik varsayımları kabul edildi (Tablo 16). Kanatlı dışkı özellikleri için ise et ve yumurta tavuğu dışkıları ayrı ayrı ele alındı (Tablo 17). Tablo 16: Yetişkin veya yavru olmasına bağlı olarak büyükbaş hayvan dışkı özellikleri. Parametreler Sığır (Yetişkin) SIğır (buzağı) kg dışkı/ hayvan *gün 37,5 9,4 tondışkı/ hayvan *yıl 13,7 3,4 % Katı Madde oranı 14,5 14,5 % organik katı madde oranı 77,5 77,5 Taze madde içeriğine bağlı % Uçucu Katı içeriği 11,2 11,2 m 3 CH4/kg UKdışkı 0,2 0,2 m 3 CH4/kg TMdışkı 0,024 0,024 m 3 CH4/hayvan *gün 0,9 0,2 m 3 CH4/hayvan *yıl 323 80,8 TJ/ hayvan *yıl 0,0116 0,0029 Tablo 17: Et ve yumurta tavuğu dışkı özellikleri. Özellikler Et tavuğu Yumurta tavuğu kg dışkı/ hayvan *gün 0,19 0,13 Taze madde içeriğine bağlı % Uçucu Katı içeriği 20 18,75 m 3 CH4/kg UK 0,35 0,35 m 3 CH4/kg TMdışkı 0,07 0,066 m 3 CH4/ hayvan *gün 0,013 0,009 m 3 CH4/ hayvan *yıl 4,9 3,1 Biyogaz potansiyeli TJ/ hayvan *yıl 0,00017 0,00011 Ekinci et al. 2010 daki verilere dayanılarak, hayvan başına günlük atık miktarları ve metan verimleri varsayımları yapıldı [14]. Şekil 14 ve Şekil 15, ilçe bazında et tavuğu ve yumurta tavuğundan elde edilebilecek teknik biyogaz potansiyelini göstermektedir. Sığır ve tavuktan elde edilebilecek ilçe bazlı toplam teorik biyogaz potansiyeli gösterilirken, toplam teknik biyogaz potansiyeli Şekil 17 de verilmiştir. Şekil 16 da 32

Türk-Alman Biyogaz Projesi Şekil 14: İlçe bazında et tavuğu teknik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36] Şekil 15: İlçe bazında yumurta tavuğu teknik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36] 33

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 16: İlçe bazında sığır ve tavuktan elde edilebilecek toplam teorik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36]. Şekil 17: İlçe bazında sığır ve tavuktan elde edilebilecek toplam teorik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36]. 34

Türk-Alman Biyogaz Projesi Hesaplamalar sonucunda, sığır dışkısından elde edilebilecek teorik biyogaz potansiyeli 107,8 PJ/yıl olarak bulunurken, kanatlı dışkısından elde edilebilecek teorik biyogaz potansiyeli 36,6 PJ/olarak bulunmuştur. Sığır ve kanatlı toplamında Türkiye nin yıllık teorik biyogaz potansiyeli 144,4 PJ dür (Şekil 18). Sığır ve kanatlı birlikte ele alındığında, sığır dışkısı en yüksek biyogaz potansiyeline sahiptir. Türkiye nin batısı, kanatlılardan gelen yüksek teknik biyogaz potansiyeline sahiptir. Türkiye nin doğusu kanatlı sektöründe gelişmiş değildir. Teorik biyogaz potansiyeli ele alındığında, sığırlardan kaynaklı potansiyel %76 lık kısmı oluştururken, bu değer, teknik biyogaz potansiyelinde Türkiye nin doğusu ile batısı arasındaki, mümkün ve toplanabilir dışkı oranları farkı nedeniyle, %54 e düşer. Et tavuğu, yumurta tavuğu ile kıyaslandığında daha yüksek biyogaz potansiyeline sahiptir (Şekil 19). Sığır ve tavuk dışkılarının toplam teknik biyogaz potansiyeli 78,4 PJ/yıldır (sığır dışkısı: 42,1 PJ/yıl; kanatlı dışkısı: 36,2 PJ/yıl). 20% et tavugu 5% yumurta tavugu 75% Sığır sigir (manda (bizon olmadan) Şekil 18: Hayvan türlerine göre teorik biyogaz potansiyel yüzde dağılımı. 54% 10% 36% et tavugu yumurta tavugu sigir Sığır (bizon (manda olmadan) Şekil 19: Hayvan türlerine göre teknik biyogaz potansiyel yüzde dağılımı. 35

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 4.3.2. Tarımsal Artıklar Türkiye nin toplam yüzey alanı, 78 milyon hektar civarındadır [15]. Toplam tarım arazilerinin miktarı 24,4 milyon hektardır ve bunun da 4,25 milyon hektarını nadas alanları oluşturur [35]. Tarım arazilerinin 2010 yılı kullanım durumlarına göre yüzdelik dağılımışekil 20 de verilirken, ilçe bazında arazi kullanım dağılım haritası Şekil 21 de gösterilmiştir. TUİK, 2010 [35] verilerine göre 16,3 milyon hektar alan tahıl ve diğer bitkilerin üretimi için kullanılırken, 8 milyon hektar sebze üretimi ve 30,5 milyon hektar meyve ve diğer baharat bitkilerinin üretimine ayrılmıştır. 20. yüzyıl boyunca nüfus artışından kaynaklanan baskı, tarım arazilerinin genişletilme çabaları için ormanların yok edilmesine ve erozyon nedeniyle iyi kalite toprağın yitirilmesine neden olmuştur. 1920li yıllarda 8 milyon hektar olan ekili tarım arazileri alanı, 1952 yılı itibari ile 19 milyon hektara ve 1991 yılı itibari ile yaklaşık 28 milyon hektar genişliğine ulaşmıştır. 1981 yılından beri, nadasa bırakılan arazilerin miktarca fazla olması, üretimi sınırlamaktadır. 1981 yılları civarında, devlet nadas arazileri üzerine yem bitkileri ekimini desteklemiş ve ekimin iki katına çıkarılması için çalışmalar yapmıştır. Devlet ayrıca, uzun dönemli arazi kullanımı politikasını da ele almıştır. Fakat tüm bu reformlar, devletin yetersiz çalışmaları, alternatif bitki seçeneklerinin olmayışı ve bazı çiftçilerin geçimlerini sağlamak dışında pek az seçeneği olması sebepleriyle, bir takım engellerle karşılaşmıştır. Karayolu ağının genişlemesi, sulama sistemlerinin gelişmesi ve yayın hizmetlerinin genişlemesi, arazi kullanımının nihai iyileştirilmesi için umut olmaya devam etmektedir [15]. Ne yazık ki, Türkiye de pek çok çiftçi ekilen bitkilere yeterli sulama olanağı sağlananaması problemi ile karşılaşmaktadır. Yağışlar genelde, hemen gerisinde sıralanan dağlar nedeniyle kıyı kesimlerine düşmeye meyillidir. Buna rağmen, Anadolu Platosu dağlarla çevrili olduğundan en az yağış burdaki tarım arazilerine ulaşmaktadır. Yağış, bölgeler üzerinde büyük farklılıklar gösterse de, geniş alanlar için yeterli değildir. Dahası yağışlar yıldan yıla dalgalanmalar gösterdiğinden, bu durum hasatta da dalgalanmalara sebebiyet vermektedir. Sulamanın yetersizliği, sulama sistemi ana ekipmanlarının kurulumu ile toprak seviyesi ve çiftlik drenajı arasında ciddi gecikmelere neden olmaktadır. Dahası sulaması yapılabilen arazilerden maksimum verim alınması için uygun bitki ekimi ile alakalı araştırma ve çiftçi eğitimleri yetersizdir [15]. 3% 13% 17% 67% Tahillar ve diger ürünlerle ekili alan nadas alani sebze ekili alan meyve, baharat bitkileri ekili alan Şekil 20: Tarım arazilerinin kullanım yüzdesi dağılımı. Kaynak: [35]. 36

Türk-Alman Biyogaz Projesi Türkiye de özellikle Orta Anadolu da nispeten daha geniş olan tarım arazileri, tahıl, meyve ve sebze üretimi için kullanılmaktadır. Ürünler, farklı iklim ve toprak koşulları nedeniyle bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir ( Şekil 21). Şekil 21: Türkiye deki tarım arazilerinin dağılımı. Kaynak: [35]. Küçük boyutlu çiftlikler, Türk tarımının karakteristik özelliğidir (Şekil 22). Bu durum ne yazık ki, çiftliklerden alınan ürünlerin, ülke potansiyeline kıyasla oldukça düşük kalmasına neden olmaktadır. Küçük çiftliklerin en büyük nedeni, miras sorunları sonucu çiftçilerin çoklu parsel yapılı, küçük tarım arazilerine sahip olmalarıdır (Şekil 23). Genelde parseller arası mesafe fazladır. Küçük ölçekli çiftliklerin diğer bir nedeni ise Türkiye nin farklı yükseltilere sahip yüzey alanıdır. Tarımı etkileyen diğer bir problem ise toprak kalitesi ile alakalıdır. Türkiye toprakları genel olarak düşük organik madde miktarı ve yüksek asidite ile karakterize edilir. Bu durum bitki için iz elementlerden yararlanmayı zorlaştırmaktadır [11]. Bu nedenle özellikle Orta Anadolu Bölgesi nde olmak üzere çok fazla nadas alanı mevcuttur. 37

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 22: İşletme başına düşen parsel sayılarının dağılımı. Kaynak: [35]. Şekil 23: İşletme başına düşen ortalama alan dağılımı. Kaynak: [35]. Şekil 24 Türkiye deki il bazında tahıl, meyve ve sebze üretim dağılımını göstermektedir. 38

Türk-Alman Biyogaz Projesi Şekil 24: Türkiye deki il bazında tahıl, meyve ve sebze üretim dağılımı. Kaynak: [35]. Tarımsal aktivitelerden kaynaklı atıkları üç ayrı kategoride toplamak mümkündür[25]: 1. Yıllık ekinler hasat edildikten sonra tarlada kalan artıklar; Türkiye nin başlıca yıllık ekinlerini tahıl, darı, pamuk, pirinç, tütün, ayçiçeği, yer fıstığı, soya fasulyesi oluşturur. 2. Uzun ömürlü bitkilerin budanmasından sonra kalan ağaç kabukları, çekirdekler, 3. Tarım-Sanayi atıkları, pamuk çırçırlama, tohum yağı endüstrisi, zeytin yağı endüstrisi, pirinç sanayi, mısır sanayi, şarap ve çekirdek fabrikaları gibi. Tarımsal artıkların biyogaz potansiyel hesaplamaları için, domates artıkları, tahıl sapları, şeker pancarı yaprakları ve nadas arazileri üzerinde ekimi mümkün enerji bitkileri ele alınmıştır. Profesör Yaldız dan alınan bilgilere göre, Türkiye nin tarımsal artıklarına ilişkin var olan durum aşağıdaki şekilde özetlenebilir [6]: Hasat zamanından sonra, tarımsal ekinlerin artıkları genelde toplanır ve depolanır. Depolama süresince bu artıklar kurutulur. 3-4 ay sonra ise yakılırlar. Genel olarak, taze materyal biyogaz üretimi için kullanılmalıdır. Diğer türlü, artıkların silolanması şarttır. Silolama işleminden sonra bu silaj tüm yıl boyunca biyogaz üretimi için kullanılabilir. Fakat, bu yöntem oldukça pahalıdır ve geniş alana ihtiyaç vardır, ne yazık ki tarım arazileri Türkiye de pahalıdır. [6] Dahası, tarımsal artıkların mevcudiyeti ve toplanabilmesi pek çok parametreye bağlıdır (örn. teknik ekipman, mevcut kullanım yöntemleri). Tahıl sapları Türkiye de toplam tarım arazilerinin %67si tahıl üretimi için kullanılmaktadır. Buğday üretimi, toplam tahıl üretimi içinde %54 lük paya sahiptir (Şekil 20). Özellikle, Ankara, Konya, Şanlıurfa ve 39

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Diyarbakır,yüksek tahıl potansiyeline sahiptir ( Şekil 25). Farklı tahıllar farklı miktarda artık oluşturur. En yüksek miktarda artık (kg/da) sorgumdan (süpürge darısı) elde edilebilir. Buğday saplarından uygun teknoloji mevcut ise (yüksek ön işlem) ya da şeker pancarı gibi çabuk bozunabilir ürünlerle beraber kombine etmek mümkünse, yüksek miktarda biyogaz elde edilebilir. Dahası, humusun yeniden üretilebilme potansiyeli için sapların bir kısmı tarlada bırakılmalıdır. Bu durum, toprağın yapısına bağlı olarak değişir ve gerçekçi oranların belirlenmesi için Türkiye bazında, toprak kalitesi ile alakalı detaylı araştırma yapılması gereklidir. Sapların mevcut kullanım yöntemleri ile ilgili daha fazla bilgi edinilmesi de gereklidir. Türkiye de sapların en yaygın kullanımı hayvancılıkta yem olaraktır. Sapların yakılması da diğer bir yaygın uygulamadır. Bu durum nitrat kaybına, hava kirliliğine ve sera gazı emisyonlarında artışa neden olmaktadır. Biyogaz tesislerinden gelen son katı ürün, digestat gübre olarak kullanılabilmelidir. Bu yolla, hektar başına tahıl üretim verimini, toprağın kalitesini artırmak ve hava kirliğini azaltmak mümkündür. Şekil 25: Tahıl hasat arazilerinin dağılımı. Kaynak: [35]. Tahılın biyogaz potansiyel hesaplarını yapabilmek için, TUİK, 2010 veri tabanında yayınlanan tahıl hasat arazilerinin büyüklüğü (da) vefarklı tahılların potansiyel sap artık miktarları (kg/da) için ise Teknodan çalışması kullanılmıştır (Tablo 18). İstatistiki veri tabanı, mısır, darı ve mısır silajı için farklılık göstermektedir. Tahıl saplarının hesabı, mısır silajı dikkate alınmadan yapılmıştır. Çünkü, mısır silajı, Türkiye de yem olarak kullanılmaktadır. Mısır üretiminin çoğu ile mısır silajı oluşturulmaktadır, bu da tüm bitkinin zaten kullanıldığı anlamına gelir. Bu nedenle mısır artıklarından gelen potansiyel hesaplanırken sadece mısır ve darı ele alınmıştır.tüm bu bilgiler ışığında, Türkiye nin toplam tahıl sapı miktarı 51.452.330 ton/yıl olarak bulunmuştur. 40

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 18: Farklı tahıl türlerinden elde edilmesi mümkün artık miktarları. Kaynak: [23]. Tahıl çeşidi Artık miktarları kg/da Arpa 200 Buğday 325 Çavdar 450 Pirinç 600 Mısır 1480 Sorgum 1975 Tritikale 738 Yulaf 434 Kullanılan tahıl arazileri dikkate alındığında, en fazla alanın buğday (>%53) ve üretimine ayrıldığı görülmektedir. 4% 2% 2% 38% arpa bugday sorgum misir 54% diger Şekil 26: Tahıl arazilerinin tahıl çeşitlerine göre kullanım dağılımı. Kaynak: [35]. Hesaplamalar sonucu, tahıl saplarının toplam teorik biyogaz potansiyeli 276,74 PJ/yıl bulunmuştur. Teknik biyogaz potansiyeli ise sapların mevcut kullanım yöntemleri ve toprağın kalitesine bağlıdır. Eğer Kaltschmitt/Hartmann 2001 verileri dikkate alınırsa, teknik biyogaz potansiyelinin, teorik biyogaz potansiyelinin %10 una denk geldiği varsayımı yapılabilir ve (Almanya için %10-30 arasında değişmektedir) tahıl saplarının teknik biyogaz potansiyeli 27,67 PJ/yıl olarak bulunabilir.en yüksek sap potansiyeli buğday (>%53) ve arpadan gelmektedir. Şekil 27 ye göre Ankara, Adana, Konya, Diyarbakır ve Şanlıurfa, en yüksek tahıl sapı biyogaz potansiyeline sahiptir. 41

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 27: Tahıl saplarının teorik biyogaz potansiyeli. Kaynak: [35]. Sonuçları kontrol edebilmek amaçlı ikinci hesaplamada Alman darı-sap oranları kullanılarak tekrar yapıldı (Ek 14).Türkiye deki şartlarla kıyaslandığında, Almanya daki sap miktarının daha yüksek olduğunu belirtmek gerekir (darı: sap- oranı). Yaldiz, 2011 e göre [2] buğday-sap oranı 1:1 dir. Alman oranları dikkate alındığındateorik biyogaz potansiyeli 210 PJ/yıl (yem için kullanılan mısır hariç) ve teknik biyogaz potansiyeli (teorik potansiyelin %10 una denk geldiği varsayımı yapılırsa) ise 21 PJ/yıl olarak bulunmuştur. Sebze Üretimi Artıkları Şekil 28, Türkiye deki en çok üretilen sebzeleri göstermektedir. Üretilen sebzelere bakıldığında domates üretiminin büyük öneme sahip olduğu görülmektedir (toplam sebze üretiminin %40 ı). 42

Türk-Alman Biyogaz Projesi 3% 14% 7% 8% fasulye salata 20% biber domates 8% 40% sogan kavun,karpuz diger Şekil 28: Türkiye deki en yaygın olarak üretilen sebzelerin yüzde dağılımları. Kaynak: [35]. Türkiye de yüksek miktarda domates üretilmektedir. Özellikle kıyı kesimlerde üretim fazladır. Patlıcan, biber ve domates artıkları, biyogaz tesislerinde kullanılmak için uygundur, fakat, silaj oluşturulması gereklidir. Depolanması için çok fazla alan gerekli olması, bu artıkların kullanımını pahalılaştırır [6]. Türkiye nin toplam domates üretim miktarı 12,9 milyon ton/yıldır [35]. Üretim, seralarda ve tarlada olmak üzere iki şekilde yapılır. Üretimin çoğu tarlada, az bir kısmı ise seralarda gerçekleştirilmektedir (Şekil 29). 22% domates üretimi (tarla) 22% 56% salca yapimi icin domates üretimi (tarla) domates üretimi (sera) Şekil 29: Sera ve tarladaki domates üretim dağılımı.kaynak: [35] Yaldiz, 2011 [2], seralarda domates üretim verilerine göre, domates üretim verimi 200 t/ha ve elde edilebilir domates artığı ise hektar başına 70 t olarak kabul edilebilir. Son olarak,domates artığı:domates üretimi oranı 0,35 varsayılmıştır. Dahası, seralardaki üretim verimi tarladakinden yüksek kabul edilmiştir [2]. Tarladaki üretimden gelen artıkların, seradaki üretimden gelen artıklara 43

Ton TMdomates artığı/ ha *yıl Ton TMdomates ür./ ha *yıl hesaplanmışoran tondomates artığı/ ton domates*yıl Kuru madde içeriği % organikkuru madde içeriği % Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi oranı 1/3 olarak hesaplanmıştır (70 ton/ha *1/3 = 23 ton/ha). Ulusoy et al. 2009 a göre [62], Bursa ilindeki domates üretim verimi 52,3 ton/ha*yıldır. Bu nedenle, domates artığı:tarladaki domates üretimi oranı 0,45 kabul edilmiştir. Tablo 19: Domates artıklarının özellikleri. m 3 CH4/toKM m 3 CH 4 /ttmdomates artığı TJ/t TMdomates artığı*yıl Domates artığı (sera) Domates artığı(tarla) 70,0 200,0 0,35 35,0 80,0 200,0 56,0 0,00202 23,3 52,3 0,45 35,0 80,0 200,0 56,0 0,00202 Şekil 30: Domates üretimi (ton/yıl) dağılımı. Kaynak: [35]. Hesaplamalar sonucunda,tarladan gelen domates artıklarının teorik biyogaz potansiyeli 9.041 TJ/ yıl ve seralardan gelen domates artıkları için ise bu değer 2.004 TJ/yıl olarak bulunmuştur. Tarlalar için teknik biyogaz potansiyelinin, teorik biyogaz potansiyelinin %25 ine eşit olduğu varsayılırken, seralar 44

Türk-Alman Biyogaz Projesi için bu değer %90 olarak kabul edilmiştir.toplamda domates artıklarının teknik biyogaz potansiyeli 4.064 TJ/yıl olarak hesaplanmıştır. Şeker Pancarı Yaprakları Şeker pancarı üretimi özellikle Konya da yüksektir. Şekerpancarı artıkları, biyogaz üretimi için uygundur ve miktarı, toplamadan sorumlu teknik ekipmana bağlı olarak değişir. Eğer tüm bitki (yapraklar ve pancar) kullanılırsa, pozitif ekolojik etki oluşacaktır (tarlada sera gazı emisyonlarında düşüş, hektar başına yüksek biyokütle verimi). TUİK, 2010 verilerine göre, Türkiye de 3.291.669 dekar alan şeker pancarı üretimine ayrılmıştır. Üretim miktarı ise 17.942.112 ton/yıldır. Şeker pancarının yaprağa oranı 0,7 olarak kabul edilirse, şekerpancarı yaprakları miktarı 12.559.478 ton/yıl olarak bulunur. Tablo 20 de özetlenmiş varsayımlara dayanılarak,şeker pancarı yapraklarının biyogaz potansiyeli 17.517 TJ/yıl olarak bulunmuştur. Teknik potansiyelin, teorik potansiyelin %25ine denk geldiği varsayılırsa, şekerpancarı yapraklarının teknik biyogaz potansiyeli 4.379 TJ/yıl bulunur. Tablo 20: Şeker pancarı yapraklarının özellikleri. Kaynak: [51]. pancar yaprak Substrat oranı KM okm Metan içeriği metan verimi % % % [m³/ t okm] Şekerpancarı yaprağı 0,7 16 77,5 54,5 313 Konya, Aksaray, Yozgat, Kayseri illeri, yüksek şeker pancarı yaprağı biyogaz potansiyeline sahiptir (Şekil 31: teorikbiyogaz potansiyeli,şekil 32: teknikbiyogaz potansiyeli). 45

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 31: Şeker pancarı yaprağı teorikbiyogaz potansiyelidağılımı. Şekil 32: Şeker pancarı yaprağı teknikbiyogaz potansiyelidağılımı. 46

Türk-Alman Biyogaz Projesi 4.3.3. Nadas Arazilerindeki Enerji Bitkileri Türkiye de toplamda 4.249.025 ha [35] alan, sulama sorunları, ormanların yok edilmesinden kaynaklı erozyon, toprağın kalitesi (yüksek ph, düşük mineral oranı) ve veraset konularından kaynaklı küçük ölçekli tarım işletmeleri yüzünden, kullanımda değildir. En geniş nadas alanları Orta Anadolu Bölgesi nde bulunmaktadır ( Şekil 33). Şekil 33: İl bazında Türkiye deki nadas alanlarının dağılımı. Kaynak: [35]. Nadas alanları enerji bitkileri yetiştiriciliği için değerlendirilebilir, ancak, toprağın kalitesi, iklim koşulları, tohum fiyatları bu duruma engel oluşturmaktadır. Çimen, hemen her türlü toprak yapısında yetiştirilebilir ve toprağın korunmasına yardım eder. Ne yazık ki, çimenin biyogaz üretiminde kullanılmadan önce ön işleme tabi tutulması gerekir. Nadas alanları üzerinde yetiştirilebilecek enerji bitkilerinin biyogaz potansiyel hesaplamalarına yönelik varsayımlar aşağıda listelenmiştir: Muhafazakar yaklaşım: nadas alanları üzerinde sadece çimen yetiştirme Çimen: 27,1 ton TM/ha, 143 m 3 biyogaz/tontm, %55 metan içeriği. Varsayımlar sonucu, 4,25 milyon hektar nadas alanından elde edilebilecek biyogaz potansiyeli 325,1 PJ/yıl olarak bulunmuştur. Eğer toplam nadas alanlarının %25 i (1,06 milyon ha) enerji bitkileri yetiştiriciliğinde (çimen) kullanılırsa, teknik biyogaz potansiyeli 81,3 PJ/yıl olarak hesaplanabilir. Ancak, Türkiye de yem piyasasının öneminden ötürü, yem bitkileri yetiştiriciliği, enerji bitkisi yetiştirciliğinden daha büyük öneme sahiptir. 47

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Dahası, Türkiye de var olan ekilebilir alanların ne yazık ki çoğu kullanımda değildir ve bu alanlar da enerji bitkisi yetiştirme amaçlı değerlendirilebilir. Bazı çiftçilerin ürünleri satılamadan ellerinde kalmaktadır. Bu nedenle enerji bitkileri yetiştiriciliği pek çok bölgede alternatif çözüm olabilir. 4.3.4. Tarım-Sanayi Atıkları Türk tarım-sanayi endüstrisi, başlıca zeytin, et, şeker pancarı ve süt sektörlerine dayanmaktadır. Toplam nüfusun, %35 ini kırsal kesimler oluşturmakla beraber, yine toplam nüfusun %66 sı tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarım faaliyetlerinin yaklaşık 1/3 lük oranı hayvancılıkla alakalı aktiviteler olmakla beraber, 2.5 milyon kadar çiftlik ve işletme bulunmaktadır [9]. Eğer başa çıkılmazsa, tarım-sanayi atıkları ciddi çevre sorunlarına neden olabilir. Bu nedenle tarımsanayi atıkları, bertaraf edilmeden önce, en uygun ve ekonomik yolla arıtılmalıdır. Anaerobik arıtım, tarım sanayi atıklarının güvenli bir şekilde arıtılabilmeleri için iyi bir seçenektir. Çünkü, anaerobik arıtımın, düşük enerji ihtiyacı, arıtım sonucu düşük biyokütle oluşumu, ekonomik olarak değerli son ürün oluşumu (metan/biyogaz), sezonluk operasyonlara uygun oluşu, yüksek organik yüklemeleri kaldırabilmesi gibi pek çok avantajları vardır [55]. Tarım-sanayi atıklarının farklı biyogaz ve metan potansiyelleri vardır. Tarım-sanayi atıklarının biyogaz potansiyeli hesaplamalarında, peynir altı atık suyu, mezbaha atıkları, şeker pancarı pres keki, molaz, zeytin yağı işletmeleri atıksuyu, meyve suyu atıkları ve biyoetanol üretiminden gelen draf (posa) ele alınmıştır. Şeker Pancarı Fabrikalarından Gelen Atıklar Türkiye de 33 ü devlete bağlı, 9 u özel, toplam 42 şeker fabrikası bulunmaktadır [64]. Tüm fabrikalar, atıksularını, enerji ihtiyaçlarını karşılamak için kullanmaktadırlar [2]. 25 devlete bağlı şeker fabrikası ele alındığında, kapasiteleri, molaz, küspe/pres kek miktarlarının, aşağıda listelendiği şekilde olması beklenir: Toplam şeker üretim kapasitesi: 106.657 ton/gün Toplam molaz miktarı: 394.250ton/yıl Toplamküspe/pres kek miktarı: 2.778.544 ton/yıl. Tablo 21: Pancar pres keki ve molazın özellikleri: [51]. Substrat KM okm Biyogaz Biyogaz verimi metan içeriği metan verimi verimi % % [m³/ t [m³/ t okm] % [m³/ t okm] TM] molaz 85 87,5 316 425 72,5 308 Pancar pres keki 24 95 68.4 300 72,5 218 Tablo 21 de verilen bilgiler doğrultusunda, teorik biyogaz potansiyeli aşağıdaki gibi hesaplanabilir: Molaz: 3.253 TJ/yıl = 3,25 PJ/yıl Şeker pancarı pres keki: 4.960 TJ/yıl = 4,96 PJ/yıl 48

Türk-Alman Biyogaz Projesi Toplam (pres kek ve molaz) teorik biyogaz potansiyeli 8,21 PJ/yıl olarak bulunmuştur. Pres kek ve molazın büyük bir çoğunluğu yem olarak kullanılmaktadır. Biyoetanol Üretimi Atıkları 2 si işletmede, 1 i ise denemede olan toplam 3 biyoetanol tesisi (Bursa, Konya, Adana) bulunmaktadır.bu tesislerin toplam kapasitesi 150.000 m 3 /yıldır (Tablo 22). Biyoetanol üretiminden gelen (draf) posa biyogaz üretiminde kullanılabilir. Tablo 22: Türkiye deki biyoetanol tesisleri. İl İlçe Tesis adı Üretim kapasitesi m 3 /yıl Hammadde durum Konya Meram KONYA 84.000 Şeker pancarı işletmede ŞEKER Bursa Mustafakemalpaşa TARKIM 40.000 Şeker pancarı işletmede Adana TEZKIM 26.000 Şeker pancarı denemede Posa (draf):biyoetanol oranı 9:1 kabul edilmiş olup [52], metan verimleri için FNR, 2010 (Leitfaden Biogas [68], patates posası) da kabul edilen varsayımlar ele alınmıştır. Varsayımlar sonucu, toplam posa (draf) miktarı (Tablo 23) 1.350.000 t/yıl olarak bulunmuştur. Posanın (draf) teorik biyogaz potansiyeli ise 874,8 TJ/yıl = 0,87 PJ/yıl olarak hesaplanmıştır. Tesislerin yıl boyu %90 oranında işletmede oldukları varsayılarak, teknik biyogaz potansiyeli 0,79 PJ/yıl olarak bulunmuştur. Tablo 23: Biyoetanol üretiminden gelen posanın (draf) özellikleri.kaynak: [51]. Substrat posa (biyoetanol üretimi) posa: biyoetanol ür. KM okm Biyogaz Metanverimi metaniçeriği oranı verimi % % [m³/ t TM] [m³/ t TM] % 9:1 6 85 34 18 52,9 49

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 34: Türkiye deki şeker fabrikalarının dağılımı. Kaynak: [48]. Meyve Üretimi Atıkları Şekil 35 te Türkiye nin en çok üretilen meyveleri verilmiştir. Toplam üretilen meyvelerin, %27 sini zeytin, % 24 ünü ise fındık, fıstık oluşturur. 3% 24% 5% 8% 7% Fistik 6% elma greyfurt 16% mandalina, portakal zeytin seftali 4% cilek, bögürtlen etc.. findik 27% diger Şekil 35: Türkiye nin en yaygın meyvelerinin üretim yüzdeleri dağılımı (ton/yıl). Kaynak: [35] Zeytin yağı üretiminden gelen pres kek (prina), biyogaz üretimi için oldukça uygundur, fındık atıkları ise termo-kimyasal konversiyon için daha uygundurlar. 50

Türk-Alman Biyogaz Projesi Zeytin Üretimi Atıkları Türkiye, İspanya, İtalya ve Yunanistan dan sonra en önemli zeytin ve zeytin yağı üreticisi ülkedir. Zeytinyağı üretim fabrikaları genelde, Akdeniz, Ege ve Marmara denizi kıyılarına konumlanmış ve %95 lik dünya zeytin yağı üretimini yapan küçük işletmelerdir. Zeytin üretiminin %70 den fazlası, yağ üretimi için kullanılır.türkiye de çoğu küçük ölçekli, yaklaşık 900 zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır. 27% kahvaltilik zeytin yaglik zeytin 73% Şekil 36: Kullanım durumuna göre zeytin üretimi. Kaynak: [35]. TUİK, 2010 verilerine göre, üretilen 1.040.000 ton/yıl zeytin, zeytinyağı fabrikalarında kullanılmaktadır. Fabrikalarda yağ üretimi için, süreksiz basınç (klasik proses) ya da katı/sıvı santrifüj (santrifüj prosesi) uygulanır. İki proses tipi de aynı iki farklı atık oluşturur ve bunlardan ilki solvent ekstraksiyonu yoluyla geri kazanılması gereken yağ içeren prina ve ikincisi kara su da denilen üretim atık suyudur. Zeytin yağı üretim atıkları, yüksek potansiyele sahiptir ve başa çıkılmazlarsa, çevre kirliliğine sebep olurlar.zeytin pres kekinin belli bir miktarı, ısınma amaçlı kullanılırken, kalan kısmı boş arazilere yığılmaktadır. Sezonluk üretim periyotları yüzünden, karasu çevreye büyük tehdit oluşturur. Karasu arıtılmaya çalışılmaktadır ve başka bir kullanım yolu yoktur [20]. Karasuyun arıtılmasının güçlükleri aşağıda listelendiği şekildedir; a) yüksek organik yükleme; b) sezonluk işletme; c) araziye yayılım oranlarının yüksek olması; d) Biyolojik olarak bozunması zor, uzun zincirli yağ asitleri ve fenolik içeriğinin olması. Zeytin yağı üretimi, klasik veya santrifüj prosesi metotlarından biri uygulanarak gerçekleştirilir [8] (Tablo 24). 1.Süreksiz Proses (Basınç) 2.Sürekli Proses (Santrifüjl Prosesi) : 51

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi i) 2-fazlı (karasu üretimi yok) ii) 3-fazlı (karasu üretilir) Tablo 24: Zeytin yağı üretim proseslerinin karşılaştırılması.kaynak: [8]. Üretim prosesi Girdi Girdi miktarı çıktı Çıktı miktarı Geleneksel Basınç Prosesi zeytin Yıkama suyu 1.000 kg 0.1-0.12 m3 yağ katı atık (c. c. 200 kg c. 400 kg Enerji 40-63 KWsaat 25 %su+ 6 %yağ) atıksu (c.88 %su) c. 600 kg 3 fazlı dekantör zeytin yıkama suyu Dekantör için su Saf olmayan yağ için 1.000 kg 0,1-0,12 m3 0,5-1 m3 yağ katı atık (c. 50 %su+ 4 %yağ) atıksu (c.94 %su c. 200 kg c. 500-600 kg c. 1.000-1.200 kg su Enerji c. 10 kg +1 %yağ) 90-117 KWh 2 fazlı dekantör zeytin Yıkama suyu Enerji 1.000 kg 0,1-0,12 m3 <90-117 KWsaat yağ katı atık (c. 60 %su+ 3 % yağ) 200 kg 900-950 kg Sanayi Bakanlığı nın 2011 verilerine göre, 5 kg zeytinden, 1 kg yağ ve 2 kg zeytin pres keki elde edilir. 1 kg zeytinden, 0,4 kg pres kek elde edilebileceği varsayımından (Tablo 24) [8] yola çıkılarak; zeytin pres keki miktarı 416.000 ton/yıl olarak bulunmuştur. Zeytin pres kekinin biyogaz verimi çok geniştir. Pres kekin yağ içeriği kullanılan teknolojiye bağlı olarak değişir. Pres kek (prina) ve karasu (OMWW) biyogaz üretim prosesini negatif yönde etkileyebilecek fenol (karbolik asit)içeriğine sahiptir. Prinanın biyogaz verimi DBFZ-Laboratuar ında yapılan testler vasıtası ile bulunmuştur (Tablo 25), burada Türkiye den getirilen prina örnekleri (çekirdekli ve çekirdeksiz) incelenmiştir. Posa ve çekirdek içeren 1. Prina örneğinden en yüksek miktarda biyogaz verimi elde edilmiştir. Sadece çekirdeklerin incelendiği 3. örnek ise en az biyogaz verimi sağlamıştır. Prinanın laboratuar testleri baz alınarak bulunmuş metan verimi 89 m 3 /ttm tir. Toplam metan miktarı ise 37.026.736 m 3 bulunmuştur. Sonuç olarak, prinanın teorik biyogaz potansiyeli 1.333 TJ/yıl (= 1,33 PJ/yıl) olarak hesaplanmıştır. Eğer teknik biyogaz potansiyelinin, teorik biyogaz potansiyelinin %90 ına denk geldiği varsayılırsa, teknik biyogaz potansiyeli 1,2 PJ/yıl bulunur. 52

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 25: DBFZ laboratuarındaki zeytin örneklerinin özellikleri. Biyogazverimi KM okm Metan içeriği Metan verimi Örnek adı [l N /kg ots ] [ %] [ %] [ %] [m 3 /t TM ] 1. Zeytin pres keki, prina 203 93,13 94,16 50 89,0 2. Zeytin pres keki (sadece posa) 3. Zeytin pres keki (sadece çekirdek) 104 87,47 86,88 50 39,5 49 89,89 97,43 50 21,5 Karasu, yüksek organik madde ve polifenol içeriğine sahiptir ve asidik bir yapısı vardır. Bu nedenle, çevresel problemlere yol açarlar. Karasuyun biyogaz prosesinde başka substratlarla beraber kullanımı, dikkat edildiği sürece iyi sonuçlar verebilir. Karasu için varsayımlar (OMWW): Azbar, 2011 e göre,geleneksel presleme yöntemi kullanıldığında: 1 kg zeytin, 0,4 kg pres kek (%25 su), 0,2 kg yağ ve 0,6 kg atıksu (%88 su) oluşturur. Karasunun metan oranı 57,5L CH4/L kabul edilmiştir [55]. Hesaplamalara göre karasu miktarı yıllık 624.000 tondur. Anaerobik çürütücüde kullanılması şartıyla karasuyun metan miktarı yıllık 35.880.000 m 3 dir (karasuyun yoğunluğu: 1 kg/l). Karasuyun teorik biyogaz potansiyeli 1.292 TJ/yıl (= 1,29 PJ/yıl) olarak bulunmuştur. Teorik potansiyelin %90 ının kullanılabileceği düşünülürse, teknik biyogaz potansiyeli 1,2 PJ/yıl bulunur. Meyvesuyu Üretimi Atıkları Meyve suyu üretiminden gelen meyve posaları, biyogaz tesislerinde kullanılabilir. Türkiye de her yıl ortalama 771.100 ton (2008) meyve ve sebze, meyvesuyu üretimi amacıyla kullanılmaktadır [66] (Tablo 26). 53

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 26: Meyve suyu üretim prosesine giden meyve miktarları, 2005-2008 (1000 ton).kaynak: [66]. Meyve türü 2005 2006 2007 2008 vişne 37,1 52,2 72,6 54,6 kayısı 30,8 36,1 38,2 74,9 şeftali 75,9 65,3 90,1 118,8 elma 409,2 282,9 356,8 333,8 portakal 33,1 37,8 53,3 63,9 nar 17,6 46,6 57,5 49,5 havuç 30,6 30,7 üzüm 10,9 8,4 18,3 16,9 çilek 4,1 7,7 greyfurt 5,5 ayva 7,5 4,5 domates 4,6 4,9 3,9 4,4 limon 2,7 diğerleri 10,2 47,9 4,3 3,2 TOPLAM 629,4 582,1 737,2 771,1 Ruiz Fuertes, 2009, [69] turunçgillerin yüksek karbonhidrat içeriği dolayısıyla, biyogaz tesislerinde kullanılabilir olduğunu söyler. Ancak, turunçgillerin esans yağ içeriği, biyogaz üretimini inhibe edici etkiye sahiptir. Özellikle limonun esans yağ içeriği (limonene) yüksektir. Bu nedenle turunçgillerin ön arıtımı özellikle atıklardaki limonene esans yağını azaltmak ya da elimine etmek ve biyogaz üretimini artırmak amacıyla şarttır (örn.penisilin ile biyolojik ön işlem, buhar distilasyonu ya da sıvı emme) [69]. Turunçgiller, 72.100 ton ile toplam meyve üretiminin %9 luk kısmını oluşturur. Mustafa, 2009 a göre meyve posası miktarları hesaplanmıştır: 100 kg turunçgil kullanıldığında oluşan posa miktarı, % 62-65 arasında değer alır [66]. Hesaplamalarda, meyvesuyu üretimi için kullanılan meyvenin %65 inin posa olacağı varsayımı yapılmıştır. 2008 verilerine dayanılarak, posa miktarı 501.215 ton olarak bulunmuştur. FNR Leitfaden Biogas, 2010 [68] verilerinden yola çıkılarak, posasının özelliklerine bağlı posa miktarları hesaplanmıştır (Tablo 27). Tablo 27: Meyve posasının özellikleri.kaynak: [68] substrat meyve : posa KM okm Biyogaz Metan verimi Metan oranı verimi içeriği % % [m³/ ttm] [m³/ ttm] % Meyve posası 0,65 35 88 148 100 68 Meyve ve sebze posalarının teorik biyogaz potansiyeli 1.80 PJ/yıl olarak bulunmuştur. Teknik biyogaz potansiyelinin, teorik biyogaz potansiyelinin %90 ına eşit olacağı varsayımı ile teknik biyogaz 54

Türk-Alman Biyogaz Projesi potansiyeli 1.62 PJ/yıl bulunmuştur.fakat, kesin bilgi için, turunçgil posalarının farklı ön işlemlerle biyogaz üretiminin gözlemlenebileceği, laboratuar testleri gereklidir. Et üretimi / Kesim Hayvancılık, tarım sektörünün ve ekonominin hayati parçasını oluşturur. Özellikle, kırsal kesim ailelerinin geçiminde ve Türk ekonomisinde hayvancılığın önemi büyüktür. Özellikle doğuda, tarım alanlarının, yer şekilleri ve iklim koşulları nedeniyle sınırlandırıldığı bölgelerde, hayvancılık en önemli geçim kaynağıdır. Fakat, bu bölgelerde, kullanılan geleneksel yöntemler nedeniyle verimler diğer AB ülkelerine kıyasla oldukça düşüktür. Son yıllarda, teknolojideki gelişmeler ve teşviklerle beraber, ahır ve eşleştirme sistemlerinde büyük gelişme olmuş ve bu durum beyaz ve kırmızı et sanayinde uzun dönemli artışa sebep olmuştur [9]. Türkiye deki çayır ve meralar düzenli değildir ve yem bitkisi yetiştiriciliği kısıtlıdır. Pek çok mera alanı oldukça kötü durumdadır ve gecekondular tarafından işgal edilmiştir. Hayvanlar genelde, tahıl saplarından ibaret dietle beslendiklerinden, bu durum özellikle yüksek genetik kombinasyona sahip hayvanların verimlerinin düşmesine neden olmaktadır. Hayvanlar genelde sağlıksız eski usul ahırlarda bakılmaktadır. Son yıllarda, batı bölgelerde ahır sistemlerinde iyileşme ve modernleşme gözlemlenmiştir. Sığır ırklarından özellikle Holstein ve Brown Swiss yüksek kalite et üretimi için uygun değillerdir. Küçük ölçekli işletme sahibi çiftçilerin, artan et ihtiyacına cevap verebilecek nitelikte üretimi artırmaya yönelik bilgileri yoktur. Holstein erkekleri genelde et üretimi için kullanılmaktadır [18]. Devlet, Doğu ve Güney Doğu Anadolu yu hedef alan destek programlarını duyurdu. Bu program çerçevesinde, 50 baş ve üzeri hayvana sahip yeni işletmelerin 2010-2012 dönemleri arası, 20 milyon TL Doğu Anadolu ve 40 milyon TL si Güney Doğu Anadolu bütçeli destekten yararlanmaları mümkün hale getirilmiştir [18]. Et tavuğu sayısında büyük düşüşe neden olan kuş gribi virüsünden sonra medyanın et sektörüne olan ilgisi artmıştır. 2005 yılından beri sığır, koyun, keçi sayılarında önemsenmeyecek miktarda artış olmuştur. Sığır popülasyonu artarken, manda popülasyonunda düşüş söz konusudur. Ancak son 60 yıldır, Türkiye nin karşılaştığı en büyük problem artan nüfusa karşın, azalan sığır, koyun, keçi sayıları ile yeterli et üretimi sağlamaktır [18]. Türkiye deki mezbahaların %40 ının kayıtlı olmadığı ya da kontrol edilmediği tespit edilmiştir. Kontrolsüz kesim yalnızca evlerde kullanım için yasak değildir. Her yıl düzenlenen Kurban Bayramı süresince 2-3 günlük süre zarfında yaklaşık 1.000.000 (toplam koyunların %40 ı) koyun kamu sağlığı yetkililerinin kontrolü olmaksızın kesilmektedir. Bu denli çok sayıda hayvanın ikame edebilmesi için var olan mezbahalar oldukça küçük ölçeklidir, bu nedenle büyük şehirlerde geçici kesimhaneler açılmaktadır ve çoğu insan arka bahçelerinde kesim yapabilmektedir. Kurban Bayramı haricinde özellikle kırsal kesimlerde yıl boyunca, herhangi bir kaydı bulunmayan pek çok mezbaha da bulunmaktadır. Bunun nedeni adak olarak anılan kurbanlarla alakalıdır, insanlar adaklarla dileklerinin gerçekleşeceğine inanmaktadır [21]. 55

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 28: Türkiye deki kesimhane/et işletmeleri sayıları. Kaynak: [18]. Sayı Sığır kesim kapasitesi Özel mezbahalar 210 Kamu mezbahaları 445 Toplam Et işletmesi 655 Özel mezbaha Sınıf 1 191 86 Özel mezbaha Sınıf 2 19 18 Özel mezbaha Sınıf 3 0 0 Kamu mezbaha Sınıf 1 5 42 Kamu mezbaha Sınıf 2 0 0 Kamu mezbaha Sınıf 3 440 4 Kırmızı Et Sektörü (2006) Raporuna göre et işletmeleri 3 sınıfa ayrılır: Sınıf 1: >40 büyükbaş hayvan/gün ve soğuk depolama (toplamın %33 ü, çoğu özel) Sınıf 2: 21-40 büyükbaş hayvan/gün; (toplamın %4ü, çoğu kamuya bağlı) Sınıf 3: <20 büyükbaş hayvan/gün; (toplamın %63ü, çoğu kamuya bağlı). Uygulamaya giren yeni yönetmeliğe göre her et sınıfının kesim limitleri değiştirilmiştir, buna göre: Sınıf 1: Minimum ya da maksimum kesim limiti yok, limit hijyen şartları, soğuk depolamanın kapasitesi, hayvanlar için bekleme odasının büyüklüğü ile belirlenir. Sınıf 2: Günlük en fazla 90 hayvan kesimi. Sınıf 3: Günlük en fazla 40 hayvan kesimi. Kanatlı nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde kayıtlı kesimhane sayısı fazladır. Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü verilerine göre, toplamda 383 kayıtlı kesimhane vardır [17]. Şekil 37, Sanayi Bakanlığı nın 2011 verileri ışığında, Türkiye nin et üretim kapasitesi dağılımını göstermektedir. En yüksek et üretim kapasitesi batı kesimlerde ve özellikle Izmir, Çanakkale ve Sakarya illerindedir. 56

Türk-Alman Biyogaz Projesi Şekil 37:Toplam et üretim kapasitesi dağılımı. Kaynak: [50]. Tablo 29, 1995-2009 yılları arası kesilmiş, kanatlı hayvan sayılarını göstermektedir (ton/yıl). Tablo 30, 1999-2009 yılları arası kesilmiş sığırları ve et üretimini göstermektedir. Tablo 29: 1995-2009 yılları arası kesimi yapılmış, kanatlı hayvan sayıları. Kaynak: [36] year Broilers Laying hens Turkeys Geese Ducks Number of slaughtered animals Meat Number of slaughtered animals Meat Number of slaughtered animals Meat Number of slaughtered animals Meat Number of slaughtered animals Meat (number) (number) (tons) (tons) (number) (tons) (number) (number) (tons) (tons) (number) (tons) (number) (tons) 1995 208 034 736 270 445 7 245 706 11 593 1996 250 034 440 406 698 8 830 930 13 910 226 960 1 027 142 400 464 108 960 266 1997 305 745 000 464 928 4 511 550 6 487 114 620 376 24 200 97 20 125 40 1998 301 549 100 476 719 6 878 250 9 990 100 550 702 27 700 106 10 600 24 1999 371 711 450 589 981 4 572 300 6 898 1 424 240 12 744 7 625 24 2 700 5 2000 411 200 300 639 342 2 762 200 4 114 2 292 350 19 274 4 370 13 2 200 4 2001 369 604 727 612 744 1 304 969 2 001 1 707 401 15 125 4 390 13 2 696 5 2002 414 707 710 694 060 1 294 580 2 127 2 412 401 30 401 3 550 13 2 900 6 2003 506 107 632 862 956 6 642 439 9 463 3 636 838 32 801 5 345 21 5 210 10 2004 505 412 926 866 862 6 825 627 9 912 4 181 881 37 623 12 955 51 5 040 10 2005 531 700 102 925 900 7 200 133 10 797 4 417 319 42 709 1 375 5 880 2 2006 490 394 162 910 226 5 172 191 7 432 1 746 569 17 062 2 490 9 1 515 3 2007 598 474 659 1 059 483 6 361 000 8 970 3 620 313 31 467 0 0 0 0 2008 604 322 129 1 069 696 13 663 482 17 985 3 453 789 35 451 0 0 0 0 2009 704 884 526 1 277 082 12 516 730 16 233 2 981 847 30 242 0 0 31 400 68 57

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 30: Sığırdan et üretimi (1999-2009). Kaynak:[37]. YIL SIĞIR MANDA TOPLAM Kesilmiş hayvan Et üretimi (ton) Kesilmiş hayvan (baş) Et üretimi (ton) Kesilmiş hayvan Et üretimi (ton) (baş) (baş) 1999 2.006.758 349.681 28.240 5.196 2.034.998 354.877 2000 2.101.583 354.636 23.518 4.047 2.125.101 358.684 2001 1.843.320 331.589 12.514 2.295 1.855.834 333.884 2002 1.774.107 327.629 10.110 1.630 1.784.217 329.259 2003 1.591.045 290.454 9.521 1.709 1.600.566 292.163 2004 1.856.549 365.000 9.858 1.950 1.866.407 366.950 2005 1.630.471 321.681 8.920 1.577 1.639.391 323.259 2006 1.750.997 340.705 9.658 1.774 1.760.655 342.479 2007 2.003.991 431.963 9.532 1.988 2.013.523 433.951 2008 1.736.107 370.619 7.251 1.334 1.743.358 371.953 2009 1.707.592 341.511 6.786 1.131 1.714.378 342.642 2010 yılı kırmızı et üretimine yönelik en güncel bilgi Tablo 31 de verilmiştir. Tablo 31: 2010 yılı Türkiye kırmızı et üretim miktarları (ton). Kaynak: TUİK 2011, [40]. Aylar Sığır Manda Koyun Keçi Toplam Ocak 41.607 187 7.912 1.001 50.708 Şubat 37.840 212 9.330 1.226 48.608 Mart 45.698 414 10.064 1.790 57.966 Nisan 49.000 616 9.149 743 59.508 Mayıs 50.112 322 7.126 1.471 59.031 Haziran 45.009 281 9.767 1.652 56.709 Temmuz 44.102 105 9.380 2.195 55.782 Ağustos 48.609 758 10.287 1.293 60.946 Eylül 46.273 95 9.273 1.473 57.114 Ekim 49.462 39 8.462 882 58.845 Kasım 116.054 41 37.679 7.881 161.655 Aralık 44.818 317 7.259 1.452 53.847 TOPLAM 618.584 3.387 135.687 23.060 780.718 58

Türk-Alman Biyogaz Projesi 2010 yılı toplam kırmızı et üretimi 780.718 tondur. Sadece sığır ve mandadan elde edilen 2010 yılı kırmızı et miktarı ise 621.971 tondur. Kanatlı et üretimine yönelik 2010 yılı verileri mevcut olmadığından 2009 yılı verileri kullanılmıştır. Tablo 32: 2009 ve 2010 yılları arası et üretimi atıkları. Kaynak: [18], [36], [37]. Kanatlı 2009 2010 Kesilmiş kanatlı hayvan sayısı 720.414.503 Et üretimi (ton) 1.323.625 Et (ton)/kesilmiş kanatlı hayvan 0,0018 Kanatlı kesim artıkları (ton) 362.522 Büyükbaş 2009 2010 Kesilmiş büyükbaş hayvan sayısı 1.714.378 Et üretimi (ton) 342.642 621.971 Et (ton)/kesilmiş büyükbaşhayvan 0,200 Büyükbaş kesim artıkları (ton) 312.088 566.509 Et üretim atıklarını biyogaz tesislerinde kullanmak mümkündür. Mide, bağırsak, kan ve yağ (kategori 2 ve kategori 3), Almanya da biyogaz tesislerinde kullanılması mümkün mezbaha atıklarını oluşturur. Ancak, sığır kanı ve yağının, Alman biyogaz tesislerinde kullanımı yasaktır, yalnızca kanatlı kan ve yağı kullanılabilir. Türkiye de kesimden sonra hemen her parça kullanılmaktadır. Kesimhane atıklarının türüne ve miktarlarına dair detaylı bilgi gereklidir. Kesimhane atıklarının brüt biyogaz potansiyelinin hesaplanması için Almanya dakilerle aynı tür atıkların olduğu varsayılmıştır. Et üretim ve kesilmiş hayvan sayıları veri tabanına göre, ortalama sığır ve kanatlı karkas ağırlıkları hesaplanmıştır ( Tablo 32). Ortalama karkas ağırlığı = et üretimi / kesilmiş hayvan sayısı Sığır karkas ağırlığı: 200 kg/hayvan Kanatlı karkas ağırlığı: 1,8 kg/hayvan Alman oranları ve kesimhane atığı : karkas ağırlığı oranı kullanılarak kesimhane atık miktarları hesaplanmıştır. Tablo 33 vetablo 34, büyükbaş ve kanatlı hayvan kesimlerinden gelen atıkların özellikleriyle ilgili bilgiler vermektedir. Tablo 35 de ise bu atıkların biyogaz potansiyelleri verilmiştir. 59

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 33: Büyükbaş ve kanatlı hayvan kesimlerinden gelen atıkların özellikleri ile ilgili varsayımlar. Karkas ağırlığının canlı ağırlığa oranı % Kesimhane artıklarının canlı ağırlığa oranı % Kesimhane artıkları/ karkas ağırlığı oranı Sığır 52 48 0,91 Kanatlı 79 21 0,27 Tablo 34: Büyükbaş ve kanatlı hayvan vücut parçalarının özellikleri. Parametreleri Substrat Büyükbaş Kanatlı KM ( %) Mide/ Bağırsak (K3) 20 Mide/ Bağırsak içeriği (K2) 15 15 Kan (kanatlı) (K3) 18 okm ( %) Mide/ Bağırsak (K3) 90 Mide/ Bağırsak içeriği(k2) 84 85 Kan (kanatlı) (K3) 96 Biyogazverimi (m 3 /t okm) Mide/ Bağırsak (K3) 400 Mide/ Bağırsak içeriği(k2) 485 350 Kan (kanatlı) (K3) 343 Metan içeriği ( %) Mide/ Bağırsak (K3) 60 Mide/ Bağırsak içeriği(k2) 60 60 Kan (kanatlı) (K3) 70 *Almanya da büyükbaşlardan gelen kan veyağın biyogaz tesislerinde kullanılması yasaktır. 60

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 35: Büyükbaş ve kanatlı kesim artıklarının özellikleri. 2009 2010 2009 Parametreler Büyükbaş Kanatlı Kesimhane artıkları (ton/yıl) 312.088 566.509 362.522 Kesimhane artıklarına oranı % Mide/ Bağırsak (K3) 12 Mide/ Bağırsak içeriği (K2) 20 21 Kan (poultry) (K3) 10 Artıkların miktarı (tons/year) Mide/ Bağırsak (K3) 36.639 66.508 0 Mide/ Bağırsak içeriği (K2) 63.853 115.908 77.036 Kan (kanatlı) (K3) 0 0 37.485 Teorik biyogaz potansiyeli (PJ/yıl) Mide/ Bağırsak (K3) 0,057 0,103 Mide/ Bağırsak içeriği (K2) 0,084 0,153 0,074 Kan (kanatlı) (K3) 0,056 Teorik Biyogaz Potansiyeli (PJ/yıl) 0,141 0,256 0,130 Teknik Biyogaz Potansiyeli (PJ/yıl) %50 0,071 0,128 0,065 *Almanya da büyükbaşlardan gelen kan veyağın biyogaz tesislerinde kullanılması yasaktır. Büyükbaş ve kanatlı kesim atıklarının (Mide/Bağırsak. Mide/kanatlı kanı) teorik biyogaz potansiyeli aşağıda özetlenmiştir: Büyükbaş (veri tabanı 2009): 2009 yılı için 141 TJ/yılve 2010 yılı için 256 TJ/yıl (veri tabanı 2011) Kanatlı (veri tabanı 2009): 2009 yılı için 130 TJ/yıl. Eğer atıkların %50 sinin biyogaz tesislerinde kullanılabileceği varsayılırsa, kanatlılardan gelen teknik biyogaz potansiyeli 71 TJ/yıl ve büyükbaş (sığır + manda) teknik biyogaz potansiyeli ise 128 TJ/yıl olarak bulunur. Süt Üretimi Türkiye, yıllık 10 milyar litre süt üretimi ile dünyanın en çok süt üreten ilk 15 ülkesi arasındadır [17]. Türkiye nin %90 lık süt üretimi ineklerden karşılanırken kalan kısmı koyun ve keçilerden elde edilir. 2008 yılı ile başlayan kriz, düşük süt fiyatları ve yüksek yem fiyatları, süt sığırlarının kesilmesine, 2009 yılı ortası itibari ile de bugün bile etkileri süren yüksek kırmızı et fiyatlarına neden olmuştur. 2008 yılına kıyasla 2009 yılında koyun eti fiyatları %50 oranında artmıştır. Türk Süt İşleme Sanayi ikili bir yapıya sahiptir.1.320 sinin kapasitesi 1.000 MT/yıl dan yüksek olmak üzere toplam 3.300 mandıra vardır. 50 den fazla sığıra sahip 1.000 civarında çiftlik olmakla beraber, 100 baştan fazla sığır bulunduran modern tesislerle ilgili pek çok yeni yatırım yapılmıştır. Modern çiftliklerde ortalama süt verimleri günlük 27 kg ve laktasyon 8.000 kg dır [17]. 61

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi İşlenen süt oranlarını artırmak, kayıtsız sokak satışlarını engellemek için devlet 1987 senesinde teşvik uygulamaları yapmıştır. Bu teşvikler, belirlenen süt işleme tesisine getirilen kg ham süt başına ödenmiştir [17]. Başlıca süt üreten iller, Balikesir, Konya ve Izmir dir. Bu bölgelerde, modern büyük ölçekli tesisler bulunmakla beraber soğuk tedarik zincir sistemi kurulmuştur. Tablo 36: Orta ve büyük ölçekli işletme konumları (>50 000 L/gün). Kaynak: [54]. Bölgeler Birimler Yıllık üretim ( 000 litre) Yüzdeler Akdeniz 4 255.600 7,0 Marmara 22 2.134.800 58,1 Orta Anadolu 16 541.800 14,7 Karadeniz 4 118.800 3,2 Ege 8 622.800 17,0 TOPLAM 54 3.673.800 100.0 Resmi olarak toplam süt üretim değeri 2009 yılı için 11.717.080 MT dur. Tarım Bakanlığı, süt üretiminin 12,3 MMT a ulaştığını belirtse de, tüccarlar 10 MMT (2009) değerine düştüğünü hesaplamışlardır. Süt üretim gelişimi Ek 15 te verilmiştir. Peynir Altı Atık Suyu Peyniraltı suyu, protein ve laktoz açısından zengin, peynir endüstrisi yan ürünüdür. Yüksek organik madde içeriği (70 gkoi/l civarında) ve düşük alkalinite oranı (50 meq/l) ile biyolojik olarak hızlı bozunabilir bir üründür. Yüksek organik madde içeriği, aerobik bozunma prosesleri sırasında fazla oksijen ihtiyacını doğurmakta ve bu durum sistemin pahalılaşmasına sebep olmaktadır. Anaerobik arıtım ise oksijen gerektirmez ve metan formunda önemli miktarda enerji oluşmasını sağlar. Ancak, Malaspina et al. (1996) düşük alkaliniteve yüksek KOİ değeri nedeniyle peyniraltı suyunun anaerobik arıtımda asiditeye sebep olma meyilli olduğunu ve bu durumun peyniraltı suyunu zor bir substrat yaptığını belirtmiştir [17]. 2010 yılı peynir üretim miktarı 473.057 ton/yıldır (Şekil 41) [39]. 62

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 37: Aylara göre 2010 yılı süt ve süt ürünleri üretimi. Kaynak: [35]. Aylar Toplanmış inek sütü Içme sütü peynir Yoğurt Ayran Ocak 494.351 104.323 33.314 64.395 23.591 Şubat 492.360 95.451 33.727 63.873 25.247 Mart 594.800 104.528 40.164 74.452 31.559 Nisan 610.599 99.539 43.992 74.572 33.489 Mayıs 654.696 93.957 45.539 81.797 36.454 Haziran 622.359 70.046 46.207 77.745 37.516 Temmuz 610.645 70.285 43.635 85.155 39.591 Ağustos 560.309 74.165 40.538 90.121 31.514 Eylül 526.132 88.076 36.790 75.795 36.521 Ekim 531.445 100.254 36.506 74.855 35.611 Kasım 503.311 91.863 34.686 70.072 33.861 Aralık 544.004 98.118 37.958 75.437 32.982 Toplam miktar (ton) 6.745.011 1.090.605 473.057 908.269 397.935 Eski adı ile Çevre ve Orman Bakanlığı verilerine göre, peynir üretimi yapılırken kullanılan 100 kg süt, 90 kg peyniraltı atık suyu oluşturur. Hesaplamalarda, süt-peynir oranı 7.5 olarak kabul edilmiştir. Son olarak, peynir üretiminde kullanılan süt miktarı 3.547.926 ton/yıl olarak bulunmuştur. Peynir altı atıksu miktarı ise 3.193.133 ton/yıl olarak bulunmuştur. Peynir altı suyunun metan verimi 23,4 L CH4/L atık su kabul edilmiştir [55]. Peyniraltı atık suyunun hesaplanmış teorik ve teknik biyogaz potansiyel değerleri Tablo 38 de verilmiştir. Teknik biyogaz potansiyelinin, teorik biyogaz potansiyelinin %90 ına eşit olduğu kabul edilmiştir. Tablo 38: Peynir altı atık suyuna ait teknik ve teorik biyogaz potansiyel değerleri. Parametreler Miktar Peynir üretimi için süt miktarı Atıksu miktarı Metan miktarı Teorik biyogaz potansiyeli Teknik biyogaz potansiyeli 3.547.926 ton/yıl 3.193.133 ton/yıl 74.719.311 m 3 /yıl 2,7 PJ/yıl 2,4 PJ/yıl 4.3.5. Belediye Atıkları Türkiye de, artan yaşam standartları ve sanayileşme atık madde miktarlarının artmasına sebep olmuş ve sonucunda bertaraf problemleri başlamıştır. Türkiye de geleneksel katı atık bertaraf yöntemi, miktarı 2.000 den fazla olan açık sahalara yığmak ya da denize boşaltmak şeklindedir. Katı atık idaresi ile ilgili sorun, Ümraniye-Hekimbaşı açık çöp sahasında 28 Nisan 1993 yılında meydana gelen kaza ile başlamıştır. Gaz sıkışmasından kaynaklı bu kazada, 39 kişi hayatını kaybetmiştir [44]. 63

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Bugün, atıkların bertarafı için kullanılan en yaygın metot, kontrollü depo sahaları ile belediyelerin katı atık depolama sahalarıdır. Atıkların miktarlarına ve belediye sayılarına göre değişen bertaraf yöntemleri Tablo 39 da gösterilmiştir. Tablo 39: Belediye katı atıklarının durumu, 2008. Kaynak: [37]. Bertaraf yöntemleri Belediye sayıları Atık miktarı (ton/yıl) Büyük şehirlere ait atık depo sahaları 59 2.276.540 Belediye atık depo sahaları 2271 10.520.659 Diğer belediyelerin atık depo sahaları 195 347.943 Kontrollü düzenli depo sahaları 423 10.947.437 Yakma tesisleri - - Gömme 45 100.486 Açık sahada yakma 126 239.291 Deniz, göl ve nehirlere boşaltma 59 47.685 Türkiye 3.129 24.360.863 TUİK, 2008 verilerine göre, belediye atıklarının toplam miktarı 24.360.863 ton/yıldır. Atık miktarı mevsim ve bölgelere göre değişiklik göstermektedir. Belediye atıklarının kompozisyonuşekil 38 de verilmiştir. Mutfak atıkları, biyogaz üretimi için kullanılabilir. Ates, 2011 e göre mutfak atıkları (biyoatık) toplam belediye atıklarının %34 üne eşittir (Şekil 38). Bu nedenle, mutfak atıkları miktarı 8.282.693 ton/yıldır. Hesaplamalar için KTBL Faustzahlen 2007 deki biyoatıkla ilgili varsayımlar kullanılmıştır [65]: 40 %KM, 50 % okm Biyogaz verimi: 615 m 3 /tokm, 60 % metan içeriği Her ton mutfak atığı/ biyoatık başına düşen metan değeri 74 m 3 /tbiyoatık,25 m 3 /tmsw dır. Bu değerlerden yola çıkılarak, belediye atıklarından gelecek toplam metan 6,11 *10 8 m 3 /yıl olarak hesaplanır. Belediye atıkları içerisindeki, mutfak atıklarının (biyoatık) biyogaz potansiyeli ise 22 PJ/yıl civarındadır. 64

Türk-Alman Biyogaz Projesi 19% mutfak atigi kagit 34% karton hacimli karton plastik 22% cam metal 1% 6% 4% 2% 1% 11% diger (yanmaz) diger (yanabilir) Şekil 38: Belediye atığı içeriği. Kaynak: [31]. 4.4. Biyogaz Potansiyel Analizi Özeti İl bazındaki verilere dayanılarak, tarımsal substratlar (gübre, tahıl sapları, nadas alanlarındaki enerji bitkileri, domates artıkları, şeker pancarı yaprakları) açısından yüksek biyogaz potansiyeline sahip şehirler belirlendi. Tarımsal artıklardan gelen teorik biyogaz potansiyeli en yüksek iller: Konya, Sivas, Ankara, Şanlıurfa, Yozgat, Kayseri, Çorum, Eskisehir, Erzurum (Şekil 39) olarak bulundu. Teknik biyogaz potansiyeli yüksek iller ise: Konya, Sivas, Ankara, Yozgat, Balıkesir, Bolu, Kayseri, Çorum, Sakarya ve Şanlıurfa (Şekil 40) olarak belirlendi. Şekil 42, sektörlere göre en yüksek teknik biyogaz potansiyeline sahip illeri göstermektedir (TJ/yıl). Hayvan atıklarından gelen en yüksek teknik biyogaz potansiyeline sahip iller, Bolu, Balıkesir, Sakarya, İzmir, Manisa, Konya ve Afyon olarak belirlendi. En yüksek tahıl sapı biyogaz potansiyeline sahip iller Konya, Şanlıurfa, Ankara ve Adana olarak bulundu. Konya, en yüksek şekerpancarı yaprağı (%27,5) ve nadas alanlarındaki enerji bitkisi (%19) biyogaz potansiyeline sahip il olarak belirlendi. En yüksek domates artığı (%43,3) biyogaz potansiyeli ise Antalya da bulunmaktadır. 65

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekil 39: Tarım artıklarının teorik biyogaz potansiyeli dağılımları. Şekil 40: Tarım artıklarının teknik biyogaz potansiyeli dağılımları. 66

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 40: Türkiye'de tarım sektörü teknik biyogaz potansiyellerine (hayvan gübresi, tarımsal yan, enerji bitkileri) göre iller sıralaması. Kanatlı+ sığır dışkısı Tahıl sapları No İl adı Teknik biyogaz Toplam biyogaz İl adı Teknik biyogaz Toplam biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) potansiyeli içindeki oranı (%) potansiyeli (TJ/yıl) potansiyeli içindeki oranı (%) 1 Bolu 5.899 7,5 Konya 2.101 7,6 2 Balıkesir 5.674 7,2 Şanlıurfa 1.842 6,7 3 Sakarya 5.373 6,9 Ankara 1.423 5,1 4 İzmir 4.171 5,3 Adana 1.100 4,0 5 Manisa 4.034 5,1 Diyarbakır 922 3,3 6 Konya 3.228 4,1 Yozgat 788 2,8 7 Afyon 2.387 3,0 Kayseri 689 2,5 8 Adana 2.119 2,7 Mardin 674 2,4 9 Ankara 2.110 2,7 Sivas 666 2,4 10 Aydın 1.792 2,3 Çorum 660 2,4 Şekerpancarı yaprakları Nadas arazilerindeki enerji bitkileri No İl adı Teknik biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) Toplam biyogaz potansiyeli içindeki oranı (%) İl adı Teknik biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) Toplam biyogaz potansiyeli içindeki oranı (%) 1 Konya 1.205 27,5 Konya 15.424 19,0 2 Yozgat 399 9,1 Sivas 9.185 11,3 3 Aksaray 237 5,4 Ankara 6.018 7,4 4 Kayseri 227 5,2 Yozgat 4.585 5,6 5 Eskişehir 204 4,7 Çorum 3.835 4,7 6 Tokat 178 4,1 Kayseri 3.715 4,6 7 Afyon 165 3,8 Şanlıurfa 2.723 3,4 8 Karaman 141 3,2 Aksaray 2.673 3,3 9 Sivas 140 3,2 Erzurum 2.140 2,6 10 Ankara 120 2,7 Eskişehir 2.092 2,6 Domates atıkları (tarla+sera) Toplam tarımsal teknik biyogaz potansiyeli No İl adı Teknik biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) Toplam biyogaz potansiyeli içindeki oranı (%) İl adı Teknik biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) Toplam biyogaz potansiyeli içindeki oranı (%) 1 Antalya 1.758 43,3 Konya 21.985 11,2 2 Muğla 364 9,0 Sivas 11.706 6,0 3 Mersin 312 7,7 Ankara 9.706 5,0 4 İzmir 201 4,9 Yozgat 6.941 3,5 5 Bursa 180 4,4 Balıkesir 6.437 3,3 6 Manisa 173 4,2 Bolu 6.355 3,2 7 Çanakkale 111 2,7 Kayseri 6.134 3,1 8 Tokat 105 2,6 Çorum 5.906 3,0 9 Samsun 89 2,2 Sakarya 5.814 3,0 10 Şanlıurfa 84 2,1 Şanlıurfa 5.010 2,6 67

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 41 de hesaplama sonuçlarına dayanılarak hazırlanmış, sektörlere göre biyogaz potansiyelleri verilmiştir, genel bilgi ise Tablo 42 de listelenmiştir. Tablo 41: Sektörlere göre hesaplanmış biyogaz potansiyelleri. Sektör Substrat Teorik BiyogazPotansiyeli Teknik Biyogaz Potensiyeli [PJ/yıl] [PJ/yıl] Tarım - Sığır dışkısı 107,8 42,1 hayvancılık Kanatlı dışkısı 36,6 36,2 Tarımsal artıklar Tahıl sapları 276,7 27,7 Şeker pancarı yaprakları 17,5 4,4 Domates atığı 11,1 4,1 Enerji Bitkileri Nadas alanlarındaki enerji bitkileri 325,1 81,3 Tarım-sanayi Et üretimi artıkları 0,5 0,2 artıkları Peynir Atık su 2,7 2,4 Şeker pancarı pres keki 5,0 4,5 Molaz (şeker üretimi) 3,3 2,9 Zeytin pres keki (prina) 1,3 1,2 Kara su 1,3 1,2 Meyve suyu artıkları (Posa) 1,8 1,6 Draf (Biyoetanol üretiminden gelen 0,9 0,8 posa) Belediye atığı Belediye atığı 22,0 11,0 Toplam (enerji bitkileri ile) 813,4 221,5 Toplam (enerji bitkileri olmadan) 488,3 140,3 Toplam (enerji bitkileri ve sap olmadan) 211,6 112,6 Tablo 42: Sektörlere biyogaz potansiyelleri karşılaştırması. Sektör Teorik Biyogaz Potansiyeli [PJ/yıl] Teknik Biyogaz Potansiyeli[PJ/yıl] Tarım- Hayvancılık 144,4 78,4 Tarımsal artıklar 305,3 36,1 Enerji Bitkileri 325,1 81,3 Tarım-Sanayi Artıkları 16,6 14,8 Belediye Atıkları 22,0 11,0 Toplam (enerji bitkileri ile) 813,4 221,5 Toplam (enerji bitkileri olmadan) 488,3 140,3 Toplam (enerji bitkileri ve sap olmadan) 211,6 112,6 68

Türk-Alman Biyogaz Projesi En yüksek teorik biyogaz potansiyeli, tarım sektöründen ve enerji bitkilerinden elde edilebilir (Şekil 41). Brüt hesaplamalarda, enerji bitkileri için varsayımlar yapılırken çim silajı verileri kullanılmıştır. 2% 3% 18% tarim-hayvansal atiklar tarim artiklari 40% enerji bitkileri tarim-sanayi atiklari 37% belediye atiklari Şekil 41: Sektörlere göre Türkiye deki teorikbiyogaz potansiyel dağılımları (PJ/yıl). En yüksek teknik biyogaz potansiyeli, sığır dışkısından elde edilebilir (Şekil 42). Fakat nadas alanları ya da kullanımda olmayan ekilebilir alanlar enerji bitkisi üretimi için kullanılabilirse, yüksek biyogaz potansiyeli sağlarlar. Fakat, enerji bitkileri ile alakalı daha detaylı analiz yapılması gereklidir. 7% 5% 35% tarim-hayvansal atiklar tarim artiklari enerji bitkileri 37% tarim-sanayi atiklari belediye atiklari 16% Şekil 42: Sektörlere göre Türkiye deki teknik biyogaz potansiyel dağılımları (PJ/yıl). Sonuç olarak, organik atıkların (tarımsal atıklar, belediye atığı, tarım-sanayı atıkları) teknik biyogaz potansiyeli, enerji bitkileri ve tahıl saplarının dahil edilip edilmemesine bağlı olarak 112,6 221,5 PJ/yıl (31,3 61,5 TWh/yıl) olarak değişmektedir. Bu da yıllık 3,13 6,15 milyar m 3 metan demektir. 69

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablo 43, elde edilen bu enerji ile Türkiye nin enerji ihtiyacının nasıl karşılanabileceğini göstermektedir. Enerji ile ilgili verilerin karşılaştırılmasında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı verileri baz alınmıştır (2010) [41]. Elde edilmesi mümkün teknik biyogaz potansiyeli ile Türkiye nin birincil enerji ihtiyacının % 2,5 4,8 lık kısmını karşılamak mümkündür, bu da toplam enerji % 3,2 6,3 arasında değişen oranına denk gelmektedir. Türkiye nin biyogaz potansiyeli, toplam yenilenebilir enerji potansiyelinin % 35,9 70,6 kısmını oluşturmaktadır. Biyogaz üretimi ile, doğal gaz tüketiminin % 19,2 37 oranında azaltılması mümkündür. Biyogaz tesisleri için elektrik verimi %40 kabul edildiğinde, Türkiye nin %6 ile %12 lik elektrik enerjisi biyogazdan sağlanabilir, bu da elektrik enerji üretiminde kullanılan yenilenebilir enerji payının %22 44 değerine yükselmesi demektir. Tablo 43: Teknik biyogaz potansiyel enerjisi kullanımı ile örtülebilecek enerji yüzdeleri. Kaynak: [41]. minimum maksimum (enerji bitkileri ve tahıl sapları dahil edilmeden) (enerji bitkileri ve tahıl sapları dahil) Birincil enerji ihtiyacı 2,5 4,8 Toplam enerji tüketimi 3,2 6,3 Enerji tüketimindeki YEK payı 35,9 70,6 Enerji tüketimi için yer değiştirilebilecek doğalgaz oranı 19,2 37,7 Toplamelektrik üretimi* 5,9 11,6 Elektrik üretimi içindeki YEK payı* 22,4 44,1 * Biyogaz kullanım tesislerindeki enerji verimi %40 kabul edilmiştir. 70

Türk-Alman Biyogaz Projesi 4.5. Diğer Biyogaz Çalışmaları 4.5.1. Sonuçların Karşılaştırılması Şu ana kadar yapılmış tüm biyogaz çalışmaları farklı kriterlere dayanmaktadır. Yapılan çalışmalarla alakalı genel bilgiler aşağıdaki gibi sıralanmıştır: Tarımsal artıkların biyogaz potansiyelleri yüksektir, Hayvancılık atıklarının batıdaki ve kuzey bölgelerdeki potansiyelleri yüksektir, Türkiye nin kuzeyi özellikle Karadeniz Bölgesi yüksek meyve atığı potansiyeline sahiptir, Fındık artıklarının Karadeniz Bölgesinde oranı yüksektir, Marmara ve Ege bölgelerinin zeytin atığı potansiyeli yüksektir. Şekil 43: Türkiye nin biyokütle potansiyeli. Kaynak: [3]. Farklı biyogaz çalışmalarına ait varsayımlar ve sonuçlar aşağıdaki gibidir: Ekinci, 2011 [4]: Türkiye nin hayvan atıklarından kaynaklı metan potansiyeli: ~ 3,1 *10 9 m 3 metan /yıldır. TEKNODAN çalışması [23]: Biyoenerji potansiyelleri: tahıl sapları, 140,1 TWsaat/yıl, hayvan atıkları, 11,9 TWsaat/yıl, orman ve meralardan gelen atıkların potansiyeli, 16,1 TWsaat/yıldır. Exploitation of Agricultural Residues in Turkey (AGRO-WASTE) EU Life Projects, Project No:LIFE03 TCY / TR / 000061 (2004-2005): Türkiye nin bölgesel tarım atıkları potansiyeli aşağıdaki şekilde bulunmuştur: o Yıllık tarla ekinleri ve artıkları : 227 PJ (%33,4 mısır, %27,6 buğday ve%18,1 pamuk) o Yıllık meyve üretimi ve artıkları: 75 PJ (%55,8 fındık ve %25,9 zeytin) 71

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi o Türkiye de kullanımda olmayan 2 milyon hektar tarım arazisi mevcuttur, eğer bu arazilerin sulama sorunu hallolursa: 2.000.000 ha x 40.000 kwsa/ha=80 TWh elektrik üretilebilir. Balat, 2005: Tahıl tozları, fındık kabukları, buğday sapları, Türkiye deki kullanılabilir biyokütle enerjisini oluşturur. Yıllık biyokütle potansiyeli yaklaşık 32 Mtoe dur. Toplam kazanılabilir biyoenerji ise 17.2 Mtoe dur. Schmack Çalışması (Suat Karakuz), 2010: o o Türkiye de toplamda 10 milyon büyükbaş hayvan bulunmaktadır. Tek hayvandan elde edilebilecek dışkı miktarı 50 kg/gün ve bu dışkıların toplamda %70 i toplanıp biyogaz üretiminde kullanılabilir. Bu da 86,4 PJ enerjiye denk gelir. Türkiye nin toplam ekilebilir alanı 30.000.000 hektardır ve bu alanların yarısı kullanılmamaktadır. Eğer ekilebilir alanların %20lik kısmının enerji bitkisi (hayvan pancarı, mısır, çim silajı, tritikale) üretimi için kullanılabileceği varsayılırsa 1.380 PJ enerji elde edilebilir (varsayım: hektar başına 50 ton mısır, 1 ton mısır silajı başına 210 m 3 biyogaz). Hayvan atıkları üzerine yapılan çoğu biyogaz çalışmasının sonucunda benzer sonuçlar elde edilmiştir. Enerji bitkileri ile alakalı hesaplamalarda ise her çalışmanın kendine has varsayımları bulunmaktadır. Pek çok çalışmada enerji bitkilerinin biyogaz potansiyelinden bahsedilmektedir. Bu nedenle Türkiye de hangi koşullarda, hangi enerji bitkilerinin üretilebileceği ile ilgili detaylı araştırma gereklidir. DBFZ in enerji bitkileri üzerine yapmış olduğu hesaplamalar sadece, Türkiye de ekilebilir ya da nadas alanlarının enerji bitkileri üretmek için alternatif olarak kullanılabileceğini göstermektedir. 4.5.2. Biyogaz Potansiyel Çalışmaları Farklı içeriğe sahip pek çok biyokütle çalışması yapılmıştır ve bunlar: Toplam biyokütle potansiyeli araştırması, Sadece tek bir sektör için potansiyel araştırması, Farklı bölgeler için potansiyel araştırmaları şeklindedir. Türkiye de biyokütle araştırmaları 2000 li yıllardan sonra önemli hale gelmeye başlamıştır. Üniversiteler konu ile alakalı makaleler yayınlamaya 2000 lerin başında yoğun olarak başlamıştır. 2010 yılına doğru özel sektör, mühendislik şirketleri de işin içine dahil olmuştur. YEK e yönelik yasal çerçevedeki değişimlerle beraber, biyokütle çalışmalarının içeriğinin genişlemesi ve sayılarında artış olması beklenmektedir. Biyogaz potansiyelleri hakkında yapılmış çalışmalara dair genel bakış, yıllar, yazarların adları, konular Ek 9 da verilmiştir. Ulusal ve uluslarası alanda da bir takım araştırma çalışmaları mevcuttur. Yürütülmekte olan ulusal biyogaz projesi ile 350kW elektrik üretim kapasiteli biyogaz tesisi kurulumunu hedeflenmektedir. Ege Üniversitesinin, İzmir ili sınırları içerisinde 60 adet biyogaz tesisi kurma projesi bulunmaktadır (IEA Bioenergy Task 37, 2011). 72

Türk-Alman Biyogaz Projesi 5. Aktör Analizi Biyogaz yatırımlarında, bakanlıklardan işletme sahiplerine kadar pek çok aktör yer alır. Bakanlıklarla ilgili aktörler, kanun yapma ve kanunların uygulanmasından sorumludurlar. Toplumsal hareketlerden ise dernekler, birlikler ve sivil toplum örgütleri sorumludur ve bu örgütler halkın biyogaz konusundaki ilgi ve duyarlılığını artırabilirler, ayrıca biyogaz yatırımları için üyeleri arasından uygun yatırımcılar bulabilir ve biyokütle potansiyeli belirlenmesi için en güncel bilgiyi sağlayabilirler. Araştırma merkezleri ve üniversiteler biyogaz konusundaki araştırma ve bilgi açığını kapatabilirler (Ek 5 ve Tablo 44). Biyogaz yatırımlarına istinaden, Türkiye de 5 i kamuya bağlı 45 banka bulunur ve bu bankaların Türkiye çapında 9.441, yurtdışında ise 63 şubesi vardır [56]. Tablo 44: Biyogaz aktörlerine genel bakış. Politik paydaşlar Kamu paydaşları Dernek ve birlikler Dernekler Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Orman ve Su İşleri Bakanlığı Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu Enerji Piyasaları Düzenleme Kurulu (EPDK) Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Türkiye Kalkınma Bankası Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (ISPAT) Çevre Koruma Bürosu Kalkınma ve Reform Komisyonu Orman Genel Müdürlüğü Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü Tarımsal Araştırma ve Politikalar Genel Müdürlüğü Alman-Türk Ticaret ve Sanayi Odası Biyogaz Araştırmaları Derneği İstanbul Sanayi Odası Bursa Sanayi ve Ticaret Odası Mersin Sanayi ve Ticaret Odası Eskişehir Sanayi Odası Antalya Sanayi ve Ticaret Odası Istanbul Ticaret Odası Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme Derneği 73

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Birlikler Araştırma Merkezleri ve Üniversiteler Araştırma Merkezleri Üniversiteler Kırmızı Et Üreticileri Birliği Yumurta Üreticileri Birliği Afyon Güçbirliği Tavukçuluk Sığır Yetiştiricileri Birliği Et Üreticileri Birliği Beyaz Et Sanayicileri ve Üreticileri Birliği Türkiye Süt Et Gıda Sanayicileri ve Üreticileri Birliği Et Toptancıları ve Perakendecileri Birliği (ALBIYOBIR) Alternatif Enerji ve Biyodizel Üreticileri Birliği (YETA) Yerli Enerji ve Teknoloji Araştırma Birliği Biyodizel Sanayicileri ve İşadamları Derneği TÜBİTAK Ulusal Üretim Merkezi Izmir Kalkınma Ajansı Yıldız Teknik Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi EgeÜniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi Karabük Üniversitesi Orta Doğu Teknik Üniversitesi Istanbul Teknik Universitesi Akdeniz Üniversitesi Çukurova Üniversitesi Finans Bankalar KfW (Alman İmar Bankası) DEG (Alman Kalkınma Ajansı) EIB (Avrupa Yatırım Bankası) EBRD (İmar ve Kalkınma Bankası) IFAD (Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu) KOSGEB (KOBİ gelişimi için Türk sivil toplum kuruluşu) Hayvancılık işletmeleri, kendi biyogaz tesislerini kurmaları açısından muhtemel yatırımcılardır ya da var olan hayvan atıklarını biyogaz tesislerine satabilirler. Biyogaz yatırımı yapacak olan şirketler, gelişmiş teknolojinin ithalinden de sorumludurlar. Bu şirketler diğer şirketler arasında biyogaz teknolojileri açısından yol gösterici konuma gelebilirler. Biyogaz tesis dizaynı yapan mühendislik 74

Türk-Alman Biyogaz Projesi şirketleri, Türk piyasalarına biyogaz teknolojisi satarlar. Şebeke besleme şirketleri, ısı müşterileri, organik gübre şirketleri ve organik gübre tüketicileri, biyogaz tesislerinin işletilmesi üzerinde direkt etkiye sahiptirler (Tablo 45). Tablo 45: Biyogaz tesislerinin kurulumu ve işletilmesinde direkt etkiye sahip paydaşların biyogaz projeleri içerisindeki muhtemel ilgi ve pozisyonları. Paydaşlar Projeye katkılar Fırsatlar Hayvancılık işletmeleri Biyogaz Tesisi Yatırım Şirketi Biyogaz tesisi dizayn ve mühendislik şirketleri Şebeke besleme işletmeleri Isı müşterileri Organik gübre şirketi Organik gübre müşterileri Dışkıyı uygun fiyatla biyogaz tesislerine satmak yerel yönetimden kaynaklı çevreyi korumaya yönelik baskının azaltılması Ekonomik açıdan uygun projeyi yaratmak Gelişmiş Alman teknolojisini ithal etmek Diğer şirketler arasında öncülük yapmak Teknolojinin Türk pazarına sunulması Yatırımcı şirketle beraber teknoloji lisans yardımlaşma modeli geliştirme Biyogaz tesislerinde üretilmiş elektriğin belirlenen fiyatlandırma ile kabulü Biyogaz tesisinden üretilen ısının alımı ve çevre konutlara, okullara satışı Biyogaz tesislerinden gelen son ürün digestatın alımı Sıvı gübrenin kullanımı ve ulaşım masraflarının örtülmesi Kendi biyogaz tesislerini işletmek için devletten para desteği alabilirler Gübre toplama işletmeleri ile yerel yönetim arasında bağ oluşturabilirler. Gelecekteki sıvı gübre fiyatları üzerinde etkili olabilirler Biyogaz tesisleri üzerine olan politikalarda rol alabilirler Teknoloji transferi için karşılıklı çıkar yolları bulabilirler Fikri mülkiyet koruması Biyogaz üzerine üniversitelerin yapmış olduğu çalışmalar eklerde verilmiştir. Paydaşlara yönelik daha detaylı bilgi ise Ek 5 te bulunmaktadır. 75

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 6. GAP Analizi Yenilenebilir enerji sektörüne yönelik en büyük problemi mevcut bürokrasi sistemi oluşturur. Türkiye nin biyokütle çalışmalarını engelleyen bariyerler 2 gruba ayrılabilir: (1) kurumsal, idari ve yasal çerçevedeki bariyerler, (2) Biyokütle enerjisinin teşviki ile ilgili gerçek, algılanan ve doğal risklerden kaynaklı bariyerler [26]. Enerji tüketimi içindeki yenilebilir enerji payı oldukça düşüktür ve yasal çerçeveye bakıldığında yönetmelik ve kanunlarda biyokütleye yönelik ölçülebilir hedefler bulunmamaktadır ya da var olan hedeflerin hemen hepsi rüzgar enerjisine yöneliktir. Yapılan çalışmalara göre, Türkiye enerji ihtiyacının neredeyse tamamını kendisi karşılayabilecek potansiyele sahiptir. Ne yazık ki bu gerçeğe rağmen, konulan hedefler, yenilenebilir enerji kaynakları ile değil, doğalgaz ve petrol ithali ile alakalıdır. Çevre Kanunu oldukça yetersiz ve çevreye karşı yapılan ihlalleri önlemeye yönelik yaptırım gücü ise zayıftır. Bu nedenle, biyogaz gibi çevresel teknolojiler yatırımcılar için pahalı görünmektedir. Dahası, çiftçiler, sanayiciler ve politikacılar ile kapasite geliştirme çalışmaları yapılmalı, halkın duyarlılığı artırılmalıdır. Genelde Türkiye de biyogaz konusunda fikir birliği oluşmamış olmasına rağmen, tüm aktörler düşük şebekeye besleme tarifelendirmeleri, yetersiz teşvikler ve tek bir biyogaz derneğinin yeterli olmaması ve 2015 yılına kadar olan alım garantisinin yatırımcılara güven vermediği konularında hem fikirdirler. Türkiye deki biyogaz uygulamaları konularında var olan problem ve bariyerlere yönelik, bilir kişilerle görüşmeler yapılmış ve konu hakkındaki fikirleri alınmıştır: Görüşülen temsilcilerden çevre mühendisi olan kişi, konu hakkında yapılması gerekenleri şu şekilde listelemiştir: Türk yönetmelikleri, Alman yönetmelikleri ile kıyaslanıp, Türkiye nin yasal çerçevesinde bulunan eksikler detaylıca belirlenmeli ve gereken düzenlemeler yapılmalıdır. Enerji politikaları yeniden düzenlenmeli, atık yönetimi kanunu oluşturulmalı ve sıvı gübre kullanımı konusunda çiftçiler bilgilendirilmelidir. Yatırımcıları motive edecek yeni teşvikler oluşturulmalıdır. Biyogaz Derneği nde bir temsilci ise; Bakanlıkların yaptırım gücü yeterli değil, paydaşlar arasındaki yardımlaşma yok denecek kadar az, Atık yönetimi yönetmeliği, sıvı gübre kullanımına dair bilgi ve organik gübre işletmeleri eksik, Biyogaz projelerinin planlaması yetersiz, Alman teknolojisi çok pahalı, teknolojinin adaptasyonu gereklidir. Alman teknolojisinin ithali yerine, Türk teknolojisi kullanılmalıdır. Mısır tohumu fiyatları yüksek, demiştir. Alman Biyogaz Şirketi nde çalışan bir Türk uzmana göre ise durum şu şekildedir: Türk Biyogaz Derneği nin kapsamı yeterli değildir. Eğitim yetersizliğinden, birlikler ve yatırımcılar çevreye değer vermemektedir. Bu durum onları sadece biyogaz projelerinin geri ödeme sürelerine odaklanmalarına neden olmaktadır. 76

Türk-Alman Biyogaz Projesi Türkiye de biyogaza yönelik teknoloji bulunmamaktadır ve Almanya ile kıyaslandığında pek çok ekipman Türkiye de daha pahalıdır. Alman Yönetmelikleri, Türkiye ye uyarlanmalıdır. Sadece atık yönetimi oluşturmak yeterli değildir, ulusal hedefler konulmalıdır. YEK herkes tarafından anlaşılır hale gelmelidir, kaynak yönetimi üzerine çalışmalar düzenlenmelidir. Çevresel etki değerlendirme çalışmaları uygun şekilde yürütülmemektedir. Kanun yapımı çok fazla zaman almaktadır ve pek çok revizyon yapılmasını önleme amaçlı, yayınlanacak kanunlar iyi bir şekilde düşünülüp,planlanıp hazırlanmalıdır. Türkiye de enerji bitkilerinden elde edilebilecek biyogaz potansiyeli oldukça yüksektir. Bu nedenle enerji bitkisi çiftçisi anlayışı oluşturulmalıdır. Türk biyogaz tesisi işleticilerinden bir temsilciye göre ise: Türkiye de biyogaz yatırımcıları teşvik edilmelidir. Yatırımcılar, yatırımlarının geri dönüşünü görmek için sabırsızlardır. Biyogaz tesisi ile ilgilenen insanlara örnek olması açısından pilot proje oluşturulmalı ve ilgililere yol gösterilmelidir. Proje teklifleri oldukça pahalıdır. Aynı temsilci, yetersiz gaz üretimini ve katı atık miktar ayarlamasının kendi tesislerinde karşılaştıkları en büyük sorun olduğunu belirtmiştir. Biyogaz yatırımlarının finansmanına yönelik bankacılık sektöründen kaynaklı sorunlar ise şöyle özetlenebilir: Konu hakkında bilgi ve deneyim eksikliği, Değerlendirme ve hesaplama için herhangi yöntem olmaması, Müşteri teminat eksikliği, Müşterinin eksik ya da geç evrak teslimi. Banka müşterilerinden kaynaklı problemler ise aşağıdaki şekilde tanımlanabilir: Banka ve kredilere yönelik şüpheci yaklaşım, Program ve ürüne yönelik bilgi eksikliği, Müşterilerin, ekonomik durumlarına yönelik bankaya yeterli evrak bildirmemeleri Girişimci bilgisi eksikliği [56]. Biyogaz tesisinin kurulumundan önce, arzu edilen teknoloji gelişimi ve ekonomik güvenceyi sağlayan proaktif politikalar oluşturulmalıdır. Enerji planlaması yapılmalı, hedefler konulmalı ve yenilenebilir enerji eylem planı oluşturulmalıdır (Lund et al., 1999). Yeni teknolojiye şans vermek ve tesisleri ekonomik açıdan mümkün kılabilmek için, Türk Enerji Ajansı, uygun şebeke besleme tarifelendirmesi ve yatırımlara yönelik teşvikler oluşturmalıdır. Devlet destekli biyokütle enerji araştırma anketleri düzenlenmelidir. Yerli biyogaz tesisi sahipleri desteklenmeli ve yeni projeler için yer seçimi çok dikkatli bir şekilde yapılmalıdır [34]. 77

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Öncelikle, araştırmalar teknolojinin gelişmesine izin verecek şekilde, farklı ekinlere ve sektörlere dayanılarak yapılmalıdır. Yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve sunumu, teknolojinin bağlı olduğu özel pazar yapısı ile birlikte değerlendirilerek yapılmalıdır [42]. Araştırmalar için uzun dönemli devlet destekleri sağlanmalıdır. Diğer türlü, biyogaz tesislerine yönelik iyimser isteklerin karşılanması, deneyim eksikliği nedeniyle başa çıkılamayan, reaktörde kum oluşması, kontrolü mümkün olmayan fermentasyon prosesi ve sanayiden gelen aşırı atık miktarı gibi tesise zarar verebilecek tahmin edilemeyen olaylar nedeniyle,mümkün değildir. Biyogaz tesislerinin ulusal tezi ve sertifikalandırmaları yapılmalıdır [34]. Biyogaz tesisi kurulduktan sonra yeni stratejilerin geliştirilmesi için, biyogaz gelişiminin durumu değerlendirilmelidir. İstihdam, finans, geri ödeme dengesi, sera gazlarından sorumlu Türk Parlamentosu tarafından belirlenen amaçlar doğrultusunda, biyogaz tesislerinin sosyo-ekonomik uygunluğu ele alınmalıdır. Petrol ve doğalgaz ithalatındaki düşüşler, tesis kurulumuna, işletilmesine ve bakımına bağlı olarak artan iş olanakları, artan gelirler ve vergiler, devlet finansmanı ele alınmalıdır. Teşviklere istinaden artan devlet gelirleri, yeni biyogaz tesislerinin kurulumu için motive edici olmalıdır[42]. Çalışma çerçevesinde geliştirilebilecek veri tabanı bilgileri şu şekildedir: Bakanlığa ait TURKVET veri tabanı en güncel veri tabanı olup, çalışmalarda kullanılmalıdır. Ne yazık ki bu veri tabanına ulaşım pek çok yasal izni gerekli kılmaktadır ve aşırı zaman alıcıdır. Atıkların kullanımına dair kesin veri yoktur.enerji bitkilerinin gerçekçi biyogaz potansiyel çalışmaları için, toprak kalitesi, iklim koşulları, sulama durumu ile ilgili detaylı bilgi gereklidir. TUİK veri tabanının gerçekçiliği, özellikle doğu bölgelerinde hayvan sayıları, hayvan başına yapılan destek ödemeleri nedeniyle, kesilen hayvanları sisteme bildirmeyen çiftçiler nedeniyle gerçeğin çok üstünde yansıtıldığından, şüphelidir. Birliklerden alınan bilgiler daha gerçekçi ve günceldir. Gıda sanayi atıklarını belirlemek için düzenlenmiş anket çalışması devam ettirilmelidir. Türkiye deki biyogaz uygulamalarıyla alakalı eksik olduğu düşünülen çalışmalar şu şekildedir: Biyogaz eylem planı/ biyogaz yol haritası: Türkiye nin biyogaz stratejisi nasıl olmalıdır? Türkiye deki tipik biyogaz tesislerinin özellikleri nasıl olmalıdır? (Biyogaz tesislerinin teknik değerlendirmesi) Türkiye deki biyogaz tesislerinin ekonomik değerlendirilmesi. Biyogaz uygulamalarından kaynaklanabilecek ekolojik etkiler (örnsera gazı emisyonlarında azalma, toprak ve sudaki çevresel değişiklikler, modern İstikrarlı sistemler). 7. Sonuçlar Genel olarak, biyokütle potansiyeli; nüfus artış hızı, kişi başına düşen tüketim, ekin verimlerindeki gelişme, yem ve biyokütle üretimi ile iklim değişikliğine bağlı parametrelere göre değişen, gelecek gıda ve hammadde ihtiyacına bağlıdır. 78

Türk-Alman Biyogaz Projesi Girdi veri sorunu: belirsiz siyasi gelişmeler ve yetersiz veri kullanılabilirliği (gelişmekte olan ülkeler), spesifik biyokütle fraksiyonları ile alakalı tanımlamaların eksikliği, bozulmuş araziler. Mevcut belirsizliklerle başa çıkabilmek için senaryo yaklaşımı en uygun çözüm olabilir. Gelecek biyokütle potansiyelinin sürdürülebilirliği; gıda güvenliği ve sürdürülebilirliğine yönelik küresel siyasal anlaşmalar ile gelişmiş ülkelerdeki tüketim alışkanlıklarına bağlıdır. Türkiye nin biyogaz potansiyeli aşağıdaki gibi özetlenebilir: Varolan biyokütlenin enerji üretimi için kullanımı, özellikle tarımdan, tarım-sanayiden ve belediye sektöründen kaynaklı atıkların biyogaz potansiyeli ile kıyaslandığında oldukça düşük seviyelerdedir. Tarımsal sektörün (büyükbaş ve kanatlı dışkıları) biyogaz potansiyeli oldukça yüksektir, ne yazık ki, bu potansiyel şu anda kullanımda değildir. Tarımsal sektöre yönelik en yüksek biyogaz potansiyeli, sığır gübresinden elde edilebilir. Hayvancılık atıkları, özellikle Türkiye nin kuzey ve batı bölgelerinde yüksek potansiyele sahiptir. Hayvan atıklarının ve tarım-sanayi atıklarının kullanımı, çevresel sorunların çözümüne katkıda bulunabilir (örn. seragazı emisyonlarının azaltılması, yeraltı suyu güvenliği, nehir kirliliği). Özellikle arpa ve buğday saplarından kaynaklı yüksek biyogaz potansiyeli bulunmaktadır, ancak, saplar genellikle hayvan üretiminde yem olarak kullanılmaktadır. Sapların yakılması da diğer bir genel uygulamadır. Biyogaz prosesi sonucu oluşan son ürün tarımda gübre olarak kullanıldığında nitrat zincirinin tamamlanmasına yardımcı olur. Enerji bitkilerinin üretimi ile ilgili bilgiler kesin değildir ve toprağın kalitesi, iklim şartları ile alakalı detaylı araştırmanın yapılması, enerji bitkileri yetiştirilmesi için ne kadar ve hangi çeşit arazi gerektiği, ne tür verimin sağlanabileceği ve hangi varsayımların yapılmasının doğru olduğunun bilinmesi açısından gereklidir. DBFZ in enerji bitkileri ile alakalı bulmuş olduğu potansiyel, korumacı yaklaşım ile hesaplanmıştır ve bu potansiyel, Türkiye de enerji bitkilerinin nadas arazileri üzerinde ekiminin, enerji üretimi açısından alternatif bir yöntem olarak kullanılabileceğinin kanıtıdır. Türkiye de peynir altı atıksuyu, zeytin karasuyu ve hayvan atıklarının bertarafı sorun teşkil etmektedir. Küçük işletmelerde üretilen bu atıklar, geniş bir coğrafyaya yayılmaktadır. Çoğu işletmenin, çevre dostu bertaraf yöntemlerine dair yatırım yapması mümkün olmamaktadır. Bu atıkların biyogaz sistemlerinde diğer substratlarla beraber çürütülmesi, ekonomik açıdan kabul edilebilir bertaraf yöntemi sağlamakla kalmayıp, ekolojik olarak bertaraf sorununa da çözüm olmaktadır [8]. Organik atıkların hesaplanmış teknik biyogaz potansiyelleri 112,6 221,5 PJ/yıl (enerji bitkileri ve saplar dahil değil/dahil) değerleri arasında değişmektedir.bu biyogaz potansiyeli, Türkiye nin birincil enerji ihtiyacının % 2,5 4,8 ini, toplam enerji tüketiminin ise % 3,2 6,3 arasında değişen kısmına denk gelir. Bu potansiyelin kullanımı ile enerji tüketimi içindeki yenilenebilir enerji yüzdesinin % 35,9 70,6 değerlerine ulaşması mümkündür. Dahası, bu potansiyel ile Türkiye deki doğalgaz tüketimini %19,2 37,7 oranında azaltmak mümkündür. Biyogaz kullanım tesisleri için elektrik verimi %40 79

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi kabul edildiğinde, hesaplanmış biyogaz potansiyeli ile Türkiye nin toplam elektrik üretiminin % 6 12 si karşılanabilir ve bu da elektrik üretimi içindeki yenilenebilir enerjilerin kullanım payının % 22 44 değerlerine tekabül etmesi demektir. Hesaplamalar sonucu, Konya en yüksek biyogaz potansiyeline sahip il olarak bulunmuştur. Biyogaz uygulamalarına dair Türkiye deki başlıca sorunlar: Yasal düzenlemelerin olmaması (örn. Hayvan atıklarının yönetimi eksik: Hayvan atıkları ile ne yapılmalı? Nasıl depolanmalı?), Şebekeye besleme tarifelendirmelerinin düşük olması, Biyogaz alanındaki bilgi ve deneyim eksikliği, Biyogaz derneğinin kapsamının kısıtlı olması ve aktörler arası iletişimin zayıflığı olarak tespit edilmiştir. Yapılması gerekenler: Biyogaz tesislerinden gelen sıvı ve katı son ürünün kullanımının nitrat çevriminin kapanması için desteklenmesi; çiftçilerin,bu son ürünün kullanımıve depolanması ile ilgili eğitimi, Yasal çerçevenin genel hatlarıyla geliştirilmesi ve gerçekçi hedeflerle, yeni yönetmeliklerin oluşturulması ve hedeflerin zamana bağlı kontrolü (şebekeye besleme tarifelendirmesi, çevre yönetmeliklerinin uygulanması için gerekli), Yol haritası ya da uzun dönemli ulusal stratejiyi destekleme amaçlı biyogaz eylem planı hazırlanması, Biyogaz ve biyogaz teknolojilerinin işletilmesine dair bilgilerin geliştirilmesi, araştırmaların artırılması, Biyogaz tesislerinin planlanması destek ihtiyacı (fizibilite raporları), Pozitif etkileri gösterme amaçlı pilot biyogaz tesisi kurulumu, Biyogazın gelişimi ile alakalı çalışan dernek ve enstitülerin güçlendirilmesi olarak tespit edilmiştir. Sonuç olarak, Türkiye de henüz kullanımda olmayan, yüksek bir biyogaz potansiyeli ve ilgili piyasa bulunmaktadır. Biyogazın kullanımının, çevre, tarım, sanayi ve özellikle enerji sektörü açısından pek çok avantajları vardır. En önemli yararlar aşağıda özetlenmiştir: Çevre: Sera gazı emisyonlarında azalma ve iklim değişikliği ile mücadele, Su kalitesi ve toprağın iyileştirilmesi, Tarım ve hayvancılık atıklarından kaynaklı kirliliğin azaltılması. Tarım: Tarımda modernleşme: sürdürülebilir ve çevresel yöntemlerle daha çok üretim, Modern hayvan atığı yönetmeliği: Nitrat döngüsünün promosyonu (dışkı depolama ve lojistik), 2010-2014 Strateji Planı: Kırsal gelişme, sürdürülebilir ve rekabetçi tarım. 80

Türk-Alman Biyogaz Projesi Enerji: Strateji Planı 2010-2014: 2023 yılı yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik üretimindeki payının %30 a ulaşması hedefine katkı, Enerji güvenliği. Sanayi ve ekonomik gelişme: Strateji Planı 2010-2014: Çevrenin güçlendirilmesi, Çevre ve Sanayi ticari ilişkileri, Biyogaz, Türkiye nin gelecek teknolojisi, Yerli sanayi üretimi, Çevre ile alakalı (yeşil iş) işler ve Türkiye de büyüme. 81

Türk-Alman Biyogaz Projesi Kaynaklar 1. Kulcu R., 2007. Determination of optimum environmental conditions for composting some agricultural waste. Master of Science Thesis, Department of Agricultural Machinery, Akdeniz University, Turkey. 2. Yaldiz, 2011, personnel information from Prof. Yaldiz, 1st Biogas Workshop Izmir 19.- 20.10.2011 3. Cağlar M., 2006 in dena Exporthandbuch Türkei 2010/2011 4. Ekinci, 2011: Regional Distribution of Animal Manure and Biogas Potential in Turkey. Presentation 1st Biogas Workshop Izmir 19.-20.10.2011 5. Dena: Exporthandbuch Erneuerbare Energien Türkei 2010/2011 6. Yaldiz et al., 2011: Methane production from tomatoes waste via co-fermentation. Presentation of 1st Biogas Workshop Izmir 19.-20.10.2011 7. Kaya D., 2011: The importance of biogas for Turkey in view of agricultural, energy and environment prospects and progress. Presentation of 1st Biogas Workshop Izmir 19.- 20.10.2011 8. Azbar 2011:Bıogas Potentıal Of Munıcıpal Solıd Waste And Some Agrowaste, Ege University, Bioengineering Department. Presentation of 1st Biogas Workshop Izmir 19.-20.10.2011 9. Ministry of Food, Agriculture and Livestock. (2011). ABGiriş Süreci Çerçevesinde Türkiye de Süt Ve Süt Ürünleri Sektörüne Genel Bakış. Available online at:www.tarim.gov.tr/files/files/e../sut_sektoru_raporu_tr.doc, [Accessed on 15 November 2011]. 10. Ministry of Food, Agriculture and Livestock. (2011). Preparation Of Sector Analysis Reports For Certain Agricultural Products (Fruit & Vegetables, Meat). Available online at: www.tarim.gov.tr/files/files/e../4fruitvegetablesfinalreport_eng.doc [Accessed on 15thof November 2011]. 11. Izotar. (2011). Türkiye Topraklarının Değerlendirilmesi. Available online at: www.izotar.com/en_bilgibankasi.aspx?id=24 [Accessed on 24th of November 2011]. 12. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi Enerji Raporu 2010, ANKARA. 13. Vizyon 2023 Teknoloji Öngörü Projesi-Enerji Ve Doğal Kaynaklar Paneli Raporu 2003, ANKARA. 14. Ekinci et al., 2010. The prospective of potential biogas plants that can utilize animal manure in Turkey. Energy exploration& explotation Volume 28 Number 3 pp. 187-206. 82

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 15. Helen Chapin Metz, ed. Turkey: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1995. Available online at:http://countrystudies.us/turkey/, [Accessed on 15th of November 2011]. 16. Prof.Dr.Tahsin Yeşildere, 2009. Gıda Güvenliği Açısından Türkiye deki Mezbahaların Mevcut Durumu. Presentation of Mezbahalarda Gıda Güvenliği Conference. 17. Preparation of Sector Analysis Reports for Certain Agricultural Products (Fruit & Vegetables, Meat). Poultry Meat Sector Report DECember 2006. 18. Preparation of Sector Analysis Reports for Certain Agricultural Products (Fruit & Vegetables, Meat). Red Meat Sector Report december 2006. 19. Birleşmiş Milletler Gıda Ve Tarım Örgütü, Roma, 2007. Ab Giriş Süreci Çerçevesinde Türkiye de Süt Ve Süt Ürünleri Sektörüne Genel Bakış. 20. South Aegean Development Agency, Ayse Esin Baskan (GEKA), 2010. Zeytinyagi Isletmelerinin Atıkları ve Değerlendirilme Yolları. 21. Turkey Livestock Products Report, 2010. USDA Foreign Agricultural Service, Global Agricultural Information Network. 22. Deloitte Enerji ve Doğal Kaynaklar Sektorü, 2010. Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasasi 2010 2011 Beklentiler ve gelismeler. 23. Teknodan, 2009. Biogas Potential Study by TEKNODAN company 24. Agripolicy Enlargement Network For Agripolicy Analysis, 2009. Analysıs Of Renewable Energy And Its Impact On Rural Development In Turkey. 25. H. Huseyin Ozturk, Ali Bascetincelik, 2006. Energy Exploitation of Agricultural Biomass Potential in Turkey. Energy Engineering, Energy Economics, Energy Policy and Oil & Gas ExplorationVolume 24, Number 1 2. 26. Kacira, M., Bascetincelik, A., Ozturk, H.H., Kaya, D., Ekinci, K. and, Karaca, C. (2006). Renewable energy potential and sustainable use in GAP region. Proceeding of the international Conference on Sustainable and New Technologies for Agricultural Production in GAP Region, May 29-31, Sanliurfa, Turkey, pages 78-93. (Invited Presentation) 27. Guner Law Office, (2008). Renewable Energy Market Opportunities and Legislation in Turkey. 28. Energy Market Regulatory Authority (EMRA). 2008 29. IEA (International Energy Agency), 2001. Energy Policies of IEA Countries: Turkey 2001 Review. Paris, France: Int Energy Agency. 30. Tunc, M., Camdali, U., Parmaksizoglu, C., 2006. Comparison of Turkey s electrical energy consumption and production with some European countries and optimization of future electrical power supply investments in Turkey. Energy Policy 34, 50 59. 83

Türk-Alman Biyogaz Projesi 31. Ates E. Et al., 2011. Atıktan Enerji Üretiminin Belediye Atıkları Yönetimi Açısından Değerlendirilmesi. Presentation of ICCI 2011-Uluslar Arası Enerji Ve Çevre Fuarı Ve Konferansı 32. Necdet Pamir, 2010. Türkiye'nin 2023 Enerji Hedefleri ve Strateji Belgesi'nin Değerlendirilmesi. Presentation of ICCI 2010-Uluslar Arası Enerji Ve Çevre Fuarı Ve Konferansı. 33. ENVER Enerji Verimliliği Derneği, Iconomy Vezir Consultancy - Haziran 2010. Türkiye Enerji ve Enerji Verimliliği Çalışmaları Raporu. 34. Meyer N., 2004. Renewable energy policy in Denmark. Energy for sustainable development, volume VIII No:1. 35. TUİK (Turkey Statistics Office), Crop Production Statistics. 2010. 36. TUİK (Turkey Statistics Office), agricultural Business. 2009. 37. TUİK (Turkey Statistics Office), Livestock Statistics. 2010. 38. TUİK (Turkey Statistics Office), Municipal Waste. 2008. 39. TUİK (Turkey Statistics Office), Energy Production. 2010. 40. TUİK (Turkey Statistics Office), Agroindustrial production. 2011 41. The ministry of energy and natural resources, 2010. Energy balance Database. 42. H. Mæng, H. Lund, F. Hvelplund, 1999. Biogas plants in Denmark: technological and economic developments. Applied Energy 64, 195-206. 43. VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES 2008. 44. N. Gamze Turan, Semra Çoruh, Andaç Akdemir, Osman Nuri Ergun. 2009. Municipal solid waste management strategies in Turkey. Waste Management 29, 465 469. 45. Basak K. Taseli. 2007. The impact of the European Landfill Directive on waste management strategy and current legislation in Turkey s Specially Protected Areas. Resources, Conservation and Recycling 52, 119 135. 46. DSI, Directorate General of State Hydraulic Works. 2007. Water Resources Management, Problems And Solutıons For Turkey. Congress 2007. 47. Ayhan Demirbas. 2008. Importance Of Biomass Energy Sources For Turkey. Energy Policy 36, 834 842 48. Ministry of Food, Agriculture and Livestock. (2011). 49. Türkiye Seker Fabrikalari A.S. 2011. Istatistikler. 50. The ministry of Industry. 2011. 84

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 51. Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe e.v. (FNR): Handreichung Biogasgewinnung und - nutzung. 2010. Available online at:http://www.big-east.eu/downloads/fnr_hr_biogas.pdf [Accessed on 14th of December 2011]. 52. Schmitz, Norbert. 2005. Innovationen bei der Bioethanolerzeugung und ihre Auswirkungen auf Energie- und Treibhausgasbilanzen. Neue Verfahren, Optimierungspotenziale, internationale Erfahrungen und Marktentwicklungen. Schriftenreihe Nachwachsende Rohstoffe, Band 26. Landwirtschaftsverlag, Münster. 53. Kaltschmitt,M., Hartmann, H., Hofbauer, H. 2009. Energie aus Biomasse: Grundlagen, Techniken und Verfahren. 2. Auflage. 54. FAO Regional Office For Europe And Central Asia Policy Assistance Branch. 2007. Overvıew of The Turkısh Daıry Sector Wıthın The Framework Of Eu-Accessıon. Food And Agrıculture Organısatıon Of The Unıted Natıons Rome. 55. Göksel N. Demirer, Metin Duran, Tuba H. Ergüder, Engin Güven, Örgen Ugurlu & Ulas Tezel. 2000. Anaerobic treatability and biogas production potential studies of different agro-industrial wastewaters in Turkey. Biodegradation 11: 401 405. 56. Ariane Riemann. 2011. GIZ Planning Expert. 57. Dılek Bostan Budak. 2009. Analysıs Of Renewable Energy And Its Impact On Rural Development In Turkey. AgriPolicy Enlargement Network for Agripolicy Analysis. 58. Toklu, E., Güney, M.S., Isik, M., Comakli, O., Kaygusuz, K. 2010: Energy production, consumption, policies and recent developments in Turkey. Renewable and Sustainable Energy Reviews 14, 1172 1186. 59. Yüksel, I. 2010. Energy production and sustainable energy policies in Turkey. Renewable Energy 35, 1469-1476. 60. Demirbas, A. 2001. Energy balance, energy sources, energy policy, future developments and energy investments in Turkey. Energy Conversion and Management 42, 1239 1258. 61. IEA Bioenergy Task 37. 2011. Anaerobic Digestion Report Turkey s Situation in Biogas. Available online at: http://www.ieabiogas.net/_download/publications/countryreports/april2011/turkey_country_r eport.pdf 62. Ulusoy et al. 2009: Analysis of biogas production in Turkey utilising three different materials and two scenarios. African Journal of Agricultural Research Vol. 4 (10), pp.996-1003, October 2009. Available online at http://www.academicjournals.org/ajar. 63. Statistisches Bundesamt: Umrechnungsschlüssel für Vieheinheiten (VE), Großvieheinheiten (GV).http://www.tll.de/ainfo/archiv/ve_schl.pdf 64. Türkiye seker fabrikalari A.S. 2010. Seker Fabrikalari. http://www.turkseker.gov.tr/ [Accessed on 20th of November 2011] 85

Türk-Alman Biyogaz Projesi 65. Kuratorium für Technik und Bauwesen in der Landwirtschaft e.v. (KTBL). 2007. Faustzahlen Biogas. 66. MEYED (Turkey Fruıt Juıce Industry Association). 2008., Türkiye Meyve Suyu Endüstrisi İstatistiki Değerlendirme 2000-2008. Available online at: http://www.meyed.org.tr/content/files/istatistikler/2008.pdf. [Accessed on 15th of November 2011]. 67. Gida bilimi. 2009. Meyve Suyu Üretimi. Available online at: http://www.gidabilimi.com/makaleler/34-makaleler/2756-meyve-suyu-uretimi. [Accessed on 15th of November 2011]. 68. FNR e.v.: Leitfaden Biogas Von der Gewinnung zur Nutzung. Gülzow. 2010. Available online at: http://www.landwirtschaft.sachsen.de/landwirtschaft/download/pdf_208- leitfaden_biogas_2010.pdf[accessed on 20th of December 2011] 69. Ruiz Fuertes, M. B., Rivera Patiño, J.D. and Pascual A. 2009. Effects of limonene on anaerobic co-digestion of citrus waste. Vidal Ainia Centro Tecnológico, Benjamin Franklin 5-11, 46980 Paterna (Valencia), Spain. 86

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Şekiller Şekil 1: Sektörlere göre biyogaz tesislerinin sayılarının ve kapasitelerinin dağılımı.... 4 Şekil 2: Türkiye deki biyogaz tesislerinin dağılımı (işletmedeki tesislerin sayıları).... 4 Şekil 3: Türkiye deki biyogaz tesis sayıları (durum: işletmede ve planlamada).... 5 Şekil 4: 2000-2009 yılları arası Türkiye toplam enerji tüketimi. Kaynak: [22]... 7 Şekil 5: Kaynaklara göre Türkiye`nin elektrik üretimi. Kaynak: [41].... 9 Şekil 6: Türkiye`nin il bazında elektrik tüketimi (KWsaat). Kaynak: [33].... 9 Şekil 7:Türkiye`nin farklı sektörler bazında elektrik tüketim dağılımı. Kaynak: [41, 38].... 10 Şekil 8: Biyokütle potansiyel türleri.... 22 Şekil 9: Sığır ve Kanatlı Sayılarının 2005-2010 Yılları Arası Gelişimi). Kaynak:[36].... 27 Şekil 10: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış sığır potansiyeli dağılımı. Kaynak: [35]... 28 Şekil 11: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış kanatlı (et ve yumurta tavuğu) potansiyeli dağılımı. Kaynak: [36]... 29 Şekil 12: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış et tavuğu potansiyeli dağılımı. Kaynak: [36]... 29 Şekil 13: İlçe bazında hayvan birimi dikkate alınarak hesaplanmış yumurta tavuğu potansiyeli dağılımı. Kaynak: [36]... 30 Şekil 14: İlçe bazında et tavuğu teknik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36]... 33 Şekil 15: İlçe bazında yumurta tavuğu teknik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36]... 33 Şekil 16: İlçe bazında sığır ve tavuktan elde edilebilecek toplam teorik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36]... 34 Şekil 17: İlçe bazında sığır ve tavuktan elde edilebilecek toplam teorik biyogaz potansiyeli. Kaynak; [36]... 34 Şekil 18: Hayvan türlerine göre teorik biyogaz potansiyel yüzde dağılımı.... 35 Şekil 19: Hayvan türlerine göre teknik biyogaz potansiyel yüzde dağılımı.... 35 Şekil 20: Tarım arazilerinin kullanım yüzdesi dağılımı. Kaynak: [35].... 36 Şekil 21: Türkiye deki tarım arazilerinin dağılımı. Kaynak: [35]... 37 Şekil 22: İşletme başına düşen parsel sayılarının dağılımı. Kaynak: [35].... 38 Şekil 23: İşletme başına düşen ortalama alan dağılımı. Kaynak: [35].... 38 Şekil 24: Türkiye deki il bazında tahıl, meyve ve sebze üretim dağılımı. Kaynak: [35]... 39 Şekil 25: Tahıl hasat arazilerinin dağılımı. Kaynak: [35].... 40 Şekil 26: Tahıl arazilerinin tahıl çeşitlerine göre kullanım dağılımı. Kaynak: [35].... 41 Şekil 27: Tahıl saplarının teorik biyogaz potansiyeli. Kaynak: [35].... 42 Şekil 28: Türkiye deki en yaygın olarak üretilen sebzelerin yüzde dağılımları. Kaynak: [35]... 43 Şekil 29: Sera ve tarladaki domates üretim dağılımı.kaynak: [35]... 43 Şekil 30: Domates üretimi (ton/yıl) dağılımı. Kaynak: [35].... 44 87

Türk-Alman Biyogaz Projesi Şekil 31: Şeker pancarı yaprağı teorik biyogaz potansiyeli dağılımı.... 46 Şekil 32: Şeker pancarı yaprağı teknik biyogaz potansiyeli dağılımı.... 46 Şekil 33: İl bazında Türkiye deki nadas alanlarının dağılımı. Kaynak: [35].... 47 Şekil 34: Türkiye deki şeker fabrikalarının dağılımı. Kaynak: [48]... 50 Şekil 35: Türkiye nin en yaygın meyvelerinin üretim yüzdeleri dağılımı (ton/yıl). Kaynak: [35]... 50 Şekil 36: Kullanım durumuna göre zeytin üretimi. Kaynak: [35]... 51 Şekil 37:Toplam et üretim kapasitesi dağılımı. Kaynak: [50]... 57 Şekil 38: Belediye atığı içeriği. Kaynak: [31].... 65 Şekil 39: Tarım artıklarının teorik biyogaz potansiyeli dağılımları.... 66 Şekil 40: Tarım artıklarının teknik biyogaz potansiyeli dağılımları.... 66 Şekil 41: Sektörlere göre Türkiye deki teorik biyogaz potansiyel dağılımları (PJ/yıl)... 69 Şekil 42: Sektörlere göre Türkiye deki teknik biyogaz potansiyel dağılımları (PJ/yıl).... 69 Şekil 43: Türkiye nin biyokütle potansiyeli. Kaynak: [3].... 71 88

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tablolar Tablo 1: Sektörlere göre biyogaz tesislerinin dağılımı, durumları ve toplam kurulum kapasiteleri.... 3 Tablo 2: Türk enerji politikalarından sorumlu ana devlet. Kaynak: [57].... 6 Tablo 3: Enerji politikalarından çeşitli açılardan sorumlu devlete bağlı olmayan kuruluşlar. Kaynak: [57]... 6 Tablo 4: Türkiye`nin birincil enerji ihtiyacı ve toplam enerji tüketimi.kaynak:[41].... 8 Tablo 5: Türkiye`nin yakın gelecek enerji üretim/tüketim senaryoları. Kaynak:[43].... 10 Tablo 6: Ulusal yenilenebilir enerji politikalarında izlenen temel prensipler. Kaynak: [57]... 11 Tablo 7: Biyogazla alakalı olarak var olan yasal yönetmelik ve kanunlar.... 13 Tablo 8: İşletmelere göre Türkiye de yenilenebilir enerji kanununa göre belirlenmiş dolar sent şebekeyi besleme tarifelendirmeleri.... 14 Tablo 9:Türkiye de üretilmiş mekanik veya elektromekanik ekipmanlar için teşvikler (kwsaat başına US dolar sent).... 14 Tablo 10: Büyük yapılı hayvan türlerinin sayılarına göre dağılımı. Kaynak: [36].... 26 Tablo 11: 2005-2010 yılları arası hayvan sayılarının değişimi. Kaynak: [36]... 26 Tablo 12: Hayvan türlerine ve yaşlarına bağlı olarak kullanılan hayvan birimi değerleri. Kaynak: [63]27 Tablo 13: Türkiye nin batı bölgeleri.kaynak: [14].... 30 Tablo 14: Türkiye nin doğu bölgeleri.kaynak: [14].... 31 Tablo 15: Hayvan türüne göre toplanabilir dışkı oranları. Kaynak: [1, 4].... 31 Tablo 16: Yetişkin veya yavru olmasına bağlı olarak büyükbaş hayvan dışkı özellikleri.... 32 Tablo 17: Et ve yumurta tavuğu dışkı özellikleri.... 32 Tablo 18: Farklı tahıl türlerinden elde edilmesi mümkün artık miktarları. Kaynak: [23]... 41 Tablo 19: Domates artıklarının özellikleri.... 44 Tablo 20: Şeker pancarı yapraklarının özellikleri. Kaynak: [51].... 45 Tablo 21: Pancar pres keki ve molazın özellikleri: [51].... 48 Tablo 22: Türkiye deki biyoetanol tesisleri.... 49 Tablo 23: Biyoetanol üretiminden gelen posanın (draf) özellikleri.kaynak: [51].... 49 Tablo 24: Zeytin yağı üretim proseslerinin karşılaştırılması.kaynak: [8].... 52 Tablo 25: DBFZ laboratuarındaki zeytin örneklerinin özellikleri.... 53 Tablo 26: Meyve suyu üretim prosesine giden meyve miktarları, 2005-2008 (1000 ton).kaynak: [66].... 54 Tablo 27: Meyve posasının özellikleri.kaynak: [68]... 54 Tablo 28: Türkiye deki kesimhane/et işletmeleri sayıları. Kaynak: [18]... 56 Tablo 29: 1995-2009 yılları arası kesimi yapılmış, kanatlı hayvan sayıları. Kaynak: [36]... 57 Tablo 30: Sığırdan et üretimi (1999-2009). Kaynak:[37].... 58 Tablo 31: 2010 yılı Türkiye kırmızı et üretim miktarları (ton). Kaynak: TUİK 2011, [40].... 58 89

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tablo 32: 2009 ve 2010 yılları arası et üretimi atıkları. Kaynak: [18], [36], [37].... 59 Tablo 33: Büyükbaş ve kanatlı hayvan kesimlerinden gelen atıkların özellikleri ile ilgili varsayımlar... 60 Tablo 34: Büyükbaş ve kanatlı hayvan vücut parçalarının özellikleri.... 60 Tablo 35: Büyükbaş ve kanatlı kesim artıklarının özellikleri.... 61 Tablo 36: Orta ve büyük ölçekli işletme konumları (>50 000 L/gün). Kaynak: [54].... 62 Tablo 37: Aylara göre 2010 yılı süt ve süt ürünleri üretimi. Kaynak: [35].... 63 Tablo 38: Peynir altı atık suyuna ait teknik ve teorik biyogaz potansiyel değerleri.... 63 Tablo 39: Belediye katı atıklarının durumu, 2008. Kaynak: [37]... 64 Tablo40: Türkiye'de tarım sektörü teknik biyogaz potansiyellerine (hayvan gübresi, tarımsal yan, enerji bitkileri) göre iller sıralaması.... 67 Tablo 41: Sektörlere göre hesaplanmış biyogaz potansiyelleri.... 68 Tablo 42: Sektörlere biyogaz potansiyelleri karşılaştırması.... 68 Tablo 43: Teknik biyogaz potansiyel enerjisi kullanımı ile örtülebilecek enerji yüzdeleri. Kaynak: [41].... 70 Tablo 44: Biyogaz aktörlerine genel bakış.... 73 Tablo 45: Biyogaz tesislerinin kurulumu ve işletilmesinde direkt etkiye sahip paydaşların biyogaz projeleri içerisindeki muhtemel ilgi ve pozisyonları.... 75 90

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ekler Ek 1: Türkiye deki biyogaz tesislerine genel bakış.... 92 Ek 2: Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral Gübreler ve Toprak Düzenleyiciler ile Mikrobiyal, Enzim İçerikli ve Diğer Ürünlerin Üretimi, İthalatı ve Piyasaya Arzına Dair Yönetmelikte Belirlenen Parametre Sınırları.... 100 Ek 3:Substrat türlerine göre muhtemel biyogaz oranları (TÜBİTAK).... 101 Ek 4:Üniversiteler ve biyogaz teknolojileri alanında çalışmaları... 102 Ek 5: Türkiye de biyogaz ile ilgili farklı enstitülerin iletişim bilgileri.... 104 Ek 6: İllere göre büyükbaş ve kanatlı kesim işletmeleri sayıları. Kaynak: [18]... 114 Ek 7: Türkiye de tavuk kesim işletmelerinin dağılımı. Kaynak: [48]... 116 Ek 8: Meybahaların dağılımı. Kaynak: [16]... 117 Ek 9: Yıllara göre Türkiye de biyogaz çalışmaları.... 118 Ek 10: Biyogaz çalışmaları.... 122 Ek 11: Tarımsal substratların il bayında teorik biyogaz potansiyeli... 125 Ek 12: Tarımsal substratların il bazında teknik biyogaz potansiyeli.... 128 Ek 13: Kanatlı dışkılarının il bazında teknik ve teorik biyogaz potansiyeli.... 131 Ek 14: Biyogaz üretimi için tahıl sapları öyellikleri. Kaynak: [51]... 134 Ek 15: Sığırdan süt üretimi (1999-2009). Kaynak: [17].... 135 Ek 16: İşletmelere, üretime ve kurulu kapasiteye bağlı süt ürünleri çeşitleri. Kaynak: [48].... 136 Ek 17: Hayvancılık Sektörü Anketi (İngilizce)... 137 Ek 18: Hayvancılık Sektörü Anketi (Türkçe)... 138 Ek 19: Gıda Sanayi Sektörü Anketi (İngilizce)... 139 Ek 20: Gıda Sanayi Sektörü Anketi (Türkçe)... 141 91

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 1:Türkiye deki biyogaz tesislerine genel bakış. İşletme İlçe Adres İşletmenin tipi Kurulu Kapasite [MWel] ProjeninDurum u Bilginin Kaynağı Açıklama Adana ITC Adana Çöplüğü Yüreğir Sofulu Katı Atık Alanı Mevkii / ITC Adana Enerji Üretim Tesisi Belediye (atık depolama) 11,328 işletmede EPDK List + Jenbacher List Yeni Adana İmar İnşaat Tic. A.Ş. Tanımlanmamış 0,800 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 Yeni Adana İmar İnşaat Tic. A.Ş. Tanımlanmamış 0,800 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 Batı Adana Atıksu Arıtma Doğu Adana Atıksu Arıtma Afyon afyon güc birligi /afyonkarahisar biyogaz enerji santrali Amasya Sigma Mühendislik Ve Pazarlama Limited Şirketi Ankara ITC-KA Enerji Üretim San. ve Tic. A.Ş. ITC-KA Enerji Üretim San. ve Tic. A.Ş. Bel-Ka Ankara Katı Atıkları Ayıklama Değerlendirme, Bilgisayar, İnşaat San. ve Tic. A.Ş. Suluova Besi Organize Sanayi Bölgesi mevkii/sigma Suluova Biyogaz Tesisi Tanımlanmamış (wastewater) Tanımlanmamış (wastewater) Tarım(tavuk gübresı) Sincan Belediye (atık depolama) Mamak Mamak Biyogaz Belediye (atık Santrali depolama) Sincan Tatlar Köyü Belediye (atık depolama) 0,803 Jenbacher List 0,803 Jenbacher List 4,200 http://afyonbiyogaz.com / Tanımlanmamış 2,000 lisanslı EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 5,660 lisanslı EPDK List 36,000 lisanslı EPDK List + Jenbacher List 3,200 işletmede EPDK List + Jenbacher List Jenbacher: 25,488 MW Jenbacher: 5,66 92

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ankara Büyükşehir Belediyesi Belediye (atıksu) 2,000 işletmede Selman Cagman Mail + http://www.aski.gov.tr/ Antalya İnfaz ve Akdeniz Üniversitesi Kumluca Tanımlanmamış http://www.ajansbir.com /modulles/print_haber.p hp?par1=14694 Aydin tt group Balikesir Tarım (mısır silajı vesığır gübresi) 1,063 işletmede http://ttgroupenergy.co m/yatirimlar/biyogazenerji-yatirimlari/aydinbiyogaz-enerji-santrali/ Edincik Belediyesi Edincik Tarım (tavuk gübresi) Mauri Maya Bandırma Kavakpinar Mevkii Aksakal PK 101 10200 2,000 http://www.haberx.com/ balikesir_edincikte_biyo gaz_tesisi_kurulmasi_ic in_calisma %2817,n,10 656575,741 %29.aspx sanayi (atıksu) 1,200 işletmede Selman Cagman Plant List TekSut Gönen sanayi(atıksu) işletmede Selman Cagman Plant List Kepsut Enerji Elektrik Üretim Sanayi Kepsut Hotaşlar Köyü Belediye (atık 13,300 EPDK Biyogaz Ve Ticaret Anonim Şirketi Beşiktepe Altı mevkii/ depolama) Incelemedeki Lisanslar Banvit Enerji ve Elektrik Üretim Ltd. Şti. Bolu Kepsut Enerji Bandırma Ömerköy Kavşağı / Bandırma Biyogaz Santralı v0 090211 Tanımlanmamış 3,066 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 0,65 mio m³ / a 0,2 mio m³ / a Bolpat Potates Üretim sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant 1,2 mio m³ / 93

Türk-Alman Biyogaz Projesi CEV Marmara Enerji Üretim Sanayi Ve Ticaret Ltd. Şti. Centre Yukarı Soku Mevkii Belediye (atık depolama) List 1,131 lisanslı Jenbacher List + EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 Burdur Burdur Pars Enerji Grubu Sanayi (şeker pancarı) planlamada http://www.haberler.co m/burdur-a-2-5-milyoneuroluk-biyogazyatirimi-2557853- haberi/ Burdur Şeker Fabrikası Burdur sanayi (atıksu) in operation Selman Cagman Plant Bursa Cargill Tarım ve Gıda Sanayi Ticaret A.Ş. Orhangazi Sanayi (atıksu, organikatık) Sütas Milk Production Karacabey Sanayi (atıksu, organikatık) ITC Bursa Çöplüğü Belediye (atık depolama) Denizli Bereket Enerji Üretim A.Ş. Denizli Kumkısık Mevkii / Kumkısık LFG Santralı Elazig municipality Belediye (atık depolama) Tarım (tavuk gübresi) Erzincan Cadirtepe Landfill Üzümlü Cadirtepe Belediye (atık depolama) List 0,120 işletmede Selman Cagman List + EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 işletmede Selman Cagman Plant List 8,478 Jenbacher List 0,635 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 işletmede http://www.emo.org.tr/e kler/0d936dc2a4718f8_ ek.pdf Selman Cagman Plant List Eskisehir sanayi (atıksu) 1,200 işletmede Selman Cagman Mail Eskisehir Şeker Fabrikası Eskisehir sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant List ESES Eskişehir Enerji Sanayi Ve Ticaret Anonim Şirketi Odun pazarı Alpu Yolu 3 Km. Tanımlanmamış 2,042 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 a 1,3 mio m³ / a 0,7 mio m³ / a 3 mio m³ / a 33,6 Gwhel; 14 mio m³ / a 1,3 mio m³ / a 94

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Gaziantep solea energy kilavuz hayvancilik tesisi Tarım (hayvan gübresi) http://www.soleaenerji.c om.tr/teknolojik_biyog az-tesisi.asp Gaziantep Belediyesi Çöp gazı işletmede Prof. Dr. Durmus Kaya plant list Gaziantep Belediyesi Tarım (ot) http://www.floraburada. com/newsshow.aspx?i d=653 Gaziantep sanayi (atıksu) 2,000 işletmede Selman Cagman Mail Cev Enerji Üretim San. ve Tic. Ltd. Şti. GASKİ Enerji Yatırım Hizmetleri İnşaat San. ve Tic.A.Ş. Isparta municipality /Isparta Belediyesi Şahinbey Bağlarbaşı mevkii Belediye (atık depolama) 5,655 işletmede Jenbacher List + Selman Cagman Plant List + EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 Tanımlanmamış 1,660 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 Belediye (atık depolama) http://www.emo.org.tr/e kler/0d936dc2a4718f8_ ek.pdf Istanbul Efes Biracılık sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant List Ortadoğu Enerji Sanayi ve Ticaret A.Ş. İstanbul Çevre Koruma ve Atık Maddeleri Değerlendirme San. ve Tic. A.Ş. Şile Belediye (atık depolama) Belediye (atık depolama) Ekolojik Enerji Anonim Şirketi Eyüp Hasdal-Kemerburgaz Belediye (atık depolama) 7,560 lisanslı EPDK List 4,020 EPDK List 4,020 işletmede EPDK List + Selman Cagman Plant List + Jenbacher List 3 mio m³ / a Jenbacher: 5,664 MW Selman Cagman: 6,786 MW 0,8 mio m³ / a Jenbacher: 0,588 MW Selman: 1 MW 95

Türk-Alman Biyogaz Projesi 2,2 mio m³ / a Kemerburgaz Çöp Sahası-Odayeri Eyüp Kemerburgaz / Odayeri Çöplüğü Kemerburgaz Çöp Sahası- Komurcuoda Izmir keskinoglu Eyüp Kemerburgaz / Komurcuoda Çöplüğü Belediye (atık depolama) Belediye (atık depolama) Tarım(tavuk gübresi) 16,980 işletmede Selman Cagman Plant List 7,075 işletmede Selman Cagman Plant List + Jenbacher List http://www.kobiden.com /keskinoglubiyogazdan-elektrikuretecek_10353_haber. html tt group Cigli sanayi (atıksu) 3,880 işletmede http://ttgroupenergy.co m/yatirimlar/biyogazenerji-yatirimlari/ciglibiyogaz-enerji-santrali/ tt group Harmanda li Belediye (atık depolama) Kastamonu Kastamonu Inebolu(çiftçi) Inebolu Tarım (sığır gübresi) Kayseri Her Enerji Ve Çevre Teknolojileri Sanayi Ticaret Anonim Şirketi Koca Sinan Molu mevkii / Her Enerji Kayseri Katı Atık Deponi Sahası Biyogaz Santrali Belediye (atık depolama) 4,250 işletmede http://ttgroupenergy.co m/yatirimlar/biyogazenerjiyatirimlari/harmandalibiyogaz-enerji-santrali/ http://www.kastamonus efasi.com/showthread.p hp?t=68392 1,560 işletmede EPDK List + Selman Cagman Mail + http://www.emo.org.tr/e kler/0d936dc2a4718f8_ ek.pdf 51,6 mio m³ / a GE Press: ~ 35 MW (Odayeri + Komurcuoda ) Jenbacher: 4,024 MW 35 mio m³ / a 20 GWh Selman: 1,35 MW 96

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi solea enerji Tanımlanmamış http://www.emo.org.tr/e kler/0d936dc2a4718f8_ ek.pdf Kirsehir Kırsehir Şeker Fabrikası sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant List İlci Tarım Tanımlanmamış 0,249 Jenbacher List Kocaeli TÜBİTAK Izmit Tarım (6000t ot, 0,330 işletmede Jenbacher List 2000t meyve/sebze atığı, 450t mezbaha atığı, 2000t tavuk gübresi, 350t sığır gübresi) Pakmaya Maya sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant Fritolay Suadiye / Arbiogaz Izmit Suadiye sanayi (atıksu, organik atık) Izaydaş İzmit Atık ve Artıkları Arıtma Yakma ve Değerlendirme Anonim Şirketi Körfez Enerji Sanayi Ve Ticaret Anonim Şirketi Konya Seydibey Patates Entegre Üretim Tesisleri Izmit Solaklar Köyü mevkii/ İzaydaş Biyogaz Enerji Üretim Santrali Izmit Solaklar mevkii / Kocaeli Çöp Biyogaz Tesisi Projesi Seydibey Belediye (atık depolama) List 0,400 işletmede Arbiogaz Homepage + Jenbacher List + Selman Cagman Plant List 0,750 EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 Tanımlanmamış 2,400 EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 Sanayi (patatesatığı) 6,000 işletmede http://www.pankobirlik.c om.tr/haber.aspx?id=7 9 1,4 mio m³ / a 1,1 mio m³ / a Jenbacher: 0,635 MW 1,7 mio m³ / a 97

Türk-Alman Biyogaz Projesi Konbeltaş Konya İnşaat Taşımacılık Hizmet Danışmanlık Ve Park İşletmeciliği Ticaret Anonim Şirketi ITC-KA Enerji Üretim Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi Karatay Karatay Tatlıcak mevkii /Konya Atıksu Arıtma Tesisi Elektrik Santralı Aslım Katı Atık Alanı mevkii/itc-ka Aslım Enerji Üretim Tesisi sanayi (atıksu) 2,436 işletmede EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 + DBFZ List + Jenbacher List Belediye (atık depolama) Mersin Fritolay Tarsus / Arbiogaz Tarsus sanayi (atıksu, organik atık) Mersin Büyükşehir Imar Inşaat Ve Ticaret A.Ş. Mugla Muğla Atıksu Arıtma / Arbiogaz Sakarya Sakarya (çiftçiler) 5,804 lisanslı EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 + Jenbacher List 0,660 Jenbacher List Akdeniz Karaduvar Mevkii Tanımlanmamış 1,900 lisanslı EPDK List Kaynarca Tanımlanmamış (atıksu) Tarım(hayvan gübresi) Tarım(hayvan gübresi) 0,249 Jenbacher List 0,330 işletmede http://www.ciftciplat.co m/print.php?type=n&ite m_id=72 planlamada http://www.istanbulburd a.com/kaynarca %27d a-ilk-ev-tipi-biyogaztesisinde-gazuretimine-baslandi- SAKARYA-66990 Altra Enerji Üretim San. Ve Tic. A.Ş. Söğütlü Soğucak Köyü Tanımlanmamış 6,220 EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 Pamukova Yenilenebilir Enerji ve Elektrik Üretim A.Ş. / Ak Gıda / Arbiogaz Samsun Pamukova Vezirköprü Adapazari / Paşa Deresi Mevkii / Pamukova Biyogaz Santralı Tanımlanmamış 1,400 lisanslı EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 + Jenbacher List Tarım (90 ton/gün sığır gübresi) 0,500 http://www.netkulis.com /haber-13207- Vezirkopruye_Biogaz_ Tesisi_kurulacak DBFZ: 1,87 MW Jenbacher: 2,505 MW Jenbacher: 5,652 MW Jenbacher: 1,487 MW 98

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Samsun Avdan Enerji Üretim ve Ticaret A.Ş. Sanliurfa ŞANLIURFA ŞUTSO Ilkadim Avdan mevkii / Samsun Avdan Biyogaz Tesisi Belediye (atık depolama) Tarım(sığır gübresi) 2,472 işletmede Selman Cagman Mail + EPDK Biyogaz Incelemedeki Lisanslar v0 090211 planlamada http://www.basinbatma n.com/haber/ekonomi/1 2476/sanliurfa-biyogazuretimi-icin-kollarisivadi.html Tekirdag Ekolojik Enerji Anonim Şirketi Çorlu Karatepe mevkii Tanımlanmamış 0,800 lisanslı EPDK Biyogaz Verilmis Lisanslar v0 090211 Tokat Tokat Atıksu Arıtma Tesisi Tanımlanmamış (atıksu) 0,330 Jenbacher List Yozgat Yozgat Şeker Fabrikası Sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant List Zonguldak Eregli Şeker Fabrikası Eregli Sanayi (atıksu) işletmede Selman Cagman Plant List 1,4 mio m³ / a 1 mio m³ / a 99

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 2: Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral Gübreler ve Toprak Düzenleyiciler ile Mikrobiyal, Enzim İçerikli ve Diğer Ürünlerin Üretimi, İthalatı ve Piyasaya Arzına Dair Yönetmelikte Belirlenen Parametre Sınırları. Parametreler Maksimum değer Toplam Bacteri (Anaerobik, microaerofili) Enterobactericea Escherichia coli Clostridium spp. Salmonella spp. Mycobacterium spp. Staphylococcus surcus Bacillus anthracis Bacillus cereus Toplam fungi ve maya Fecal Coliform Total Coliform Salmonella spp. H5N1 (yalnızaca kanatlı gübresi için) lyssa virus analizi (yarasa gübresi için) Kadmiyum Bakır Nikel Kurşun Çinko Merkür Krom Kalay 1.0 x 103 kob/g ya da kob/ml <3 cfu/ml yok :<2 kob/g ya da kob/ml yok (25 g ya da ml) yok (25 g ya da ml) yok (25 g ya da ml) yok (25 g ya da ml) yok (25 g ya da ml) <3 kob/g ya da kob/ml < 1.0x103 kob/g ya da kob/ml <1.0x103 kob/g ya da kob/ml <3 MPN/4 g ya da ml yok yok 3 ppm 450 ppm 120 ppm 150 ppm 1100 ppm 5 ppm 350 ppm 10 ppm 100

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 3:Substrat türlerine göre muhtemel biyogaz oranları (TÜBİTAK). Artıklar Miktar (kg) Toplam biyogaz (m3) Toplam metan (m3) biyogazverimi (m3/ton) metanverimi (m3/ton) ( %) metan oranı hayvan pancarı 100 11.89 6.54 118.9 65.4 55 patates 100 10.05 5.53 100.5 55.3 55 mısır 100 45.62 25.09 456.2 250.9 55 buğday 100 53.67 29.52 536.7 295.2 55 rape 100 50.59 27.83 505.9 278.3 55 çimen 100 10.08 5.54 100.8 55.4 55 yonca 100 10.18 5.6 101.8 56 55 kabak 100 8.53 4.69 85.3 46.9 55 şekerpancarı 100 5.02 2.76 50.2 27.6 55 Çavdar 100 49.75 27.36 497.5 273.6 55 arpa 100 63.98 35.19 639.8 351.9 55 napier otu 100 7.49 4.12 74.9 41.2 55 Şeker pancarı 100 43.95 24.17 439.5 241.7 55 başı hardal 100 13.91 7.65 139.1 76.5 55 Buğday sapı 100 34.8 19.14 348 191.4 55 Pirinç sapı 100 47.36 26.05 473.6 260.5 55 Şeker kamışı 100 9.66 5.31 96.6 53.1 55 yaprakları bakla 100 13.91 7.65 139.1 76.5 55 Bira üretimi 100 61.57 33.86 615.7 338.6 55 atıkları Çim silajı 100 30.55 16.8 305.5 168 55 Sebze atıkları 100 7 3.85 70 38.5 55 tahıl 100 52.82 29.05 528.2 290.5 55 saman 100 41.42 22.78 414.2 227.8 55 Yemek atıkları 100 6.17 3.39 61.7 33.9 55 Mezbaha 100 13.25 7.29 132.5 72.9 55 atıksuyu yapraklar 100 12.75 7.01 127.5 70.1 55 dal 100 10.29 5.66 102.9 56.6 55 Çim, yaprak ve dal karışımı 100 10.05 5.53 100.5 55.3 55 101

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 4:Üniversiteler ve biyogaz teknolojileri alanında çalışmaları. ORTA DOĞU TEKNİK ÜNİVERSİTESİ Incecik S, Atimtay A., and Choi H., Preface. Int. J. Environment and Pollution, Vol. 39, Nos. 3/4, 2009 Isci A. and Demirer G. N., 2007. Biogas production potential from cotton waste, Renewable Energy, Vol. 32, No: 5, 750-757. Demirer G.N. and Chen S., 2004. "Effect of retention time and organic loading rate on anaerobic acidification and biogasification of dairy manure", Journal of Chemical Technology & Biotechnology, Vol. 79, No:12, 1381-1387. Erguder T.H., Tezel U., Guven E., and Demirer G.N., 2001. "Anaerobic biotransformation and methane generation potential of cheese whey in batch and UASB reactors", Waste Management, Vol. 21, No:7, 643-650. Demirer G.N., Duran M., Erguder T.H., Guven E., Ugurlu O. and Tezel U., 2000. " Anaerobic treatability and biogas production, potential studies of different agro-industrial wastewaters in Turkey, Biodegradation, Vol. 11, No: 6, 401-405. Gungor G. and Demirer G.N., 2003. "Biogas production potential from broiler and cattle manure", 2. Renewable Energy Symposium, Chamber of Electrical Engineers, 15-18 October 2003, Đzmir, Turkey, 355-362. (in Turkish) Demirer G.N., Duran M., Guven E., Ugurlu O., Erguder T.H., Tezel U., Sen S., Korkusuz E.A., and Varolan N., 2001. "Biogas production from organic waste by anaerobic methods: applicability in Turkey", Renewable Energy Symposium, Chamber of Electrical Engineers, 18-20 January 2001, Izmir, Turkey, 99-105. (in Turkish) Demirer G.N., Duran M., Guven E., Ugurlu O., Erguder T.H., Tezel U., Sen S., Korkusuz E.A., Varolan N., Demirci G., Capar G., Acuner E., and Sahinkaya E., 2000. "An example for biomass energy: Biogas production from organic waste by anaerobic methods", Third National Clean Energy Symposium, Istanbul Technical University and Clean Energy Foundation, 15-17 November 2000, Istanbul, Turkey, 467-474. (in Turkish) Demirer G.N., Duran M., Erguder T.H., Guven E., Ugurlu O. and Tezel U., 1999. Anaerobic treatment and biogas generation potential of organic waste: Potential and technological applicability in Turkey", Environmental Pollution Priorities of Turkey III, Gebze Yuksek Teknoloji Enstitusu, 18-19 November 1999, Gebze-Kocaeli, Turkey. (in Turkish) Erguder T.H. and Demirer G.N., 1999. Anaerobic treatment and biogas generation potential of olive mill waste" First Ecological Agriculture Symposium, Ekolojik Tarim Organizasyonu Dernegi-Ege Universitesi, 21-23 Haziran 1999, Izmir, Turkey.(in Turkish) 102

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ, BURSA Ulusoy Y., Ulukardesler A.H., Unal H., Alibas K., 2009. Analysis of biogas production in Turkey utilizing three different materials and two scenarios, African Journal of Agricultural Research, 4, 10, 996-1003. Ulusoy Y., Unal H., Alibas K., 2009. Bursa Ili Karacabey Ilcesinde Ornek bir Biyogaz Tesisinin Kurulabilirliği icin Tarımsal ve Gıda Artıklarının Enerji Potansiyeli, 25. Tarımsal Mekanizasyon Ulusal Kongresi Bildiri Kitabı, 1-3 Ekim 2009, Isparta. SULEYMAN DEMiREL ÜNİVERSİTESİ "Climatization of Renewable Energy Sourced heat - Use Potentials in the Cooling Processes " (TUBITAK) HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ "Use of Electricity generated duringbiological treatment andenhancingthe potential using ways", Master Thesis, ZehraEsraIlhan, AssociateAdvisor. Dr. SelimSanin. "Long-Term EnergyDemand of Turkeyand the estimatedemission ofco2", MasterThesis,DavidKocabasTuncar, Dr.Advisor. KoksalAYDINALP. CUMHURiYET ÜNİVERSİTESİ MuratTOPAL, E.ThermalArslan, 2008.'Biomass Energy and Turkey. VII. National CleanEnergySymposium, UTES2008,ITU, Istanbul, 17-21 December 2008,241-248. HeatE.Arslan, SibelLION, MuratTOPAL, 2007.'Evaluation of BiomassWaste'. The NationalEnvironmentSymposium, University of Mersin. Department ofenvironmentalengineering, Çiftlikköy Campus, Mersin, 18-21 May 2007,1-7. HeatE.Arslan, SibelLION, MuratTOPAL, UbaidaIPEK, 2007.'Biomass Farming'. I.Climate ChangeCongress ofturkey, Istanbul Technical University,MaslakKSBHall, Istanbul, Turkey, April 11-13, 2007,479-484. HeatE.Arslan, SibelLION, MuratTOPAL, 2007.'Biomass energy conversion.' I.Climate ChangeCongress ofturkey, Istanbul Technical University,MaslakKSBHall, Istanbul, Turkey, April 11-13, 2007,485-492. SibelLION, MuratTOPAL, E.ThermalArslan, 2006.' Solution for Depleted Energy Resources: Biomass Energy'. VI. National CleanEnergySymposium, UTES, SuleymanDemirel University, Isparta, Turkey,25-27 May 2006, 788-795. MuratTOPAL, E.ThermalArslan, FerhatKilinc,2009.'The World and thebiomass Energy', 17NationalThermalScience andtechnologycongress, Sivas, 24-27 June 2009. 103

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 5: Türkiye de biyogaz ile ilgili farklı enstitülerin iletişim bilgileri. Ad Adres Telefon E-poste Websites, Açıklamalar Birlikler Türkiye Kırmızı Et Üreticileri Merkez Birliği Mustafa Kemal Mahallesi 2140. Sokak Demirler Plaza 18/3 Çankaya/ANKARA Yumurta Üreticileri Merkez Birliği Mustafa Kemal Mahallesi 2140. Sokak Demirler Plaza 18/3 Çankaya/ANKARA 0090 312 219 51 84 tuketbir@ketbir.org.tr http://ketbir.org.tr Türkiye nin kırmızı et potansiyeline yönelik bilgi sağlayabilirler 0090 312 473 20 00 bilgi@yum-bir.org www.yum-bir.org/ Türkiye nin kanatlı potansiyeline yönelik bilgi sağlayabilirler Afyon Güçbirliği Tavukçuluk Derviş Paşa Mah. Bilgi Cad. Dörtler Apt. No:25/A Afyonkarahisar Merkez, Afyonkarahisar 0090 272 214 73 00 Türkiye nin kanatlı potansiyeline yönelik bilgi sağlayabilirler Türkiye Damizlik Siğir Yetiştiricileri Merkez Eskişehir Yolu üzeri, Mustafa 0090 3 12 219 45 64 dsymb@dsymb.org.tr www.dsymb.org.tr Türkiye nin büyükbaş Birliği Kemal Mh.2120 Cadde, No: (Pbx) potansiyeline yönelik bilgi 5Gözüm İş Merkezi Daire: 1- sağlayabilirler 206520 Çankaya - ANKARA ETBİR Et Üreticileri Birliği Atlantis İş Merkezi C Blok No: 14 Osmanlı Bulvarı Kurtköy İstanbul 0090 216. 478 62 79 etbir@etbir.org www.etbir.org Türkiye nin et endüstrisipotansiyeline yönelik bilgi sağlayabilirler 104

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Beyaz Et Sanayicileri Ve Damizlikcilar Birligi Çetin Emeç Bulvarı 8. Cad 86.Sokak 5/AÖveçler ANKARA 0090 312 472 77 88 besd-bir@besd-bir.org www.besd-bir.org Türkiye nin beyaz et potansiyeline yönelik bilgi sağlayabilirler Alternatif Enerji ve Biyodizel Üreticileri Birligi 8. Cadde 81. Sokak 12/A Daire: 0090 312 472 13 65 bilgi@albiyobir.org.tr www.albiyobir.org.tr Yenilenebilir enerji ile (ALBIYOBIR) 1 0090 312 472 13 66 ilgilenen işletmeler TR- A.Öveçler Çankaya/ Ankara hakında bilgi sağlayabilirler SETBİR Türkiye Süt Et Gida Sanayicileri ve Şehit Ersan Caddesi Çoban 0090 312 428 47 74- setbir@setbir.org.tr http://www.setbir.org.tr Türkiye nin süt,et ve gıda Üreticileri Birligi Yıldızı Sokak 75 potansiyeline yönelik bilgi 100. Yıl Apt. No: 1/14 06680 sağlayabilirler Çankaya - Ankara BEYAZ DER Beyaz Et Toptancıları ve Perakendicileri Derneği MERKEZ-Yeni Mahalle Hekimsuyu Cad. No:35 Küçükköy / G.O.Paşa- İST. 0090 212 609 33 33 info@beyazder.com www.beyazder.com/ Türkiye nin kanatlı dışkı potansiyeline yönelik bilgi sağlayabilirler Yerli Enerji Teknolojileri Araştirma Derneği (YETA) Mithatpaşa Mah. Adnan Menderes Cad. No:142 TR-54000 Adapazarı/ Sakarya 0090 264 291 44 70 bilgi@yeta.org.tr www.yeta.org.tr Yerli enerji teknolojileri hakkında bilgi sağlayabilirler 105

Türk-Alman Biyogaz Projesi Özel Biovizyon Energy Ltd. (BIOVIZYON) Kutay Han No: 103/14 TR- 34752 İçerenköy, Ataşehir/ Istanbul 0090 216 574 9443 info@biovizyon.com www.biovizyon.com Yenilenebilir enerji projeleri yürütürler Recydia Atık Yönetimi A.Ş. Kemalpaşa Caddesi No:19 Kat:2 Işıklı Bornova - İzmir 0090 232 472 10 50 info@recydia.com http://www.recydia.com Sürüdürülebilir atık yönetimi çalışmaları yapmaktadırlar MTB Enerji Mühendislik Nasuh Akar Mahallesi 1402. 0090 312 2847125 info@mtbenerji.com.tr www.mtbenerji.com.tr Enerji, mühendislik ve Danismanlik Sokak No: 11/1 Balgat - ANKARA (Pbx) danışmanlık / TÜRKIYE çalışmaları TTGroup Energy Veko Giz Plaza, Meydan Sk. 0090 212 290 2780 http://ttgroupenergy.com Biyogaz çalışmaları ve No.3, Kat.21 D.75, 34396, Maslak (pbx) biyogaz işletmelerinin Istanbul, Türkiye TR kurulumu ProWind Alternatif Enerji Kayseri K. Maras Yolu Üzeri 6. km. 0090 344 234 21 10 info@alternatifenerji.de www.alternatifenerji.de Yenilenebilir enerji danışmanlık şirketi TR-46000 K. Maras TEKNODAN Ahmet Rasim Sk. Yuvam Apt. No: 0090 312 440 16 11 info@teknodan.com.trertan.tas http://www.teknodan.com.tr Danışmanlık firması 44/7 @teknodan.com.tromer.kuzu ve Türkiye nin Yukarı Ayrancı /ANKARA @teknodan.com.tr potansiyel yenilenebilir enerji haritaları Prokom Madencilik Erzincan Organize Sanayi Bölgesi 3.Cadde No:17 Erzincan Türkiye 0090 3123545437 info@prokomelektronik.com.tr www.prokomelektronik.com.tr Biyogaz teknolojileri 106

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Abalaco Enerji, Biyogaz ve Geri Dönüşüm A.Ş. (ABALACO) Abalaco Energy, Biogas and Recycling Co. ITC-KA Enerji Üretim San. ve Tic. A.Ş. Tonguç Caddesi 17/2 TR-07000 Antalya Nato Yolu Ege Mah. Mamak Katı Atık Alanı Ankara 0090 532 265 7922 gokcenalatas@hotmail.com www.abalaco.com Biyoıgaz projeleri 0090 312 390 87 01 info@itcturkiye.com www.itcturkiye.com Atıktan enerji üretmeye yönelik çalışmalar Ege Biyoteknoloji A.Ş. Şehit Nevres Bulvarı, Kızılay İş 0090 232 464 57 67 info@egebiyoteknoloji.com www.egebiyoteknoloji.com Enerji workshopları EGE BIYOTEKNOLOJI Inc. Merkezi No:3/5-0090 232 464 57 TR-5210 Alsancak/ İzmir 68 Paksoy Ticaret Ve Sanayi A.Ş. Paksoy Ticaret Ve Sanayi A.Ş. Karataş Cad. No:184 TR-01280 Yüreğir/ Adana 0090 322 311 4830 paksoy@paksoy.com.tr www.paksoy.com.tr Biyodizel çalışmaları En-Cev Mahatma Gandi Cad. No : 92/ 2-3- 4-6-7 06680 G.O.P. ANKARA ANDRITZ HYDRO Hollanda caddesi, 695 Yildiz - Cankaya 06550 Ankara 0090 312 447 26 22 encev@encev.com.tr www.encev.com.tr Çevresel etki araştırmaları ve laboratuar testleri 0090 3124088000 contact-hydro.tr@andritz.com http://www.andritz.com Yenilenebilir enerji teknolojileri Türkiye 107

Türk-Alman Biyogaz Projesi Asmaz Enerji ASMAZ Plaza Fatih Caddesi 35 0090 226 813 67 07 info@asmaz.com.tr http://www.asmaz.com.tr İnşaat şirketi arimsal Kimya Teknolojileri A.S. (TARKIM) Agricultural Chemical Technologies Inc. 77200 Yalova Türkiye Valikonagi Caddesi, No: 173, K:4, D:3 TR-34365, Nisantasi/ Istanbul 0090 212 219 2893 info@tarimsalkimya.com.tr www.tarkim.com.tr Biyoetanol üretimi Entec Biogas Gmbh Schilfweg 1 0043 5578 7946 office@entec-biogas.at www.entec-biogas.com Biyogaz projeleri A-6972 Fussach EKOLOJİK ENERJİ A.Ş Hasdal Yolu 6.km 00902123602981 caglar.alsu@ekolojikenerji.co http://www.ekolojikenerji.com.tr Katı atıktan enerji Kemerburgaz-Eyüp İstanbul m.tr Türkiye GMK - Gesellschaft für Motoren und Reuterstraße 5 0049 3 82 03-77 info@gmk.info www.gmk.info Biyogaz firması Kraftanlagen mbh 18211 Bargeshagen Germany 58-0 Solea Enerji Gazcılar Cd. / Ata Sk. / PETEK BOZKAYA İŞHANI / Blk: D / No: 5/104 Bursa Türkiye 0090 224 253 30 22 info@soleaenerji.com http://www.soleaenerji.com Yenilenebilir enerji yatırımları RWE muratzekeriya.aydin@rwe.co www.rwe.com Enerji firması m Anksan Meat Co. Inc. sayans@anksanet.com Tarım işletmesi, muhtemel yatırımcı Aydoganlar Tarim Hayvancilik A.S. +90 358 486 81 97 Inşaat firması 108

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 2G Energietechnik GmbH +49 2568 9347 1865 c.yayla@2-g.de Enerji firması Godd Energy +49 30 859 759 41 dursun.yigit@goddenergy.com www.goddenergy.com Enerji firması Bilgin Energy bkilic@bilgin.com.tr Enerji firması Biogas Weser-Ems GmbH & Co. KG +49 44 91 93 800 165 michael.schlie@biogas-weserems.de Enerji firması BIOLAK Group - BINOBA +90 312 475 41 03 s.basol@binoba.com.tr Biyogaz Teknolojileri Danışmanlık ve Projelendirme altan@elitpazarlama.com.tr Enerji danışmanlık BM Holding +90 312 286 53 53 sibel.hacioglu@bmmuh.com.tr Enerji firması Borusan gerdogan@borusan.com Enerji firması Burdan Yumurta +90 224 676 32 07 ibrahim.coskan@matli.com.tr www.burdanyumurta.com Tarım işletmesi, muhtemel yatırımcı CRES Energy +90 332 261 01 54 gablay@cres-consulting.com www.cres-consulting.com Enerji danışmanlık E.ON International Energy +90 212 371 46 79 buelent.mutlu@eon.com www. eon.com Enerji firması EDSM Enerji +90 212 275 5234 akunar@edsmenerji.com.tr www. edsmenerji.com.tr Enerji danışmanlık EnBW f.schuetz@enbw.com Enerji firması Ençev Enerji pelin@encev.com.tr Enerji firması Hun Biyogaz +90 216 325 84 89 altan.denizsel@hunbiyogaz.com Enerji firması Keskinoglu +90 236 427 25 72 a.pestemalcioglu@keskinoglu. com.tr www.keskinoglu.com.tr muhtemel yatırımcı 109

Türk-Alman Biyogaz Projesi Kozlu mahmut@kozlu.com.tr www.kozlu.com.tr muhtemel yatırımcı Opal Enerji ve Gübre Üretim Tic. ve tugrul.durakbasa@opalenerji.c www. opalenerji.com.tr Enerji ve gübre şirketi San. A. S. om.tr Pinar 90 232 877 09 20 zeki.ilgaz@pinaret.com.tr www. pinaret.com.tr Tarım işletmesi, muhtemel yatırımcı Enerji firması Schmack Biogas GmbH +49 9431 751 235 suat.karakuz@schmackbiogas.com WIP - Renewable Energies +49 89 720 12 739 dominik.rutz@wip-munich.de www. wip-munich.de Enerji firması Bakanlıklar Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı İnönü Bulvarı No: 27 TR-06100 Bahçelievler / Ankara 0090 312 212 64 20 bilgi@enerji.gov.tr www.enerji.gov.tr Kanun yapma, veri tabalarına ulaşım ve proje yatırımı Gida Tarim ve Hayvancilik Bakanligi Eskişehir Yolu 9 km. 0090 312 287 33 60 bilgi@tarim.gov.tr www.tarim.gov.tr Kanun yapma, veri Lodumlu / ANKARA (10 hat) tabalarına ulaşım ve proje yatırımı Türkiye Orman ve Su Isleri Bakanligi Söğütözü Cad. No14/E Beştepe 06560 Yenimahalle - ANKARA 0090 312 207 50 00 www.ormansu.gov.tr Kanun yapma, veri tabalarına ulaşım ve proje yatırımı Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Vekaletler Cad. No:1 0090 312 410 10 00 Kanun yapma, veri Sehircilik Bakanlığı Bakanlıklar Ankara www.cevresehircilik.gov.tr tabalarına ulaşım ve proje yatırımı Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanligi Mustafa Kemal Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Eskişehir Yolu 2151.Cadde No154 06510 0090 312 201 50 00 webmaster@sanayi.gov.tr Kanun yapma, very tabalarına ulaşım ve proje yatırımı 110

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Çankaya /ANKARA Odalar Alman-Türk Ticaret ve Sanayi Odası Yeniköy Cad. No. 88 TR-34457 Tarabya/ Istanbul 0090 212 363 05 00 info(at)dtr-ihk.de www.dtr-ihk.de Türk- Alman yatırımcılar arasında Biyogaz Yatırımları Geliştirme Derneği Biyodizel Sanayicileri ve Isadamlari Dernegi (BİYOSIAD) Uzun Çayır Caddesi Yapı İş Merkezi B2 Blok Kat: 1 D:32 TR-34722Hasanpaşa / Kadıköy İstanbul TR-5210Sehit Nevres Bulvari 3/5, Alsancak/ Izmir köprü, araştırma ve proje yatırımı 0090 216 325 84 89 info@biyogazder.org www.biyogazder.org Biyogaz için yatırımcı bulma 0090 232 464 42 53 info@biyosiad.org www.biyosiad.org Biyodizel işletmelerine yönelik bilgi Orman Genel Müdürlüğü Gazi Tesisleri TR-06560 Gazi/ Ankara 0090 312 296 4000 gdf@ogm.gov.tr www.ogm.gov.tr veri tabalarına ulaşım ve proje yatırımı Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlügü Eskisehir youl 7. Km No:166 06520 Cankaya-Ankara 0090 312 295 50 00 elektriketut@eie.gov.tr www.eie.gov.tr/ Elektrik işlerinden sorumlu TAGEM Tarım Kampüsü İstanbul Yolu 0090 312 315 76 22- bilgi@tagem.gov.tr www.tagem.gov.tr Tarımsal araştırma ve Üzeri, No :38, P.K.51 06171 26 projelerden sorumlu 111

Türk-Alman Biyogaz Projesi Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (TYDTA) TÜBİTAKMarmara Araştırma Merkezi Izmit Atik ve Artiklari Aritma Yakma Ve Değerlendirme (İzaydaş) A.Ş. Üniversiteler Yenimahalle Ankara Akay Caddesi no:5 TR-06640 Çankaya/Ankara TÜBİTAK Gebze Yerleşkesi Marmara Araştırma Merkezi Barış Mah. Dr. Zeki Acar Cad. No:1 P.K. 21 41470 Gebze Kocaeli Solaklar Köyü Mevkii PK 66 TR-41000 İzmit/ Kocaeli 0090 312 413 89 00 info@invest.gov.tr www.invest.gov.tr Muhtemel proıjeler için yatırımcı bulma 0090 262 677 20 00 bilgi@mam.gov.tr www.mam.gov.tr Bilimsel ve teknik araştırma 0090 262 319 44 44 him@izaydas.com.tr www.izaydas.com Biyogaz projeleri Dokuz Eylül Üniversitesi, Cevre Dokuz Eylül 0090 232453 10 ayse.filibeli@deu.edu.tr www.deu.edu.tr Araştırma, bilgi, Mühendisligi Bölümü Üniversitesi,Mühendislik Fakültesi, 08/1117 laboratuar testleri, Prof.Dr. Ayse Filibeli Çevre Mühendisliği Bölümü, seminerler Kaynaklar Kampüsü, 35160,Buca- İzmir Karabük Üniversitesi, Mühendislik Balıklarkayası Mevkii dkaya@karabuk.edu.tr http://muh.karabuk.edu.tr Araştırma, bilgi, Fakültesi, Cevre Mühendisligi Bölümü, Prof. Dr. Durmuş KAYA 78050 KARABÜK 0090 370 4332021 laboratuar testleri, seminerler Middle East Technical University, Environmental Engineering Department, Prof. Dr. Göksel N. Demirer İnönü Bulvarı 06531 Ankara - Türkiye 0090 312-210-5867 goksel@metu.edu.tr www.metu.edu.tr Araştırma, bilgi, laboratuar testleri, seminerler Istanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Maslak, 34469, İstanbul 0090 212 2853790 ozturkiz@itu.edu.tr http://www.cevre.itu.edu.tr Araştırma, bilgi, 112

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Fakültesi, Çevre Mühendisliği laboratuar testleri, Bölümü, Prof.Dr. İzzet Öztürk seminerler Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Akdeniz Üniversitesi, Ziraat 0090 242 310 24 36 yaldiz@akdeniz.edu.tr http://makina.ziraat.akdeniz.edu. Araştırma, bilgi, Fakültesi, Tarım Makinaları Bölümü, Fakültesi, Tarım Makinaları tr laboratuar testleri, Prof.Dr.Osman YALDIZ Bölümü seminerler 07070 ANTALYA Cukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Doç. Dr. Hasan Hüseyin ÖZTÜRK Süleyman Demirel University, Faculty of Agriculture Department of Agricultural Machinery, Kamil Ekinci Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakiltesi Tarım Makinaları Bölümü 01330 Balcalı/ ADANA Süleyman Demirel University, Faculty of Agriculture Department of Agricultural Machinery, Isparta 32260/ TURKEY 0090 322 338 64 08 hhozturk@cu.edu.tr http://tarimmakinalari.cu.edu.tr Araştırma, bilgi, laboratuar testleri, seminerler 0090 246 2113864 kekinci@ziraat.sdu.edu.tr www.sdu.edu.tr Araştırma, bilgi, laboratuar testleri, seminerler Ege Üniversitesi, Mühendislik Ege Üniversitesi bilim teknoloji 0090 232-3880378 nuri.azbar@ege.edu.tr http://biyomuhendislik.ege.edu.tr Araştırma, bilgi, Fakültesi, Boyomühendislik Bölümü, uygulama ve arastirma merkezi (138) laboratuar testleri, Prof. Dr. Nuri Azbar binasi 3. Kat 35100 bornova izmir seminerler Yildiz Teknik Üniversitesi, Insaat Fakültesi Cevre Mühendisligi Bölümü Ass. Prof. Dr. Kaan Yetilmezsoy Davutpaşa KampüsüZ-036 34220 Esenler - İstanbul / TÜRKİYE 0090 212 383-53-76 yetilmez @yildiz.edu.tr www.cem.yildiz.edu.tr Araştırma, bilgi, laboratuar testleri, seminerler 113

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 6: İllere göre büyükbaş ve kanatlı kesim işletmeleri sayıları. Kaynak: [18]. İl Mezbaha sayıları Entegre İşletme sayıları Mezbaha sayıları (Broiler chicken) (et tavuğu) (sığır) Adana 4 4 Afyon 1 1 Ankara 1 5 Antalya 1 1 Aydin 1 Balikesir 4 Bilecik 1 Bolu 1 8 Bursa 1 Çankiri 1 Elaziğ 2 Erzincan 1 Erzurum 1 Eskişehir 2 Hatay 1 İstanbul 1 İzmir 1 7 Kayseri 1 Kocaeli 3 5 Konya 1 16 Malatya 2 6 Manisa 1 2 13 Mersin 3 2 6 Sakarya 1 7 Samsun 2 16 Tokat 1 7 Uşak 1 5 Van 1 2 Kirklareli 13 Kirsehir 6 Kutahya 6 Mardin 1 Muğla 13 Muş 1 114

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Nevsehir 3 Nigde 2 Ordu 13 Osmaniye 1 Rize 1 Sanliurfa 1 Siirt 1 Sinop 2 Sirnak 1 Sivas 7 Tekirdag 10 Trabzon 1 Tunceli 1 Yozgat 6 Zonguldak 5 Toplam 17 55 178 115

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 7: Türkiye de tavuk kesim işletmelerinin dağılımı. Kaynak: [48]. 116

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 8:Meybahaların dağılımı. Kaynak: [16]. 117

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 9: Yıllara göre Türkiye de biyogaz çalışmaları. Yıl Yazar Çalışmanın Adı Ana tema I. Kocaman, F. Konukcu, G. 2011 Ozturk Halil Baki Unal, Halil Ibrahim 2011 Yılmaz, Bulent Mıran 2010 Emrah Alkaya 2010 Filiz Karaosmanoglu 2010 Erkan Erdogdu Measures To Protect Environmental Problems Caused By Animal Waste In Rural Areas: A Case Study From Western Turkey Optimal Planning Of Central Biogas Plants And Evaluation Of Their Environmental Impacts: A Case Study From Tire, Izmir, Turkey Effect Of Operational Parameters On Anaerobic Co-Digestion Of Dairy Cattle Manure And Agricultural Residues: A Case Study For The Kahramanmaras - Region In Turkey Türkiye Biyoyakit Potansiyeli Ve Son Gelismeler A Paper On The Unsettled Question Of Turkish Electricity Market: Balancing And Settlement System (Part I) Türkiye nin batı bölgelerindeki hayvan atıklarının biyogaz potansiyeli İzmir, Tire için hayvan atıklarından biyogaz üretim modeli Hidrolik bekletme süresi ve sıcaklığın anaerobic çürütmeye etkileri Türkiye nin biyoyakıt potansiyeli Türk elektrik piyasalarının sorgulanması E. Toklu, M.S. Guney, M. Energy Production, Consumption, Enerji üretim, tüketim, Isık, O. Comaklı, K. Policies And Recent Developments In politikalar ve son 2010 Kaygusuz Turkey gelişmeler 2010 Ibrahim Yuksel Energy Production And Sustainable Energy Policies In Turkey Türkiye deki enerji politikaları 2010 Elif Kirtay Kamil Ekinci, Recep Kulcu, Durmus Kaya, Osman Yaldız, Can Ertekin, H. 2010 Huseyin Ozturk Current Status And Future Prospects Of Renewable Energy Use In Turkey The Prospective Of Potential Biogas Plants That Can Utilize Animal Manure In Turkey Türkiye de yenilenebilir enerji kullanımı Hayvan atıklarından biyogaz üretimi ile alakalı Türkiye potansiyeli 2009 An Economic Analysis for Estimation Future of Cattle Farms: A Case Study in Erzurum Erzurumdaki sığır çiftlikleriin geleceği 118

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi A Quadratichelix Approach To Melih Soner Celiktas, Evaluate The Turkish Renewable Türk yenilenebilir enerji 2009 Gunnur Kocar Energies potansiyellerinin analizi Yahya Ulusoy, A. Hilal Analysis Of Biogas Production In Türkiye de enerji üretimi: Ulukardesler, Halil Ünal and Turkey Utilising Three Different domates atıkları, sığır 2009 Kamil Aliba Materials And Two Scenarios gübresi Analysis Of Renewable Energy And Its Impact On Rural Development In yenilenebilir enerji 2009 Turkey potansiyellerinin analizi 2009 Teknodan Durmus Kaya, Selman Cagman, Muharrem Eyidogan, Cihangir Aydoner, 2009 Volkan Coban, Mustafa Tiris Biogas Potential Study by TEKNODAN company Türkiyenin Hayvansal Atik Kaynakli Biyogaz Potansiyeli Ve Ekonomisi Türkiye biyogaz potansiyel analizi ve haritalar Hayvan gübresinden biyogaz üretimi Cicek Bezir Nalan, Ozturk Renewable Energy Market Conditions Yenilenebilir enerji ve 2009 Murat, Ozek Nuri And Barriers In Turkey Türkiye deki bariyerler F. Fusun Tatlidil, Zeki Animal Manure As One Of The Main Türkiye de hayvan Bayramoglu and Duygu Biogas Production Resources: Case atıklarından biyogaz 2009 Akturk Of Turkey üretimi 2008 Erkan Erdogdu 2008 Ayhan Demirbas An Expose Of Bioenergy And Its Potential And Utilization In Turkey Importance Of Biomass Energy Sources For Turkey Türkiye de biyoenerjinin durumu Elektrik üretimi için biyokütle enerjisi Neslihan Manav, Tamer Büyükbas Hayvan 2008 Coskun, Eyüp Debik Büyükbas Hayvan Atıklarının Yönetimi Atıklarının Yönetimi Adem Akpınar, Murat Ihsan Enerji durumu ve Komurcu, Murat Kankal, Energy Situation And Renewables In yenilenebilir enerji ve Ismail Hakkı Ozolcer, Kamil Turkey And Environmental Effects Of enerji kullanımının 2008 Kaygusuz Energy Use çevresel etkileri 119

Türk-Alman Biyogaz Projesi 2008 Selcuk Bilgen, Sedat Keles, Abdullah Kaygusuz, Ahmet Sarı, Kamil Kaygusuz Global Warming And Renewable Energy Sources For Sustainable Development: A Case Study In Turkey Kaya, Durmus; Çanka Kılıç Administrative, Institutional And Fatma; Baban, Ahmet; Dikeç Legislative Issues On Agricultural 2008 Stephanie Waste Exploitation In Turkey Seker Pancarından Alternatıf Yakıt Kaynagı Olarak Bıyoetanol Üretımı: 2008 Nazmi Oruç Eskısehır Seker-Alkol Fabrıkası Past, Present And Future Status Of 2007 Harun Kemal Ozturk, Ahmet Yilanci, Oner Atalay Electricity In Turkey And The Share Of Energy Sources Türkiye de Enerji Kaynaklari Ve 2007 Atilla Akkoyunlu Çevreye Etkileri Emel Kocak Enturk, Kaan A Small-Scale Biogas Digester Model Yetilmezsoy and Mustafa For Hen Manure Treatment: 2007 Ozturk Evaluation And Suggestions Türkiyenin Enerji Üretimi, Enerji 2007 Murat Sacli Ithalati Ve Kullanim Alanlari Berna Kavacık, Bahattin Peynir Alti Suyu Ve Gübre 2007 Topaloğlu Karişimindan Biyogaz Üretimi Exploitation Of Agricultural Residues 2006 LAYMAN REPORT in Turkey 2006 Mehmet Caglar Renewable Energy In Turkey Use Of Biomass Sources For Energy In Turkey And A View To Biomass 2005 Mustafa Balat Potential Fadime Taner, Bülent Halisdemir, Ergün Pehlivan, Türkiye de Biyokütle Potansiyeli Ve 2003 İlker Ardıç Enerjisi Küresel ısınma ve yenilenebilir enerji kaynakları Tarım atıklarına yönelik yasal çerçeve Şeker pancarından biyoetanol üretimi Elektrik piyasalarının değerlendirilmesi Enerji kaynakları ve çevresel etkileri Tavuk gübresinin biyogaz üretiminde kullanılması araştırması Türkiye de enerji üretimi, ithali ve kullanımı Peynir altı atık suyu ve gübreden biyogaz üretimi Yenilenebilir enerji kaynaklarının Türkiye deki durumu Biyokütle potansiyeli Biyokütle ve biyoenerji potansiyeli 2003 Kamil Kaygusuz, Ahmet Sarı 2002 Kamil Kaygusuz Kamil Kaygusuz, Abdullah 2002 Kaygusuz Renewable Energy Potential And Utilization In Turkey Renewable And Sustainable Energy Use In Turkey: A Review Renewable Energy And Sustainable Development In Turkey Yenilenebilir enerjinin mevcut durumu Türkiye de enerji kullanımı Sürdürülebilir gelişme için yenilenebilir enerji 120

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi 2001 Ayhan Demirbas Göksel N. Demirer, Metin Duran, Tuba H. Ergüder, Engin Güven, Örgen Ugurlu 2000 & Ulas Tezel Energy Balance, Energy Sources, Energy Policy, Future Developments And Energy Investments In Turkey Anaerobic Treatability And Biogas Production Potential Studies Of Different Agro-Industrial Wastewaters In Turkey Mevcut enerji durumu Atıksudan biyogaz üretimi 121

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 10: Biyogaz çalışmaları. Adem Akpınar, Murat Ihsan Komurcu, Murat Kankal, Ismail Hakkı Ozolcer, Kamil Kaygusuz. 2008. Energy Situation And Renewables In Turkey And Environmental Effects Of Energy Use. Renewable and Sustainable Energy Reviews 12, Pages 2013 2039. Atilla Akkoyunlu. 2007. Türkiye de Enerji Kaynaklari Ve Çevreye Etkileri. Enerji ve Madencilik Sektörü. Available online at: (http://www.enerjimaden.com/images/yayin/029.pdf) Ayhan Demirbas. 2001. Energy Balance, Energy Sources, Energy Policy, Future Developments And Energy Investments In Turkey. Energy Conversion and Management 42, Pages 1239-1258. Ayhan Demirbas. 2008. Importance of biomass energy sources for Turkey. Energy Policy, Volume 36, Issue 2, Pages 834 842. E. Toklu, M.S. Guney, M. Isık, O. Comaklı, K. Kaygusuz. 2010. Energy Production, Consumption, Policies And Recent Developments In Turkey. Renewable and Sustainable Energy Reviews 14, Pages 1172 1186. Emel Kocak Enturk, Kaan Yetilmezsoy and Mustafa Ozturk. 2007. A Small-Scale Biogas Digester Model For Hen Manure Treatment: Evaluation And Suggestions. Fresenius Environmental Bulletin, Volume 16 No 7, Pages 804-811. Emrah Alkaya, Tuba Hande Erguder, Goksel N. Demirer. 2010. Effect Of Operational Parameters On Anaerobic Co-Digestion Of Dairy Cattle Manure And Agricultural Residues: A Case Study For The KahramanMaras - Region In Turkey. Eng. Life Science, 10, No. 6, Pages 552 559. Erkan Erdogdu.2008. An Expose Of Bioenergy And Its Potential And Utilization In Turkey.Energy Policy, Volume 36, Issue 6, Pages 2182 2190. Erkan Erdogdu. 2010. A Paper On The Unsettled Question Of Turkish Electricity Market: Balancing And Settlement System (Part I). Applied Energy 87, Pages 251 258. F. Fusun Tatlidil, Zeki Bayramoglu and Duygu Akturk. 2009. Animal Manure As One Of The Main Biogas Production Resources: Case Of Turkey. Journal of Animal and Veterinary Advances 8 (12), Pages 2473-2476. Fadime Taner, Bülent Halisdemir, Ergün Pehlivan, İlker Ardıç. 2003. Türkiye de Biyokütle Potansiyeli Ve Enerjisi. V. Ulusal Cevre Mühendisligi Kongresi. Filiz Karaosmanoglu. 2010. Türkiye Biyoyakit Potansiyeli ve Son Gelismeler. Enerji Kongresi 10. Available online at: (http://www.dektmk.org.tr/pdf/enerji_kongresi_10/filizkaraosmanoglu.pdf) 122

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Göksel N. Demirer, Metin Duran, Tuba H. Ergüder, Engin Güven, Örgen Ugurlu & Ulas Tezel. 2000. Anaerobic Treatability And Biogas Production Potential Studies Of Different Agro- Industrial Wastewaters In Turkey. Biodegradation 11, Pages 401 405. Halil Baki Unal, Halil Ibrahim Yilmaz, Bulent Miran. 2011. Optimal Planning Of Central Biogas Plants And Evaluation Of Their Environmental Impacts: A Case Study From Tire, Izmir, Turkey. Ekoloji 20, 79, Pages 21-28. Harun Kemal Ozturk, Ahmet Yilanci, Oner Atalay. 2007. Past, Present and Future Status Of Electricity In Turkey And The Share Of Energy Sources. Renewable and Sustainable Energy Reviews 11, Pages183 209. Ibrahim Yuksel. 2010. Energy Production And Sustainable Energy Policies In Turkey.Renewable Energy 35, Pages 1469 1476. Kamil Kaygusuz, Abdullah Kaygusuz. 2002. Renewable Energy And Sustainable Development In Turkey. Renewable Energy 25, Pages 431 453. Kamil Kaygusuz, Ahmet Sarı. 2003. Renewable Energy Potential And Utilization In Turkey. Energy Conversion and Management 44, Pages 459 478. Kamil Kaygusuz. 2002. Renewable and Sustainable Energy Use in Turkey: A Review. Renewable and Sustainable Energy Reviews 6, Pages 339 366. Kocaman, F. Konukcu, G. Ozturk. 2011. Measures To Protect Environmental Problems Caused By Animal Waste In Rural Areas: A Case Study From Western Turkey. Journal of Animal and Veterinary Advances 10 (12), Pages 1536-1542. Layman Report. 2006. Exploitation of Agricultural Residues In Turkey. Life 03 Tcy/Tr/000061, Final Report, Annex Xvi, Pages 767-777. Melih Soner Celiktas, Gunnur Kocar. 2009. A Quadratichelix Approach to Evaluate The Turkish Renewable Energies. Energy Policy 37, Pages 4959 4965. Muhsin Tunay Gençoğlu. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Türkiye Açısından Önemi. Fırat Üniversitesi Available online at: (http://perweb.firat.edu.tr/personel/yayinlar/fua_612/612_502.pdf) Murat Sacli. 2007. Türkiyenin Enerji Üretimi, Enerji Ithalati Ve Kullanim Alanlari. Dokuz Eylül Üniversitesi, Makina Mühendisligi Bölümü Bitirme Projesi. Mustafa Balat. 2005. Use of biomass sources for energy in Turkey and a view to biomass potential. Biomass and Bioenergy 29, Pages 32 41. Nazmi Oruç. 2008. Seker Pancarından Alternatıf Yakıt Kaynagı Olarak Bıyoetanol Üretımı: Eskısehır Seker-Alkol Fabrıkası. VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES 2008. 123

Türk-Alman Biyogaz Projesi Neslihan Manav, Tamer Coskun, Eyüp Debik. 2008. Büyükbas Hayvan Atıklarının Yönetimi. Kent Yonetimi, Insan ve Cevre Sorunları 08 Sempozyumu. Selcuk Bilgen, Sedat Keles, Abdullah Kaygusuz, Ahmet Sarı, Kamil Kaygusuz. 2008. Global Warming And Renewable Energy Sources For Sustainable Development: A Case Study In Turkey. Renewable and Sustainable Energy Reviews 12, Pages 372 396. Yahya Ulusoy, A. Hilal Ulukardesler, Halil Ünal and Kamil Aliba. 2009. Analysis Of Biogas Production In Turkey Utilising Three Different Materials And Two Scenarios. African Journal of Agricultural Research Vol. 4 (10), Pages 996-1003. 124

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 11: Tarımsal substratların il bayında teorik biyogaz potansiyeli. Teoriktarımsal biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) İl Hayvan atığı (kanatlı+sığır) Tahıl sapı Domates atığı (tarla + sera) Şeker pancarı yaprağı Nadas alanlarındaki Enerji bitkileri (çim) toplam Adana 3.088 10.996 159 22,2 581 14.847 Adiyaman 591 3.211 19 4,3 43 3.868 Afyonkarahisar 3.692 6.387 32 660,4 5.298 16.071 Agri 2.234 3.113 0,2 87,8 7.678 13.113 Aksaray 1.051 3.786 21,4 949,8 10.691 16.499 Amasya 1.427 2.899 105,3 394,6 1.214 6.040 Ankara 3.199 14.233 135,7 481,6 24.071 42.120 Antalya 1.285 4.241 3.374,4 83,1 2.922 11.905 Ardahan 2.303 483 0,0 110 2.896 Artvin 477 300 8,0 34 819 Aydin 3.142 2.348 112,8 195 5.798 Balikesir 7.894 3.937 271,4 30,6 1.174 13.306 Bartin 623 1.235 15,0 207 2.081 Batman 413 1.941 3,5 165 2.522 Bayburt 623 709 0,5 42,2 319 1.694 Bilecik 483 791 117,8 12,7 982 2.385 Bingol 706 335 6,0 13,8 575 1.635 Bitlis 477 764 7,3 130,0 1.107 2.485 Bolu 6.483 1.383 2,9 4,6 1.262 9.136 Burdur 1.409 1.949 51,5 198,0 790 4.398 Bursa 2.364 3.075 717,9 224,0 1.353 7.734 Canakkale 2.282 2.995 443,6 4,7 1.568 7.292 Cankiri 981 2.118 13,3 29,0 4.689 7.831 Corum 2.239 6.604 35,1 270,8 15.339 24.489 Denizli 2.120 4.005 65,6 168,2 928 7.287 Diyarbakir 2.478 9.219 89,9 0,0 1.757 13.543 Duzce 1.421 334 1,2 1,0 43 1.800 Edirne 1.418 4.442 25,0 2,0 8 5.896 Elazig 1.392 2.027 22,0 100,7 2.062 5.603 Erzincan 805 1.342 66,7 300,9 3.104 5.619 Erzurum 5.156 2.929 5,1 105,9 8.560 16.756 125

Türk-Alman Biyogaz Projesi Eskisehir 1.521 6.099 32,4 817,8 8.367 16.836 Gaziantep 948 2.744 11,3 50,7 537 4.291 Giresun 823 941 1,6 492 2.258 Gumushane 591 702 2,1 29,0 2.014 3.338 Hakkari 315 218 18,4 142 693 Hatay 1.481 2.615 203,8 0 4.300 Igdir 827 704 34,5 62,8 1.812 3.441 Isparta 763 1.838 63,6 136,2 2.687 5.488 Istanbul 880 726 19,1 0,7 8 1.634 Izmir 6.076 2.306 753,1 2,7 337 9.475 Kahramanmaras 970 5.334 77,8 412,2 881 7.675 Karabuk 473 440 6,5 1.760 2.679 Karaman 475 3.031 35,9 562,5 1.790 5.895 Kars 3.803 2.251 0,0 42,8 2.515 8.611 Kastamonu 2.481 1.793 33,1 319,2 2.494 7.120 Kayseri 2.541 6.893 30,0 907,6 14.861 25.233 Kilis 78 579 28,6 0 685 Kirikkale 510 2.804 6,8 64,6 7.878 11.264 Kirklareli 1.061 2.803 9,5 27,2 86 3.986 Kirsehir 970 5.043 18,0 285,0 6.669 12.985 Kocaeli 1.621 1.516 22,5 1,1 384 3.545 Konya 5.371 21.005 107,0 4.818,3 61.697 92.998 Kutahya 1.539 4.133 36,3 268,9 3.748 9.725 Malatya 1.242 2.461 33,0 0,7 7.649 11.385 Manisa 4.997 5.162 664,9 4,0 1.005 11.832 Mardin 764 6.735 10,2 807 8.317 Mersin 2.096 4.088 853,3 2.131 9.168 Mugla 1.804 1.481 722,5 359,3 657 5.025 Mus 2.262 2.938 8,4 58,1 3.733 9.000 Nevsehir 570 4.318 16,6 300,5 3.937 9.143 Nigde 744 2.275 26,6 121,7 5.566 8.733 Ordu 1.016 1.251 2,0 306 2.575 Osmaniye 663 4.928 7,2 4 5.601 Rize 177 42 0,1 0 219 Sakarya 6.098 3.575 47,9 260,0 23 10.003 Samsun 2.987 4.620 317,5 156,7 1.228 9.309 Sanliurfa 1.844 18.420 332,0 43,6 10.892 31.532 Siirt 230 1.101 8,9 0,0 48 1.388 Sinop 798 1.201 19,7 9,1 2.228 4.256 Sirnak 328 1.633 1,9 0,0 251 2.214 Sivas 3.392 6.665 2,5 561,8 36.741 47.362 126

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Tekirdag 1.367 3.515 9,3 25,8 6 4.922 Tokat 2.185 3.371 418,5 711,8 2.240 8.927 Trabzon 1.131 1.076 1,9 0 2.210 Tunceli 233 493 1,2 0,7 1.050 1.779 Usak 1.380 3.086 32,1 50,5 112 4.660 Van 1.588 2.217 8,8 66,5 5.936 9.816 Yalova 99 57 2,7 0,0 164 323 Yozgat 2.218 7.875 8,6 1.595,4 18.340 30.038 Zonguldak 1.780 1.515 4,8 9 3.309 toplam 144.366 276.743 11.045 17.458 325.054 774.665 127

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 12: Tarımsal substratların il bazında teknik biyogaz potansiyeli. Tekniktarımsal biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) İl Hayvan atığı (kanatlı+sığır) Tahıl sapı Domates atığı (tarla + sera) Şeker pancarı yaprağı Nadas alanlarındaki Enerji bitkileri (çim) toplam Adana 2.119 1.100 63 5,6 145 3.432 Adiyaman 110 321 5 1,1 11 448 Afyonkarahisar 2.387 639 10 165,1 1.325 4.526 Agri 356 311 0,1 21,9 1.919 2.608 Aksaray 539 379 5,4 237,5 2.673 3.833 Amasya 772 290 32,2 98,7 304 1.496 Ankara 2.110 1.423 34,4 120,4 6.018 9.706 Antalya 671 424 1.757,7 20,8 730 3.604 Ardahan 357 48 0,0 28 433 Artvin 72 30 2,1 9 113 Aydin 1.792 235 31,1 49 2.106 Balikesir 5.674 394 67,9 7,7 293 6.437 Bartin 348 124 6,7 52 530 Batman 78 194 0,9 41 315 Bayburt 97 71 0,2 10,5 80 259 Bilecik 303 79 37,8 3,2 245 668 Bingol 117 33 1,5 3,5 144 299 Bitlis 82 76 1,8 32,5 277 469 Bolu 5.899 138 0,9 1,1 316 6.355 Burdur 716 195 16,9 49,5 198 1.175 Bursa 1.600 307 179,6 56,0 338 2.481 Canakkale 1.459 299 110,9 1,2 392 2.263 Cankiri 583 212 3,4 7,2 1.172 1.978 Corum 1.334 660 8,9 67,7 3.835 5.906 Denizli 1.245 401 20,7 42,1 232 1.941 Diyarbakir 408 922 23,3 0,0 439 1.793 Duzce 1.225 33 0,4 2,4 11 1.272 Edirne 721 444 6,3 13,1 2 1.186 Elazig 539 203 5,6 25,2 515 1.288 Erzincan 148 134 16,8 75,2 776 1.150 Erzurum 792 293 1,4 26,5 2.140 3.253 Eskisehir 1.017 610 8,8 204,5 2.092 3.931 Gaziantep 237 274 2,8 12,7 134 661 Giresun 127 94 0,5 123 345 Gumushane 99 70 0,6 7,2 504 680 128

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Hakkari 55 22 4,6 35 116 Hatay 908 261 54,7 0 1.224 Igdir 137 70 8,6 15,7 453 685 Isparta 391 184 18,2 34,0 672 1.299 Istanbul 552 73 5,4 0,2 2 632 Izmir 4.171 231 200,7 0,7 84 4.687 Kahramanmaras 512 533 19,6 103,0 220 1.388 Karabuk 290 44 2,6 440 777 Karaman 297 303 9,0 140,6 448 1.197 Kars 584 225 0,0 10,7 629 1.448 Kastamonu 1.258 179 9,6 79,8 623 2.150 Kayseri 1.495 689 7,7 226,9 3.715 6.134 Kilis 35 58 7,2 0 100 Kirikkale 282 280 1,7 16,1 1.970 2.550 Kirklareli 549 280 2,4 6,8 22 860 Kirsehir 502 504 4,5 71,3 1.667 2.749 Kocaeli 1.249 152 6,9 0,3 96 1.504 Konya 3.228 2.101 27,0 1.204,6 15.424 21.985 Kutahya 855 413 10,4 67,2 937 2.284 Malatya 738 246 8,2 0,2 1.912 2.904 Manisa 4.034 516 172,6 1,0 251 4.975 Mardin 138 674 2,5 202 1.016 Mersin 1.571 409 312,4 533 2.825 Mugla 1.098 148 363,9 89,8 164 1.864 Mus 370 294 2,1 14,5 933 1.614 Nevsehir 330 432 4,2 75,1 984 1.825 Nigde 417 227 6,7 30,4 1.391 2.073 Ordu 171 125 0,8 77 374 Osmaniye 346 493 2,1 1 841 Rize 28 4 0,0 0 32 Sakarya 5.373 357 12,6 65,0 6 5.814 Samsun 1.681 462 89,1 39,2 307 2.578 Sanliurfa 350 1.842 83,8 10,9 2.723 5.010 Siirt 45 110 2,4 0,0 12 170 Sinop 410 120 5,3 2,3 557 1.094 Sirnak 55 163 0,5 0,0 63 282 Sivas 1.713 666 0,8 140,4 9.185 11.706 Tekirdag 709 351 3,6 6,4 1 1.072 129

Türk-Alman Biyogaz Projesi Tokat 1.110 337 105,0 178,0 560 2.290 Trabzon 172 108 0,6 0 280 Tunceli 38 49 0,3 0,2 263 350 Usak 1.012 309 9,5 12,6 28 1.370 Van 270 222 2,2 16,6 1.484 1.995 Yalova 58 6 1,2 0,0 41 106 Yozgat 1.167 788 2,3 398,8 4.585 6.941 Zonguldak 1.483 151 2,1 2 1.639 toplam 78.372 27.674 4.064 4.379 81.263 195.753 130

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 13:Kanatlı dışkılarının il bazında teknik ve teorik biyogaz potansiyeli. Kanatlı dışkılarının teorik biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) Kanatlı dışkılarının teknik biyogaz potansiyeli (TJ/yıl) il Et tavuğu sayısı Yumurta tavuğu sayısı Et tavuğu Yumurta tavuğu toplsm Et tavuğu Yumurta tavuğu toplam Adana 6.342.055 573.417 1.108 64 1.173 1.097 64 1.161 Adıyaman 750 229.350 0 26 26 0 25 26 Afyonkarahisar 302.300 9.382.179 53 1.052 1.105 52 1.041 1.094 Ağrı 216.826 0 24 24 0 24 24 Aksaray 251.452 0 28 28 0 28 28 Amasya 32.480 1.012.423 6 113 119 6 112 118 Ankara 3.998.922 3.071.717 699 344 1.043 692 341 1.033 Antalya 519.151 0 58 58 0 58 58 Ardahan 5.500 110.092 1 12 13 1 12 13 Artvin 5.186 0 1 1 0 1 1 Aydın 2.145.098 673.642 375 76 450 371 75 446 Balıkesir 16.745.848 5.334.806 2.927 598 3.525 2.897 592 3.489 Bartın 315.000 180.113 55 20 75 54 20 74 Batman 20.700 143.600 4 16 20 4 16 20 Bayburt 40.485 0 5 5 0 4 4 Bilecik 634.000 133.795 111 15 126 110 15 125 Bingöl 582 118.605 0 13 13 0 13 13 Bitlis 110.677 0 12 12 0 12 12 Bolu 30.859.500 266.600 5.393 30 5.423 5.339 30 5.369 Burdur 2.000 199.157 0 22 23 0 22 22 Bursa 3.643.770 1.933.380 637 217 854 630 215 845 Çanakkale 3.561.700 240.411 622 27 649 616 27 643 Çankırı 914.000 252.683 160 28 188 158 28 186 Çorum 25.000 3.864.377 4 433 438 4 429 433 Denizli 1.067.400 1.715.344 187 192 379 185 190 375 Diyarbakır 8.000 374.683 1 42 43 1 42 43 Düzce 5.782.500 361.100 1.011 40 1.051 1.000 40 1.041 Edirne 211.227 0 24 24 0 23 23 Elazığ 2.015.500 361.679 352 41 393 349 40 389 Erzincan 290.300 0 33 33 0 32 32 Erzurum 10.312 181.475 2 20 22 2 20 22 Eskişehir 2.345.310 1.009.915 410 113 523 406 112 518 Gaziantep 305.206 532.525 53 60 113 53 59 112 131

Türk-Alman Biyogaz Projesi Giresun 41.680 0 5 5 0 5 5 Gümüşhane 9.000 94.086 2 11 12 2 10 12 Hakkari 77.100 0 9 9 0 9 9 Hatay 1.714.261 376.880 300 42 342 297 42 338 Iğdır 9.870 121.330 2 14 15 2 13 15 Isparta 6.610 167.135 1 19 20 1 19 20 İstanbul 677.000 983.526 118 110 229 117 109 226 İzmir 10.971.072 3.531.263 1.917 396 2.313 1.898 392 2.290 Kahramanmaraş 110.500 315.550 19 35 55 19 35 54 Karabük 490.000 211.012 86 24 109 85 23 108 Karaman 1.082.281 0 121 121 0 120 120 Kars 144.650 0 16 16 0 16 16 Kastamonu 21.014 292.654 4 33 36 4 32 36 Kayseri 537.850 3.238.910 94 363 457 93 359 453 Kilis 104.000 84.500 18 9 28 18 9 27 Kırıkkale 84.000 364.150 15 41 56 15 40 55 Kırklareli 31.950 296.086 6 33 39 6 33 38 Kırşehir 18.000 275.715 3 31 34 3 31 34 Kocaeli 4.871.140 392.855 851 44 895 843 44 886 Konya 740.448 8.723.304 129 978 1.107 128 968 1.096 Kütahya 647.634 555.596 113 62 175 112 62 174 Malatya 1.238.849 191.200 217 21 238 214 21 236 Manisa 14.518.790 5.324.684 2.537 597 3.134 2.512 591 3.103 Mardin 750 247.093 0 28 28 0 27 28 Mersin 5.486.452 971.900 959 109 1.068 949 108 1.057 Muğla 1.724.900 879.923 301 99 400 298 98 396 Muş 326.990 0 37 37 0 36 36 Nevşehir 810.800 0 91 91 0 90 90 Niğde 200.000 496.891 35 56 91 35 55 90 Ordu 3.215 196.030 1 22 23 1 22 22 Osmaniye 64.450 160.840 11 18 29 11 18 29 Rize 11.752 0 1 1 0 1 1 Sakarya 26.627.017 810.345 4.653 91 4.744 4.607 90 4.697 Samsun 1.361.400 1.286.778 238 144 382 236 143 378 Şanlıurfa 45.000 709.347 8 80 87 8 79 87 Siirt 20.100 83.600 4 9 13 3 9 13 Sinop 49.500 112.030 9 13 21 9 12 21 Şırnak 65.317 0 7 7 0 7 7 Sivas 500 312.933 0 35 35 0 35 35 Tekirdağ 3.050 471.875 1 53 53 1 52 53 Tokat 40.000 257.563 7 29 36 7 29 36 132

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Trabzon 25.613 0 3 3 0 3 3 Tunceli 26.363 0 3 3 0 3 3 Uşak 3.636.300 185.682 635 21 656 629 21 650 Van 338.950 0 38 38 0 38 38 Yalova 28.000 116.122 5 13 18 5 13 18 Yozgat 20.000 1.023.004 3 115 118 3 114 117 Zonguldak 6.788.670 212.300 1.186 24 1.210 1.175 24 1.198 toplam 163.984.725 70.928.560 28.658 7.951 36.609 28.372 7.872 36.243 133

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 14:Biyogaz üretimi için tahıl sapları öyellikleri. Kaynak: [51]. Özellikler Buğda Arpa Çavdar Yulaf Tritikale Mahlut Mısır Sorgum Pirinç y Mısır-sap-oranı 0.85 1.4 0.95 1.2 1.1 1.1 1.3 1.3 1.2 KM % 86 87.5 86 87.5 87.5 87.5 86 86 87.5 okm % 91.9 87 93.7 87 87 87 72 72 87 Biyogaz verimi [m³/ t 380 300 427 300 300 300 350 350 300 okm] Metaniçeriği % 52 52 52 52 52 52 52 52 52 Metan verimi [m³/ t okm] 198 156 222 156 156 156 182 182 156 134

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 15: Sığırdan süt üretimi (1999-2009). Kaynak: [17]. Türkiye: Sığırdan süt üretimi YIL Sağılan sığır Süt sığırı Sağılan manda Süt mandası Toplam süt 1999 5.537.892 8.965.489 79.973 75.243 9.040.733 2000 5.279.569 8.732.041 69.602 67.330 8.799.371 2001 5.085.814 8.489.082 65.356 63.327 8.552.409 2002 4.392.568 7.490.634 51.626 50.925 7.541.559 2003 5.040.362 9.514.138 57.378 48.778 9.562.916 2004 3.875.722 9.609.326 39.362 39.279 9.648.604 2005 3.998.097 10.026.202 38.205 38.058 10.064.260 2006 4.187.931 10.867.302 36.353 36.358 10.903.660 2007 4.229.440 11.279.340 30.460 30.375 11.309.715 2008 4.080.243 11.255.176 31.440 31.422 11.286.598 2009 3.879.209 10.861.785 32.516 32.000 10.893.785 135

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 16:İşletmelere, üretime ve kurulu kapasiteye bağlı süt ürünleri çeşitleri. Kaynak: [48]. Ürün türü İşletme sayısı (birimler) Kurulu kapasite (ton/yıl) Üretim (ton/yıl) Beyaz peynir 832 1.138.536 218.259 Yoğurt 718 1.083.284 613.946 Dondurma 650 113.714 18.528 Kaşar peyniri 552 215.056 54.291 Tereyağı 340 107.416 33.546 Kaymak 290 1.154.487 1.018.137 Lor peyniri 197 6.506 2.722 Tulum peyniri 194 28.666 9.870 Diğer peynirler 169 20.095 9.100 Krem 114 15.302 8.656 Diğer ürünler 76 15.422 10.802 Krem peyniri 50 24.506 11.799 Süzme yoğurt 50 45.765 18.805 Pastörize süt 48 286.629 170.645 Peyniraltı suyu tozu 42 35.380 14.043 Süt tozu 38 21.558 9.863 Sterilize süt 35 231.728 91.125 Süt CC (işlenmemiş süt) 15 80 57 Yenilebilir buz 6 83 67 Gravyerpeyniri 4 120 62 Aromalı Süt 2 11.367 6.102 TOPLAM 4.422 4.555.700 2.320.425 136

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 17:Hayvancılık Sektörü Anketi (İngilizce). 137

Türk-Alman Biyogaz Projesi Ek 18: Hayvancılık Sektörü Anketi (Türkçe). 138

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 19: Gıda Sanayi Sektörü Anketi (İngilizce). 139

Türk-Alman Biyogaz Projesi 140

Türkiye'de biyogaz yatırımları için geçerli koşulların ve potansiyelin değerlendirilmesi Ek 20:Gıda Sanayi Sektörü Anketi (Türkçe). 141

Türk-Alman Biyogaz Projesi Turkish-German Biogas Project Türk-Alman Biyogaz Projesi And Sokak No: 8/11 Cankaya, Ankara, Türkiye T +90 312 466 70 56 E biogas-tr@giz.de I http://www.biyogaz.web.tr 142