OAKA Cilt:7, Sayı: 13, ss. 137-162, 2012 AZERBAYCAN-ALMANYA EKONOMİK İLİŞKİLERİ: SORUNLAR VE PERSPEKTİFLER ECONOMIC AFFAIRS OF AZERBAIJAN AND GERMANY: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Elman MURADOV* ÖZET Azerbaycan ve Almanya nın ekonomik ve ticari alanlarda uzun yıllardır süren beraberlikleri, bugün iki ülke arasındaki ticaret hacmini yaklaşık 2 milyar avroluk bir büyüklüğe taşımıştır. İki ülkenin ticaret ortakları listesine baktığımızda, her iki ülkenin de birbirlerinin dış ticaretinde önemli yerlerde bulunduklarını görmekteyiz. Üzerinde birleşilen konu, potansiyelin bunun daha fazlasını mümkün kılacak düzeyde olduğudur. Her iki ülkenin mevcut potansiyellerinin ikili ticari ilişkiler bağlamında aktive edilmesi yönündeki en önemli şans, hiç şüphesiz ki, ekonomik ve ticari ilişkilerin sağlam bir temele sahip olmasıdır. Son yıllarda Azerbaycan, coğrafi, siyasi, ekonomik ve kültürel anlamda çok boyutlu jeopolitik konumu sebebiyle, Almanya için önemli bir ülke olma imkânı yakalamıştır. Azerbaycan ın bu potansiyeli değerlendirebilmesi halinde enerji ithalatını çeşitlendirmek gayreti içinde olan Almanya için önümüzdeki yıllarda daha büyük bir öneme sahip olacaktır. Bu bağlamda Azerbaycan, yeni imkânları Almanya ile ilişkilerini güçlendirecek bir avantaj olarak görmelidir. Bu çerçevede Azerbaycan, karşılıklı ekonomik ilişkilerini milli çıkarlarını ön planda tutarak bu durumu yeniden değerlendirmek durumundadır. Azerbaycan bu yeni değerlendirmede Almanya ile ilişkilerini eşitlik ve karşılıklı fayda çerçevesi içinde bir ortaklık temeline oturtmalıdır. Bu çalışmada Azerbaycan dış ticaretinin genel değerlendirmesi, dış ticarette iki ülkenin karşılıklı yeri ele alınmakta ve Azerbaycan-Almanya arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilere yer verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Ekonomik Çeşitlilik, Dış Ticaret, Almanya, İhracat ABSTRACT The ongoing economic and commecial cooperation between Azerbaijan and Germany for many years led to 2 billion euro worth trade volume. When we check the trade partners of these countries,we can deduce that these two countries are quite significant to each other s foreign trade. The common idea is the potential is capable of achieving even more. The biggest chance in activating the potential in commercial biliteral relations is * Dr., Azerbaycan Berlin Büyükelçiliği, Üçüncü Kâtip. E-posta: elmanmuradov@hotmail.com. 137
Elman MURADOV undoubtedly the strong basis they possessed so far. In recent years, Azerbaijan due its geographical, political, economic and cultural context has been an important country for Germany. Azerbaijan, having the potential activated, can even be more important for Germany which aims at diversifying the energy import. Accordingly, Azerbaijan should consider new resources as advantages to strengthen relations with Germany. In this context, Azerbaijan would have to consider its national interests and rearrange his bilateral economical relations. Azerbaijan should be in contact with Germany on an equal and mutual interest basis. In this article, an evaluation of Azerbaijan foreign trade, the position of these two countries in foreign trade and the economical and commercial relations between Azerbaijan and Germany. Key Words: Azerbaijan, Economic Diversity, Foreign Trade, Germany, Export Giriş Azerbaycan ekonomik kaynakları nedeniyle uluslararası ilişkiler açısından önemi artan bir ülke haline gelmiştir. Ülke için temel belirleyici olan ekonomik faktörler, petrol ve doğalgazdır. Bununla birlikte, Almanya ve AB açısından ülkenin taşıdığı önem değerlendirildiğinde, jeopolitik konumu da öne çıkan diğer bir önemli unsurdur. Şöyle ki, Rusya, Orta Asya, İran ve Türkiye arasında yer alan ve Hazar a kıyısı olan bir ülke Almanya için önemsiz olamaz. Enerji ithalatında kaynak çeşitliliğini amaçlayan Almanya nın doğalgaz ithalat payı artarken aynı zamanda ithalat az sayıda ülkeden yapılmakta, bu nedenle arz güvenliği açısından riskli bir durum meydana gelmektedir. Özellikle Rusya ya olan bağımlılık ciddi orandadır. Nükleer enerjinin devre dışı bırakılmasından doğacak enerji açığını yenilenebilir kaynaklardan ve diğer alternatif kaynaklardan sağlayacak olan Almanya için Azerbaycan bu bağlamda özel öneme sahip bir ülkedir. Alman hükümeti, ülkenin enerji bakımından dışarıya bağımlı olması nedeniyle, ekonomiye kesintisiz ve sürekli enerji kaynakları sağlamak amacıyla ithalatı, ithal edilen ülkeler ve hammaddeler bakımından çeşitlendirme yoluna gitmektedir. Azerbaycan enerji alanında hem üretici hem de taşıyıcı ülke durumundadır. Şah Deniz havzası bulunduğundan beri üretici konumunda olan ülkenin ayrıca Kazak ve Türkmen gazının taşındığı geçiş ülkesi olması da planlanmaktadır. Almanya ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin tarihi eskilere uzanır. Almanlar Azerbaycan a ilk defa on dokuzuncu yüzyılın başlarında gelmişler. Azerbaycan a göç etmiş Almanlar Gedebey bölgesinde bakır madenciliğinin, Gence bölgesinde ise şarapçılığın gelişmesinde büyük role sahip olmuşlar. 1 Yirminci yüzyılın 1 Vaqif Arzumanlı, Müharibenin en dehşetli dövründe de Azərbaycandaki Almanlar Toxunulmaz yaşadı, Bakı Xeber Gazetesi, 03 Aralık 2010, (http://www.baki-xeber.com/new/2010/12/03/ get=52686). 138
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler başlarında Alman şirketleri, keza Siemens şirketi Azerbaycan da petrol alanında ve enerji alanında çalışmalarda bulunmuşlar. 2 Yirminci yüzyılın başlarında Almanya nın petrol ürünlerine olan ihtiyacının % 20 sini Azerbaycan karşılıyordu 3. Günümüzde de Azerbaycan Almanya nın en çok petrol ithal ettiği 7 ülkeden biri olurken, Almanya da Azerbaycan ın Rusya ve Türkiye den sonra en fazla ithalat yaptığı üçüncü ülke durumuna gelmiştir. Son yıllarda ekonomisi göreceli olarak yüksek oranda büyüme kaydeden Azerbaycan, petrol dışı sektörlerin kalkınmasında ileri teknolojilerin kullanılması amacıyla Almanya ile ilişkilerinin geliştirilmesine özel önem vermiştir. Ekonomisi ihracata dayalı bir ülke olan Almanya da, kendi ekonomik ve ticari etki alanını genişletmek amacıyla Azerbaycan ile ilişkilerini geliştirmek için gayret göstermiştir. İki ülkenin birbirleri için artan önemi, bu çalışmayı özgün kılmaktadır. Çalışma, 1990 lı yıllarda Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla, 1991 de bağımsızlığını kazanan Azerbaycan ile Almanya nın ekonomik ilişkilerinin boyutu ve karşılaştıkları temel sorunların nelerden ibaret olduğunu araştırarak, bu yönde alınması gereken tedbirleri tespit etmeyi amaçlamaktadır. Almanya Dış Ticaretinin Gelişimi ve Azerbaycan ın Yeri Dünya ticaretinde son dönemde dikkat çeken en önemli gelişme, üretim ve ticaretin entegrasyonu ile ulusal ekonomilerin birbirlerine artan oranda bağımlılığıdır. Bir ülkenin kalkınması o ülkenin iç ekonomik, sosyal ve kurumsal yapısıyla yakından ilgili olmakla birlikte, uluslararası ticaret ilişkilerinin de o ülkenin kalkınması açısından çok büyük önemi vardır. 4 Bugünkü gibi ekonomik küreselleşmenin aşırı boyutlara ulaştığı bir dünyada ülkeler bunun dışında kalarak değil, küreselleşmenin yararlarını en iyi biçimde kullanarak kalkınmalarını hızlandırmak durumundadırlar. 5 Bu bağlamda, ticari rekabetin ekonomik sistem olarak benimsendiği günümüz toplumlarında Almanya ve Azerbaycan ın dünya dış ticaretindeki payı da artmaktadır. 2 Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev`in Federal Almanya Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Joschka Fischer, Bundestag Başkan Yardımcısı Antje Vollmer ve beraberlerindeki heyetle yaptığı görüşmeden -, 21 Mayıs 2001, (http://library.aliyev-heritage.org/tk/7240195. html). 3 Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev in Almanya Dışişleri Bakanı Klaus Kinkelin onuruna verilen kabülde konuşması, 22 Aralık 1995, (http://library.aliyev-heritage.org/az/3842525.html). 4 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat, (İstanbul: Güzem Yayınları, 2001), s. 598. 5 Nihat Batmaz, Türkiye - Kazakistan Arasındaki Ticari-Ekonomik İlişkiler, Türk Müteşebbislerinin Bu Ülkede Yaptıkları Yatırımların Boyutu ve Karşılaştıkları Sorunlar, Bilig, Sayı: 29, 2004 ss. 83-104. 139
Elman MURADOV Dünya Ticaret Örgütü nün 2009 yılı verilerine göre, dünya ihracatının % 8,9 u ve ithalatının % 7,2 si Almanya tarafından gerçekleştirilmektedir. 2003-2008 yılları arasında dünyanın en büyük ihracatçı ülkesi olan Almanya, 2010 yılı itibariyle dünyanın ABD ve Çin den sonra en büyük üçüncü ihracatçısı ve ithalatçısı olmuştur. Ayrıca, en çok dış ticaret fazlası veren birinci ülkedir. 2008 yılının son çeyreğinde ve 2009 yılında küresel mali ve ekonomik krizin etkisiyle Almanya nın dış ticaretinde ciddi anlamda bir düşüş yaşanmışsa da (ihracatta yüzde 18,4, ithalatta yüzde 17,5), bir önceki yıla göre Almanya nın ihracatı % 19,4 ve ithalatı % 21,3 oranında artış göstermiştir. Sahip olduğu bu büyük dış ticaret potansiyelinin arkasında dev otomotiv, kimya, makine, vb. gibi sanayi sektörleri bulunmaktadır. Diğer yandan bu durum Alman ekonomisini dış dünyaya bağımlı hale getirmekte, Almanya nın küresel gelişmelerden doğrudan etkilenmesine neden olmaktadır. Almanya dış ticaretinin son altı yıldaki gelişimi aşağıdaki tabloda görülmektedir: Tablo 1: Almanya Dış Ticaretinin Gelişimi (milyar Euro ile) Hacim İhracat İthalat Denge 2006 1.627,0 893,0 733,9 + 159,0 2007 1.735,1 965,2 769,8 + 195,3 2008 1.813,4 994,8 818,6 + 176,2 2009 1.470,3 803,2 667,1 + 136,1 2010 1.765,7 959,5 806,2 + 153,3 2011 1.962,2 1.060,2 902,0 + 158,2 Kaynak: Almanya İstatistik Kurumu Almanya ihracat yönümlü ve ihracata bağımlı bir ekonomiye sahip. Dünya ölçeğinde dış ticaretin Gayri Safi Yurt İçi Hasıla ya oranı 53,2 iken Almanya da bu rakam dünya ortalamasının üzerindedir ve 2008 yılında % 72,1 seviyesinde olmuştur. Küresel mali ve ekonomik krizin etkisiyle 2009 yılında bu rakam yüzde 61,2 seviyesine gerilemiş, 2010 yılında ise tekrar kriz öncesi duruma (70,7) yükselmiştir 6. Almanya da her 5 işyerinden birini ihracat sektörü temin ediyor. 7 6 Entwicklung des deutschen Außenhandels, (Alman Dış Ticaretinin Gelişimi), Bundeszentrale für politische Bildung (Federal Almanya Siyasal Eğitim Merkezi), (http://www.bpb.de/files/ SGAFV2.pdf). 7 Joachim Schintke & Reiner Stäglin, Export stützt Beschäftigung: jeder fünfte Arbeitsplatz in 140
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler Almanya dış ticaretini geliştirmek için aşağıda belirtilen enstrümanları kullanmaktadır 8 : a) İşbirliği Geliştirme Programları Bu program aracılığıyla özellikle Alman KOBİ ler için çeşitli bilgilendirici seminerler düzenlenmekte, Almanya nın ihracat potansiyeli bulunan ülkelerle gerçekleştirilen Menajer Eğitim Programları aracılığıyla Alman KOBİ lere yabancı ülkelerin şirketleri ile işbirliğini geliştirme imkânı sunulmaktadır. b) Kredi Sigortaları Bu enstrüman aracılığıyla gelişmekte olan ülkelere ihracat yapan Alman şirketleri, belirli bazı risklere karşı Federal Hükümet tarafından sigortalanmaktadır. c) Yurt Dışında Düzenlenen Fuarlara Katılımın Desteklenmesi Yurt dışında fuarlara katılan Alman şirketlerinin % 90 gibi büyük oranını KOBİ ler oluşturmaktadır ki, devletin yardımı olmadan bu şirketlerin yurt dışındaki fuarlarda katılımı kolay olmayabilir. d) İhracatçı Şirketlere Siyasi Desteğin Sağlanması Almanya nın yurt dışında faaliyet gösteren büyükelçilikleri ve Ticaret Odaları Alman şirketlerinin bu ülkelerde lobicilik faaliyetini etkin bir şekilde desteklemektedirler. e) İhracatçı Şirketlerin ihracatın Yapılacağı Ülkenin Mevcut Pazarı Konusunda Bilgilendirilmesi Almanya da faaliyet gösteren bir dizi kurum aracılığıyla Alman şirketleri, çeşitli ülkelerin pazar analizleri, hukuksal altyapıları ve diğer önemli konularda bilgilendirilmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi, ihracata bağımlı bir yapıya sahip Almanya ekonomisinin dışa bağımlılığı dikkat çekiyor. 2008 yılında yurt içi talebin yüzde Deutschland von der Ausfuhr abhängig (İhracat İstihdamı Destekliyor: Almanya da Her Beş İş Yerinden Birini İhracat Temin Ediyor), Alman Ekonomik Araştırmalar Merkezi nin (Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung, DIW), 9/2003 sayılı haftalık raporu, (http://www.diw.de/ sixcms/detail.php?id=diw_02.c.227374.de). 8 Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı, Dış Ticaretin Teşviki Enstrümanları, (http://www. bmwi.de/bmwi/navigation/aussenwirtschaft/aussenwirtschaftsfoerderung/aussenwirtschaftsf oerderunginstrumente.html). 141
Elman MURADOV yüzde 35 ini ithalat temin etmiştir. Bu bağımlılık özellikle enerji sektöründe kendisini hissettiriyor. Almanya İstatistik Kurumu nun verilerine göre, 2010 yılında Almanya 93,3 milyon ton petrol ithal etmiştir. Azerbaycan Almanya nın petrol ithalatında 7. sırada bulunmuştur. 2010 yılında Azerbaycan la dış ticaret, Almanya nın Kafkasya yla dış ticaretinin % 79 unu, Orta Asya ve Kafkasya ile olan dış ticaretinin yüzde 23 ünü teşkil etmiştir. 2010 yılında Almanya Azerbaycan a 117 milyon dolar hacminde tarım ürünleri ihraç etmiştir. Azerbaycan, Almanya nın 100 milyon dolardan fazla tarım ürünleri ihraç ettiği ve AB üyesi olmayan 20 ülkeden biri olmuştur. Azerbaycan Dış Ticaretinin Gelişimi ve Almanya nın Yeri Ekonomi literatüründeki en önemli ve en kapsamlı konulardan birisi, hızlı ve istikrarlı bir ekonomik kalkınma sürecinin nasıl gerçekleştirilebileceği ile ilgilidir. Başka bir ifade ile ekonomik büyüme oranının nasıl arttırılabileceği dir. Bu sorunun çözümünde en önemli yollardan birisi de, ihracatı artırmaktır. Çünkü ihracattaki artış ekonomideki mal ve hizmetlerin üretimini de artırmaktadır. İhracat artışının, üretimin büyümesini pozitif olarak etkilediğine ilişkin düşünce literatürde, İhracata Dayalı Büyüme Hipotezi olarak isimlendirilmektedir. 9 On iki eski Sovyetler Birliği üyesi geçiş ekonomisi örneğinde ihracat ve ekonomik büyüme ilişkisini incelemiş olan bir araştırmanın sonuçları, ihracat artışının ekonomik büyümeye neden olmadığını, diğer bir ifadeyle bu ülkeler için ihracata dayalı büyüme hipotezinin geçerli olmadığını göstermiştir. Bu sonuç, araştırma geliştirme faaliyetlerinde bulunmayan ve beşeri sermaye birikimine katkı sağlamayan, sadece hammadde veya enerji tedarikçisi görevini sürdüren ihracat sektörlerine sahip olan ülkelerde ihracat artışı verimlilik artışına, maliyetlerin düşmesine, pozitif dışsallıklara neden olmayacağından dolayı ekonomik büyümeye yol açmayacağı görüşünü desteklemektedir. 10 Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş sürecinde Ermenistan la olan savaşın da etkisiyle ciddi sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır. 9 Muammer Şimşek, İhracata Dayalı Büyüme Hipotezinin Türkiye Ekonomisi Verileri ile Analizi D.E.Ü. İ.İ.B.F.Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 2, 2003, ss. 43-63. 10 Seymur Ağayev, İhracat ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 12 Geçiş Ekonomisi Örneğinde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellik Analizleri, Ege Akademik Bakış, Cilt: 11, Sayı: 2, Nisan 2011, ss. 241 254 142
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler Bağımsızlığının ilk yıllarında makro ekonomik dengelerinde ciddi bozulmalar meydana gelen ülkenin milli geliri düşmüş ve enflasyon oranı yüksek rakamlara ulaşmıştır. Bütün bunların sonucunda 1990 yılına oranla 1994 yılında Gayri Safi Yurt İçi Hasıla yüzde 53, sanayi üretimi yüzde 62, tarım üretimi ise yüzde 44 azalmıştır. Azerbaycan ekonomisi, 1994 teki ateşkesten sonra bir toparlanma sürecine girmiş ve 20 Eylül 1994 tarihinde imzalanmış olan Asrın Anlaşması nın da etkisiyle yaşadığı ekonomik sıkıntıları atlatmayı başarmıştır. Diğer yandan, 1996 tarihinden itibaren ekonomik büyüme sürecine giren ve bunu devam ettiren ülke 2006 yılında ise % 34,5 oranında büyüme göstererek dünyanın en hızlı büyüyen ekonomilerinden biri olmuştur. Ekonomik büyüme sonraki yıllarda da devam etmiş, 2007 yılında yüzde 25, 2008 yılında yüzde 10,8, 2009 yılında yüzde 9,3, 2010 yılında ise yüzde 5 seviyesinde olmuştur. Azerbaycan ın son yıllarda gösterdiği ekonomik büyümede, petrol ve doğal gaz sektörüne yönelik yapılan yatırımlar çok önemli bir rol oynamış; ayrıca son dönemde hidrokarbon fiyatlarında meydana gelen yüksek oranlı artışlar, ekonomik büyüme sürecine ivme kazandırmıştır. Özellikle Şubat 2005 ten itibaren Azeri-Çırak-Güneşli petrol yataklarından sağlanan üretim, 2005 yılından itibaren görülen yüksek büyümede oldukça önemli rol oynamaktadır. Küresel mali ve ekonomik krizin etkisiyle dünya genelinde 2009 yılında ekonomik küçülme, 2010 yılında yüksek oranlı ekonomik büyüme gözlemlenirken, Azerbaycan da 2010 yılında 2009 yılına oranla daha küçük ekonomik büyüme oranı kaydedilmiştir. Azerbaycan da 2006 yılında 32.2, 2007 yılında 42.5, 2008 yılında 44.4, 2009 yılında 50.4, 2010 yılında ise 51 milyon ton petrol üretildiği göz önünde bulundurularak, Azerbaycan da petrol üretimi ve ekonomik büyümenin paralellik arz ettiği söylenebilir. 2011 yılında petrol dışı sektörlerin artış oranı yüzde 9,4 olmasına karşın, Gayri Safi Yurt İçi Hasıla da görülen artış sadece yüzde 0,1 olmuştur. 11 Petrol sektörü ekonomik büyümeyle birlikte Azerbaycan ın ihracatında da özel öneme sahip olmuştur. 2008 yılında Azerbaycan ın ihracatında gözlemlenen ciddi artışın nedeni de, petrol fiyatlarında ve ihracatındaki artış olmuştur. 2008 yılında 78 milyon ton petrol ihraç ederek 44 milyar dolar gelir elde eden Azerbaycan, 2009 yılında ise ihraç ettiği 28 milyon ton petrolden 12 milyar dolar 11 Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Bakanlar Kurulu toplantısındaki konuşması, 16 Ocak 2012, (http://www.president.az/articles/4107). 143
Elman MURADOV gelir elde etmiştir. Petrol ürünleri 2010 yılında da Azerbaycan ın yüzde 92 gibi bir oranla esas ihracat kalemi olarak kalmıştır. Petrolün yanı sıra son yıllarda doğal gazın ülke ekonomisine katkısı artmaya başlamıştır. 2010 yılı itibariyle Azerbaycan ın doğalgaz üretimi 27 milyar m 3 olmuştur. Tablo 2: Azerbaycan Dış Ticaretinin Gelişimi (milyon dolar ile) Hacim İhracat İthalat Denge 2006 11633,1 5265,1 6372,0-1106,9 2007 11766,8 6058,3 5708,5 +349,8 2008 53400,0 47000,0 6400,0 +40600,0 2009 20818,2 14698,5 6119,7 +8578,8 2010 27 924.1 21 324,8 6 599,3 +14725,5 2011 36 326.9 26 570.9 9 756.0 +16814,9 Kaynak: Azerbaycan İstatistik Kurumu 2000 li yıllardan itibaren özellikle Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) dışı ihracat rakamlarının çok hızlı arttığı gözlemlenmiştir. Özellikle bu dönemde geleneksel ticaret ağlarını oluşturan BDT ülkelerinin öneminin azalmaya başlaması, ticaretin yapıldığı ülke kompozisyonunun hızla evrilmeye başladığını da göstermektedir. Buna rağmen geleneksel ticaret ortakları arasında özellikle Rusya-dışı ticaret rakamları açısından azalma trendi ortaya çıkmış; Rusya ise bu trendin dışında kalmaya devam etmiştir. Temel tüketim malları ithalatı başta olmak üzere Rusya ile eskiden var olan ağların devam etmesi Rusya nın bu ülke için vazgeçilmez bir ticaret ortağı haline gelmesine neden olmuştur. Diğer ülkelerden ithalatta da gıda, kimya, makine, dayanıklı tüketim malları gibi geniş bir yelpazede ürün gurubunun varlığı dikkati çekmektedir. 2010 yılı itibariyle Azerbaycan ın en çok ihracat ve ithalat yaptığı ülkeler ve Almanya nın Azerbaycan dış ticareti içindeki yeri şu şekildedir: 144
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler Tablo 3: Azerbaycan nın En Çok İhracat ve İthalat Yaptığı Ülkeler Ülke Hacim İthalat İhracat Denge Genel 27 924 6 599 21 324 14 725 İtalya 7 215 118 7 097 6 978 Fransa 1 992 136 1 856 1 720 Rusya 1 918 1 144 773-371 İsrail 1 804 59 1 744 1 685 ABD 1 744 206 1 538 1 332 Ukrayna 1 354 465 888 423 Türkiye 942 771 170-600 Çin 926 587 338-248 Hırvatistan 789 1 787 785 Endonezya 788 6 782 775 Malezya 780 39 740 701 Singapur 684 173 510 336 Almanya 617 607 9-597 Kaynak: Azerbaycan İstatistik Kurumu Şunu belirtmekte fayda var ki, Avrupa Birliği ne ihraç edilen petrol ürünleri İtalya nın Triest limanı aracılığıyla yapıldığı için Azerbaycan ın yetkili mercilerince tüm AB ye ihraç edilen petrol ürünleri İtalya ya ihracat gibi kaydediliyor. Azerbaycan İstatistik Kurumu nun verilerine göre, Azerbaycan Almanya ya 2010 yılında sadece 9 milyon dolarlık ihracat yapmıştır. Almanya Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı nın verilerine göre ise Azerbaycan ın Almanya ya 2010 yılında yaptığı ihracat 1,3 milyar avro. 9 milyon dolarlık ihracat ise sadece petrol dışı ürünleri kapsıyor. Tablo 4: Azerbaycan-Almanya Dış Ticaretinin Gelişimi (Azerbaycan Açısından, milyar Euro ile) Hacim İhracat İthalat Denge 2006 1,1 0,6 0,5 +0,1 2007 1,5 1,1 0,4 +0,7 2008 2,4 1,9 0,5 +1,4 2009 1,6 1,2 0,4 +0,8 2010 2,0 1,3 0,7 +0,6 2011 2,3 1,5 0,8 +0,7 Kaynak: Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı 145
Elman MURADOV Almanya Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı nın verileri dikkate alınırsa, 2 milyar avro dış ticaret hacmi ile, Almanya Azerbaycan ın en fazla 2. dış ticaret hacmine sahip Fransa yı bile geride bırakıyor. Azerbaycan Almanya ya neredeyse Fransa ya yaptığı kadar ihracat yaparken, Rusya ve Türkiye den sonra en fazla ithalatı da yine bu ülke ile gerçekleştiriyor. Yani Azerbaycan ın ithalatında Almanya % 9,1 ile Rusya (% 17,3) ve Türkiye nin (% 11,6) ardından 3. sıradadır. Tablo 4 ten görüldüğü üzere, iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2006-2008 yıllarında istikrarlı bir artış göstermiştir. Fakat 2010-2011 yılları hariç, Almanya nın Azerbaycan a ihracatında ciddi değişimin olmadığı gözlemlenmektedir. 2009 yılında küresel ekonomik ve mali kriz iki ülke arasındaki ticaret hacminin azalmasında etkili olmuştur. Fakat dış ticaret hacminin değişiklik arz etmesinin en büyük nedeni dünya piyasasında petrol fiyatlarında yaşanan dalgalanmalar olmuştur. Şöyle ki, Almanya Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı nın verileri dikkate alınırsa, Almanya Azerbaycan dan 2007 yılında 2,8 milyon ton, 2008 yılında 3,4 milyon ton, 2009 yılında 4,1 milyon ton, 2010 yılında ise 3,7 milyon ton petrol ithal etmiştir. Almanya nın Azerbaycan dan ithal ettiği ürünlerde petrolün payının yüzde 95 in üzerinde olduğu göz önünde buludurulursa, 2009 yılında bir önceki yıla oranla artan petrol ihracat miktarına rağmen ihracat gelirleri düşmüş, bunun aksine 2010 yılında azalan petrol ihracat miktarına rağmen ihracat gelirleri artmıştır. Azerbaycan ın Almanya ya İhracatında Karşılaştığı Sorunlar Enerji ürünlerinde arz-talep dengesizliğinin hızla artacağı olasılığı, temel enerji tüketicisi olan bölgeleri, özellikle Avrupa ülkelerini alternatif enerji üreticileri aramaya sevk etmiştir. Bu anlamda Hazar bölgesi devletlerinin, özellikle de Azerbaycan ın Avrupa için müstesna rolü vardır. Karşılıklı fayda prensibi doğrultusunda ilişkiler sürdürülürken, zengin petrol ve doğal gaz kaynakları bulunan Azerbaycan daima yeni pazar arayışı içindedir. Bu anlamda enerji tüketiminde ön sıralarda yer alan Avrupa kıtasında bulunan devletlerle iyi ilişkilerin kurulması her iki tarafın da çıkarlarına uygun olmaktadır. Avrupa ülkeleri Nabucco projesi ile Rusya ya olan doğalgaz bağımlılığını yüzde 40 a indirmeyi düşünüyorken, Azerbaycan bu projeyi kendi ulusal çıkarlarına cevap veren güvenli ve uzun süreli piyasaya sahip olma imkânı gibi değerlendirmektedir. 12 Azerbaycan bir 12 Asef Zeynal, Avrupa nın Enerji Güvenliği ve Azerbaycan, 1 News, 12 Mayıs 2011 (http:// www.1news.com.tr/yazarlar/20110512124405143.html). 146
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler taraftan Avrupa ülkelerine, özellikle Almanya ya petrol ve doğalgaz ihracatını artırırken, diğer taraftan petrol dışı ürünlerin ihracatının artırılması imkânlarını da gözden geçirmelidir. Yukarıda da belirtildiği gibi, son yıllarda iki ülke arasındaki dış ticaretin gelişmesinde en büyük etken, değişiklik arz eden petrol fiyatları olmuştur. Son yıllarda artan petrol fiyatlarının etkisiyle dış ticaret hacminde önemli bir artış gözlemlenmiştir (2009 yılı hariç). Var olan yaygın kanaatin aksine, yüksek petrol fiyatları bazı dezavantajları da beraberinde getirmektedir. Şöyle ki, yüksek petrol fiyatları, petrol tüketicisi ülkelerde enerji tasarruf önlemlerinin artırılmasına ve petrol tüketiminin azaltılmasına yol açmaktadır. Bu da Azerbaycan ın esas ihracat ürünü olan petrole talebi azaltarak petrol gelirlerinin düşmesine neden olmaktadır. Ayrıca, Azerbaycan petrol sektörü için gerekli teknolojiyi bu ülkelerden ithal ettiği için, petrol fiyatlarının yüksekliği bu teknolojilerin maliyetinin yükselmesine neden oluyor ve ithal ettiği teknolojiler için daha fazla para ödemek zorunda kalınıyor. Aynı zamanda değişkenlik arz eden petrol fiyatları Azerbaycan ekonomisini petrol sektörüne bağımlı kılıyor. Sanayi tesislerinin özelleştirilmesinde yaşanan tıkanıklığın aşılamaması gibi yapısal sorunlar nedeniyle üretim yapılamaması ve dolayısıyla ihracatın katma değeri düşük hammadde ve yarı mamul mallar üzerinde yoğunlaşması Azerbaycan ihracatının önünde duran engellerden biridir. Bunun dışında, Azerbaycan ın Almanya ya ihracatında karşılaşılan sorunları şöyle sıralayabiliriz: a) Azerbaycan ın Almanya ya tarım ürünleri ihracatının çok düşük seviyede olması Tarım sektörü Azerbaycan da GSMH nin % 5,4 ünü, istihdamın ise % 38 ini oluşturmaktadır. Bu sonuç tarımın ülkedeki ekonomik ve sosyal önemini ortaya koymaktadır. Temel ihtiyaç mallarının üretildiği bir sektör olmasının yanında diğer sektörlere sunduğu hammadde ve ihracata yaptığı katkı da önemlidir. Azerbaycan, büyük tarım potansiyeline sahip bir ülke. Azerbaycan iklimi dünyadaki 11 iklim çeşidinden 9 una sahiptir. Bu potansiyelden verimli şekilde yararlanılırsa, Azerbaycan dan Almanya ya tarım ürünleri ihraç hacmi artırılabilir. Ancak Azerbaycan tarım ürünlerinin Almanya ya ihracatının önünde 3 büyük engel bulunuyor: Birincisi, dışarıdan gelecek tarım ürünlerine karşı yerli üretimi ve üreticiyi korumak amacıyla Avrupa Birliği nde 1962 yılından beri uygulanan Ortak Tarım Politikası. Ortak Tarım Politikası kapsamında belirlenmiş bulunan prensiplerin mecburi bir yapısı bulunmamakla birlikte, anılan prensipler, 147
Elman MURADOV topluluk içi üretimlerin muhtelif fonlar vasıtasıyla desteklenmesi, topluluk dışından ithal edilecek tarım ürünlerine uygulanacak vergilendirme yöntemleri ve ihracatta yapılan ihracat iadeleri gibi muhtelif teşvik ve koruma yöntemleri ile desteklenmektedir. 13 İkincisi, Azerbaycan tarım ve gıda ürünlerinin Almanya ve Avrupa nın kalite standartlarına yeterli düzeyde cevap verememesi. Twinning projesi kapsamında bu yönde çok önemli adımlar atılmasına rağmen, bu alanda hâlâ ciddi eksiklikler bulunuyor. Bu eksikliklerin giderilmesi için gerekli laboratuvarların yapımının hızlandırılması gerekiyor. Üçüncüsü ise, gıda ürünlerinin Azerbaycan da Almanya ya oranla zaten pahalı olmasının gıda ürünleri üreticilerinin Almanya ya ihracatta isteksiz davranmasına yol açmasıdır. Tarımsal işletmelerin rekabetçi ve etkin bir yapıya kavuşturulması, tarımsal ekonominin çeşitlendirilmesi ve tarıma dayalı imalat sanayinin geliştirilmesi yönünde yeterli ve gerekli adımlar atılmalıdır. Tarım ürünleri üreticileri sübvansiyonlar aracılığıyla ihracata teşvik edilmeli, tarımsal ürünlerin uluslararası piyasalarda rekabet gücünün ve ihracat potansiyelinin artırılması amacıyla İhracat İadesi Yardımı gözden geçirilmelidir. Tarımın geliştirilmesi için gerekli tüm doğal şartlar mevcut olmasına rağmen, Almanya nın en çok gıda ürünleri ihraç ettiği 20 ülkesinden biri olması, Azerbaycan ın mevcut doğal tarım potansiyelinin yeterli düzeyde kullanılamamasının bir örneğidir. b) Petrol gelirlerinin artması nedeniyle yerli paranın değerlenmesi ve bunun da petrol dışı ürünlerin ihracatının azalmasına yol açması Artan petrol ihracatı ile birlikte ulusal paraya olan talep artmakta ve Merkez Bankası fiyat istikrarı adına yabancı para karşısında ulusal paranın aşırı değerlenmesine göz yumabilmektedir. İhracatın petrol ve ürünlerine büyük ölçüde bağlı olması petrol-dışı imalat sanayi ürünlerinin ihracatındaki düşüşlerin sebebini oluşturmaktadır. Hatta ithalatta imalat sanayi malları ağırlık teşkil etmeye başlamış ve bu durum 1990 ların başındaki pozisyonla uyuşmazlık göstermiştir. Dış ticaret yapısında yaşanan bu değişiklikler; imalat sanayinde ortaya çıkan ciddi gerilemeye, petrol malzemesi ithalatının artmasına ve hane halkının ithal olunan yeni ürün çeşitlerine karşı artan eğilimine işaret etmektedir 14. İhracatçıların iç 13 Alaettin Alparslan, Avrupa Birliği Tarım Politikasına Genel Bir Bakış, Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı: 44, 2008, (http://www.gumrukkontrolor.org.tr/yayinlar/dergiler/44/5.html#). 14 Zenfira, Nesirova, Sovyetler Birliği Dağıldıktan Sonra Azerbaycan da Ekonomik Gelişme, 2002, s. 77 148
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler piyasadan tedarik ettikleri hammadde mal ve hizmetlerin fiyatları devamlı artmaktadır. Maliyetler artarken, döviz kurlarının düşmesi ihracatçıları zor durumda bırakmaktadır. c) Bürokratik engeller Uluslararası piyasalarda ülkelerin ekonomik itibarları doğal kaynakların yanında döviz rezervleri ile ölçülmektedir. İhracat, döviz rezervlerini besleyen en önemli kaynaklardan biridir. Malın hazırlanmasından ihraç edilmesine kadar olan sürede mevcut olan bürokratik engeller, ihracatın önünde duran temel sorunlardan birini oluşturmaktadır. Bütün bunlarla birlikte, dış ticaret ve vergi mevzuatı hususunda Azerbaycan da reform çalışmalarına devam edilmektedir. Dünya Bankası nın Doing Business 2009 Raporu nda Azerbaycan dünyanın en önemli reformcu ülkesi olarak gösterilmiştir. 15 Gümrük alanında kayda değer reformlar yapılmasına rağmen, Azerbaycan ihracatçıları yine de bir takım zorluklarla karşılaşmaktadırlar. Petrol dışı ürünlerin ihracatının artırılmasının ülke için önemi göz önünde bulundurulursa, bürokrasinin asgari düzeye indirilmesi çalışmalarına hız kazandırılması gerekiyor. d) Nakliye sorunları Azerbaycan ihracatçılarının karşılaştıkları bürokratik engeller yurt içiyle sınırlı kalmayarak, ihracata konu olan malların nakliyesi zamanı karşılaşılan suni engellerle devam etmektedir. Almanya ile Azerbaycan arasında taşımacılık, üçüncü ülkeler üzerinden yapıldığından, transit ülkelerde yaşanan sorunlar ticareti olumsuz yönde etkilemektedir. İhracatçılar geçiş ülkelerinin gümrüklerinde bürokratik engellerle karşılaşmakta, bu ise ihracatçı için bir takım zorlukları beraberinde getirmektedir. Bu gibi sorunların ortadan kalkması yönünde atılacak adımların başında iki ülke arasındaki hava ulaşımında uçuşların sıklaştırılması gelmektedir. e) İhracatın bilgi temeline oturma mış olması Bugün Azerbaycan ın ihracat potansiyelinin önündeki en önemli engellerden biri de ihracatın bilgi temeline oturma mış olmasıdır. 15 Worldbank, Doing Business 2009: Azerbaijan is World s Top Regulatory Reformer, (http:// web.worldbank.org/wbsite/external/countries/ecaext/azerbaijanextn /0,,contentMDK:21914314~menuPK:50003484~pagePK:2865066~piPK:2865079~theSite PK:301914,00.html). 149
Elman MURADOV İhracatçının, ihracata yol gösteren, araştıran, strateji belirle yen, yeni pazarlar arayan kurumlardan yoksun olma sı sebebiyle, Azerbaycan ihracatçıları dış pazarlardaki gelişmeleri yakın dan takip edememekte, bu gelişmelere göre üretim ve pazar lama proseslerini değiştirememektedir. Bu bağlamda 2003 yılında kurulmuş Azerbaycan İhracat ve Yatırımları Destek Fonu nun Alman Ticaret ve Yatırım Ajansı nın (GTAI) tecrübesinden (örneğin ixpos dış ticaret portalı) yararlanması faydalı olur. Aynı zamanda, Azerbaycan dan Almanya ya ihraç olunan ürünlerde devamlılığın sağlanamamış olması, Azerbaycan ürünleri konusunda Alman şirketlerinin yeterli bilgiye sahip olmayışları da Azerbaycan ın Almanya ya ihracatını sınırlıyor. Standartlaştırma, gümrük, dış ticaret alanlarında iki ülkenin yetkili kuruluşları arasında ilişkilerin geliştirilmesi, Azerbaycan ürünlerinin Almanya da tanıtımının teşkili bu engellerin kaldırılması yönünde özel öneme sahiptir. İhracatın Desteklenmesi ve Teşvik Edilmesi İçin Öneriler Uluslararası ticaretin dünya ekonomisindeki payı küreselleşme olgusu sonucu hızlı bir şekilde artmış, bu da uluslararası ticaret düzenlemelerini ve kurallarını beraberinde getirmiş, mal, hizmet ve sermayenin ülkeler arasında serbestçe dolaşımındaki engelleri azaltmıştır. Bu süreçte uluslararası ekonomik alanda önem kazanan kavram ise rekabet olmuştur. 16 İhracatı teşvik tedbirleri, ihracat için üretim artışının sağlanması kadar bu ürünlerin, rekabetin arttığı dış pazarlarda satış gücüne ulaşabilmesi için gerekli olan önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek gelişmiş, gerek gelişme yolunda olan ülkeler ihracatın artırılması konusunda büyük çabalar harcamaktadırlar. Bir ekonomide ihracat artışı ile ülkedeki üretim faktörleri daha fazla üretime katılabilmekte ve üretimde ölçek ekonomilerinden yararlanma fırsatı doğmaktadır 17. Ekonomik kalkınmanın vazgeçilmez unsuru olan ihracat, hemen her ülkede çeşitli politikalarla desteklenir. İhracatı teşvik politikaları 16 Nursu Aykut, Türkiye de İhracatı Teşvik Tedbirleri ve Bunların İhracat Üzerine Etkileri, Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı: 66, (http://www.gumrukkontrolor.org.tr/yayinlar/dergiler/66/7. html). 17 Ş. Mustafa Ersungur & İlkay Noyan Yalman, Bölgesel Kalkınmada İhracat Teşviklerinin Etkinliği: Sivas İlinde Bir Uygulama, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 1, 2009, ss. 81-98. 150
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler sonucunda ihracatın artması, ekonomik gelişmeye iki yönden katkıda bulunur. İhracat artışı, milli geliri artırarak kalkınmayı doğrudan olumlu yönde etkilerken, döviz darboğazını aşarak da ekonomik kalkınmaya destek olur. Gelişme yolunda olan birçok ülke kalkınma sürecinde karşılaşabileceği döviz darboğazını aşabilmek için ekonomi politikalarına bu amaca uygun bir şekilde yön vermektedir. Günümüzde petrol gelirleri sayesinde Azerbaycan da döviz darboğazı sorunu yaşanmasa da, ekonominin çeşitlendirilmesi ve enerji ihracatına bağımlılığın azaltılması büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda, petrol dışı ürünlerin ihracatının artırılmasına destek amacıyla devlet tarafından geliştirilen bir takım tedbirler söz konusudur. İhracat teşvikleri, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılabilmesi açısından bölge ekonomisinin ekonomik yapısı ve özellikleri dikkate alınarak hazırlanmalıdır. Herhangi bir bölgede yoğun biçimde kullanılan bir teşvikten, başka bölgede hiç kullanma gereği duyulmayabilmektedir. Bu yönde Almanya ve Türkiye nin tecrübesinden daha fazla faydalanılması gerekiyor. Bu bağlamda, yeni eğitim olanakları sağlanarak istihdamın güçlendirilmesi, özellikle yeni ürün, üretim sistemi ve teknoloji kullanan sektörlere araştırma ve geliştirme programlarının uygulanması, tarım ürünlerinin desteklenmesi, ürünlerin uluslararası alanlarda tanıtımı ve pazarlanmasına ilişkin devlet yardımlarına özel önem verilmelidir. Bunların dışında alınması gereken önlemler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: I. Yurt Dışında Düzenlenen Fuarlara Milli Düzeyde veya Bireysel Katılımın Desteklenmesi Fuarlar, ihracatın artırılmasında en güçlü yöntemlerden biridir. Son yıllarda Almanya da düzenlenen fuarlara katılan Azerbaycan şirketlerinin sayısında ciddi bir artış gözlemlemek mümkün. Şöyle ki, Azerbaycan 2008 yılından itibaren Berlin de düzenlenen Yeşil Hafta fuarında temsil edilirken, 2011 yılında ilk defa Anuga ve BioFach gibi Almanya nın tarım sektöründe öncü sayılan fuarlarına katıldı. Diğer sektörlerde düzenlenen fuarlara katılıma önem verilmekle birlikte, katılımcı şirketler uluslararası tecrübenin azlığı nedeniyle daha verimli sonuç alınması amacıyla Almanya da düzenlenen fuarlara ciddi şekilde hazırlanmalıdır. II. Azerbaycan Ürünlerinin Yurtdışında Markalaşması ve Tanıtımına Yönelik Faaliyetlerin Desteklenmesi Almanya da alıcı bulabilme potansiyeline sahip birçok ürünün (örneğin havyar, nar suyu, halı, fındık vs.) tanıtımına yönelik faaliyetler, 151
Elman MURADOV hem Almanya ya ihracatın artırılmasına, hem de ülkenin tanıtımına fayda sağlayabilir. Örneğin diğer ülkelerin ürünlerine kıyasla Almanya pazarında daha pahalıya satılan Azerbaycan menşeli nar suları daha üstün kaliteye sahip olması nedeniyle kendisine alıcı bulabilmektedir. III. Yurt Dışında Ofis Açma ve İşletme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Azerbaycan petrol dışı ürünlerinin Almanya da alıcı bulabilme potansiyelinin az olduğu göz önünde bulundurularak, ilk aşamada ayrı ayrı şirketlere bu desteğin verilmesi yerine, ihracat potansiyeline sahip tüm ürünlerin Almanya da pazarlanmasını kapsayan Ticaret Evleri nin kurulması imkânları gözden geçirilebilir. Azerbaycan petrol dışı ürünlerinin ihracatının teşviki amacıyla uygulanacak tedbirler arasında bürokratik engellerin ortadan kaldırılması ve teşviklerin şeffaf bir şekilde uygulanması gibi faktörler de özel öneme sahiptir. Almanya İle Azerbaycan Arasındaki Karşılıklı Yatırımlar Uluslararası şirketler belirli bir piyasaya yönelik üretim yapmak istediklerinde birbirini dışlayabilen iki karardan birini vermek zorunda kalabilirler. Bu şirketler, piyasasına girmek istedikleri ülkeye ya ihracat yoluyla ya da üretimlerini bu ülkede gerçekleştirerek giriş yapabilir. Bu iki seçenek arasındaki karar ise bu iki alternatifin şirkete maliyetlerine bağlı olarak değişmektedir. Azerbaycan da yatırımların, daha ziyade enerji sektöründe yoğunlaşmasına rağmen, 1994 ten beri süregelen bürokratik yapılanma, zayıf hukuki altyapı ve monopol kurumların varlığı, petrol dışındaki yatırımların gelişmesini engellemektedir. 1995 te başlayan özelleştirme süreci halen sürmekte olan tartışma ve çatışmaları beraberinde getirmiştir. Üstelik yabancı şirketlere özelleştirilen (işletme imtiyazı verilerek) şirketlerle bile büyük sorunlar yaşanmaktadır. Bu konuda, Azerbaycan da alüminyum madenlerini işleten Alman Fondel-Metal, uygulanan sıkı denetim ve banka hesaplarının dondurulması gibi nedenlerle faaliyet gösterememektedir. 18 Azerbaycan da vergilendirmenin yapısı, işleyişi ve bölgelerarası mali ilişkiler açısından önemli değişiklikler yapılmış olmasına rağmen, hâlâ kaydedilmesi gereken ilerlemeler bulunmaktadır. Vergi sisteminin karışık ve anlaşılmasının güç 18 Mehmet Dikkaya & Adem Çaylak, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan ın Ekonomik ve Politik Dönüşümü: Fırsatlar ve Sorunlar, Orta Asya Ve Kafkasya Araştırmaları, Cilt: 3, No: 5, 2008, s. 140. 152
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler olması, yatırımcının yapacağı yatırımdan vazgeçmesine neden olabilir. Çünkü yatırımcının nazarında ekonomik mevzuatın önemi büyüktür. Ülkede demokratik kural ve kurumların özgürce işlemesi konusunda, Sovyet mirasının etkileri çokça hissediliyor olmasına rağmen, sağlam bir demokrasinin kurulmasından ziyade ülkenin cari ihtiyaçlarının karşılanmasının şimdilik daha acil olduğu görülmektedir. Ekonomik refahın genişlemesine paralel olarak demokratikleşme sorunları da önemli oranda azalacak, kaynakların dağılımında fırsat eşitliğinin daha çok sağlandığı görülecektir. Coğrafi konumu açısından Azerbaycan ın dış ticaretin gelişimi için ciddi bir avantaja sahip olduğu söylenebilir. Azerbaycan a coğrafi anlamda uzak düşen Almanya nın, coğrafyadan kaynaklanan eksikliği sahip olduğu diğer avantajlar ile doldurabilecek potansiyele sahip olduğu açıktır. Görüldüğü üzere, zengin enerji kaynakları ile Azerbaycan ve Almanya karşılıklı bağımlılık ilişkisi içinde bulunmaktadır ve iki ülke arasında özellikle petrol ve ileri teknoloji açısından tamamlayıcılık bulunmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi, Azerbaycan ın Almanya ya ihracatının neredeyse tamamını petrol ve petrol ürünleri oluşturuyor. Bu nedenle, Azerbaycan ürünlerinin Almanya ya ihracatında hem çeşidin, hem de hacmin artırılması için imkânlar mevcut ve bu yönde gerekli faaliyetlerin hızlandırılması gerekiyor. Azerbaycan ın son yıllarda elde ettiği ekonomik kalkınma ve perspektifleri Alman şirketlerinin Azerbaycan a karşı ilgisinin artmasına neden olmuştur. 2005 yılından itibaren Azerbaycan da bulunan Alman şirketlerinin sayısında ciddi bir artış gözlemlemek mümkündür. 2005 yılında Azerbaycan da 40 Alman şirketi bulunmasına karşılık, 2006 yılında 50, 2007 yılında 68, 2008 yılında 86, 2009 yılında 98 Alman şirketi faaliyette bulunmuştur. Görüldüğü gibi, 2005 yılına oranla 2009 yılında Azerbaycan da 2 kat fazla Alman şirketi faaliyette bulunmuştur. Bu şirketlerin yüzde 22 si büyük, yüzde 38 i orta ölçekli iken, Azerbaycan da bulunan Alman şirketleri petrol dışı sektörlere daha fazla ilgi göstermiştir. Alman şirketlerinin sadece yüzde 9 u enerji alanında faaliyette bulunurken, şirketlerin yüzde 21 i inşaat, yüzde 13 ü bankacılık, yüzde 12 si danışmanlık, yüzde 5 i sağlık sektöründe faaliyette bulunmuşlardır. Enerji sektöründe faaliyette bulunan Alman şirketlerinden Eon Bakü ve Abşeron un 153
Elman MURADOV doğalgaz sisteminin modernleştirilmesi 19, RWE şirketi ise Hazar daki Nahçivan yatağının işletilmesi alanında önemli projeler hayata geçirecekler. 20 Fakat yukarıda da belirtildiği gibi, Alman şirketlerinin Azerbaycan da yatırım iklimine olan güvenlerinin yüksek olmaması ve Azerbaycan da iş imkânları konusunda yeterli bilgiye sahip olmamaları bu ilginin tam olarak hayata geçmesinin önündeki engeller arasında sayılabilir. Karabağ sorunun çözülmemesi de Alman şirketlerinin Azerbaycan a yatırım konusunda çekingen davranmasına neden oluyor. Başka şekilde ifade edilecek olursa, bu zamana kadar Alman şirketleri sadece ürettikleri ürün ve hizmetlerin Azerbaycan a satışı konusunda istekli davranmışlar. 2010 yılı itibariyle Alman şirketleri tarafından Azerbaycan a 875 bin dolar yatırım yapılmış, bu yatırım Azerbaycan a yapılan genel yabancı yatırımların (3 milyar dolar) yüzde 0,1 ini bile bulamamıştır. 2010 yılında Azerbaycan a en fazla yatırım yapan ülkeler Büyük Britanya (%51,8), ABD (%14,9), Japonya (%7,5), Norveç (%4,7) ve Türkiye (%4) olmuştur. 21 Günümüzde Alman şirketlerinin Azerbaycan da olduğu kadar, Azerbaycan şirketlerinin de Almanya da yapmış olduğu yatırımlar yeterli düzeyde değil. Şu an Azerbaycan şirketlerinin en fazla yatırım yaptıkları ülkeler BDT ülkeleri ve Türkiye. Türkiye ye yapılan yatırımların miktarı 5 milyar dolar civarında. Fakat özellikle son yıllarda Azerbaycan pazarını keşfeden ve bu piyasaya ilgi göstermeye başlayan Alman markalarının, potansiyeli yüksek olan bu pazarda, ithalat yerine Azerbaycan da üretim yoluyla kalıcı olmayı tercih etmeleri, rasyonel olmasının yanında, Azerbaycan ın arzu ettiği ve beklediği bir yaklaşımdır. Bu noktada beşeri sermayeyi geliştirmeye yönelik çabaları da anmakta fayda vardır. Sermaye hareketlerinde görülen zayıf gelişme trendine rağmen Almanya, Azerbaycan da beşeri sermayenin yetiştirilmesi ve ikili ilişkilerin geleceğinin şekillendirilmesinde belirli etkiye sahip olacağı düşünülen eğitim ilişkileri açısından etkili görünmektedir. 1919 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti tarafından eğitim amacıyla dış ülkelere gönderilmiş 19 Ülkər Nebiyeva, Bakı və Abşeron Yarımadasında Qaz Techizatı Yeniden Qurulacaq, Gün.az, 06 Ağustos 2011, (http://www.gun.az/economy/10566). 20 Elnur Hüseynquluyev, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə Almaniyanın RWE şirkəti arasında Qaz Sazişi ilin sonunadək imzalana biler, APA, 20 Eylül 2011, (http://az.apa.az/news. php?id=235045). 21 Azerbaycan Rakamlarda 2011, Azerbaycan İstatistik Kurumu, (http://www.azstat.org/statinfo/ construction/en/index.shtml). 154
Azerbaycan-Almanya Ekonomik İlişkileri: Sorunlar ve Perspektifler 100 öğrencinin 49 unun Almanya ya gelmesi 22, eğitim alanında Almanya nın Azerbaycan daki ağırlığının bir göstergesidir. Günümüzde de Almanya en fazla öğrenci gönderilen ülkelerden biridir. 2009 yıl sonu itibariyle Almanya da 74 devlet burslu Azeri öğrenci eğitim görmektedir. 23 Bunun dışında, 2009 yılında Azerbaycan dan genç müteşebbislerin Almanya da eğitim görmeleri amacıyla Azerbaycan ve Almanya Ekonomi Bakanlıkları arasında imzalanmış olan anlaşma, önümüzdeki yıllarda iki ülke arasındaki dış ticaret hacminin artırılması için özel bir öneme sahiptir. Azerbaycan da yeni kurulmuş olan Alman Dış Ticaret Odası da, yerli işgücünün eğitimine belirli katkı sağlayacaktır. 1995 yılında iki ülke arasında uygulanmaya başlayan mali işbirliği kapsamında ağırlıklı olarak Azerbaycan da mali sektörün gelişimi, enerji, şehircilik ve ekolojinin korunması alanlarında projeler gerçekleştirilmektedir. Almanya ile teknik işbirliği sürekli gelişme göstererek 2010 yılında 27 milyon dolarlık teknik işbirliği programı uygulanmıştır. 24 1995 yılından 2011 yılına kadar Azerbaycan da mali ve teknik işbirliği kapsamında 434 milyon avroluk (412 milyon avroluk kısmı mali işbirliği kapsamında olmakla) projeler uygulanmıştır. Mali ve teknik işbirliği kapsamında projeler Alman Uluslararası İşbirliği Kurumu (GIZ) ve Alman Kalkınma Bankası (KfW) aracılığıyla uygulanmaktadır. KfW bankasının da yüzde 20 katılımı ile kurulmuş olan ACCESS-Bank şu anda 30 şubesi ile Azerbaycan ın en önemli bankalarından biri konumuna gelmiş, küçük ve orta ölçekli müteşebbislere mikro krediler vererek ülke ekonomisinin kalkınmasında rol oynamıştır. KfW Bankası aynı zamanda bazı ulusal parkların oluşturulması ve Azerbaycan ın bazı bölgelerinde su teçhizatının iyileştirilmesi alanında da önemli projeler yürütmektedir. 25 Teknik işbirliği kapsamında Azerbaycan ın petrol dışı sektörünün kalkınması alanında da projeler yürütülmektedir. Bu bağlamda, petrol dışı sektörlerde faaliyette bulunan şirketlerin ürünlerinin uluslararası piyasalara çıkarılmasının teşviki, bazı alanlarda (mesela meyve suları, fındık üretimi) şirket birliklerinin 22 Teqaüdler Hesabına Xaricde Tehsil, Azerbaycan Eğitim Bakanlığı, (http://www.edu.gov.az/ view.php?lang=az&menu=133). 23 Azərbaycan və Almaniya Arasında Tehsil Emekdaşlığı Möhkemlenir, (http://deyerler. org/38794-azjjrbaycan-vjj-almaniya-arasdnda-tjjhsil.html). 24 Nazirler Kabinetinde Almaniya ve Azerbaycan Arasındakı Emekdaşlıq Meselelerine Hesr Olunan İclas Keçirilib, AzTV-Azerbaycan Televizyonu, 21 Temmuz 2011, (http://www.aztv.az/ readnews.php?lang=az&id=2361). 25 Alman Kalkınma Bankası, (http://www.kfwentwicklungsbank.de/ebank/de_home/laender_ und_programme/europa/aserbaidschan/foerderschwerpunkte.jsp). 155
Elman MURADOV kurulması gibi önemli projeler kaydedilebilir. Bunun dışında, GIZ ve KfW devamlı ekonomik kalkınma, enerji, ekoloji ve hukuk sisteminin iyileştirilmesi yönünde Güney Kafkasya bölgesinin her 3 ülkesini kapsayan bir çok projeyi desteklemiştir. 26 Son yıllarda Azerbaycan şirketleri Almanya ve Avrupa da yatırım yapmaya ilgi göstermeye başlamıştır. Bu bağlamda, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR), Azerbaycan Uluslararası Bankası, Azerbaycan Hava Yolları gibi büyük ölçekli şirketler Almanya da temsilcilikler açmışlardır. Almanya, yabancı yatırımcılar açısından sadece teknolojik gelişmişliğinden dolayı değil, aynı zamanda merkezi coğrafi konumu, son derece gelişmiş altyapısı, hukuk sisteminin güven vermesi ve kalifiye işgücü nedeniyle de öteden beri çekici bir merkezdir. Bu yüzden, Azerbaycan girişimcilerinin uluslararasılaşma stratejilerinin temel odak noktalarından birisi de Avrupa nın en büyük ekonomisi Almanya olmalı. Özellikle bu ülkeye ihracat yapan Azerbaycan şirketleri için Almanya ciddi bir önem taşıyor. Bu bağlamda, Azerbaycan şirketleri Almanya stratejilerini bir adım daha ileri götürerek Almanya da doğrudan yatırımlara girişmelidir. Özellikle, ekonominin çeşitlendirilmesi için Almanya nın kimya ve petro-kimya sektörlerine yatırım yapılmalı, bu sektörlerin gelişmesi için Almanya nın bu alandaki tecrübesinden faydalanılmalıdır. 2011 yılında kurulmuş olan Ticaret ve Yatırımlar Çalışma Grubu ve 2012 yılının martında kurulan Bakü Alman Dış Ticaret Odası karşılıklı yatırımların teşviki ve yönlendirilmesi bağlamında çok önemli. Azerbaycan bir taraftan Almanya nın gelişmiş teknolojilerinden faydalanarak sanayisini geliştirirken, diğer taraftan petrol dışı ürünlerin Almanya ya ihracatı imkânlarını gözden geçirmeli. Almanya doğu ve batı eyaletleri arasındaki gelişmişlik düzeyindeki farklılıkların giderilmesinde kayda değer bir tecrübeye sahip. Bu tecrübeden kendi bölgesel farklılıklarının azaltılması amacıyla Azerbaycan ın da faydalanması gerekiyor. Ekonominin çeşitlendirilmesi için geliştirilmesi gereken sektörlerden biri de turizm. Azerbaycan ın turizm sektöründe destinasyon merkezi haline getirilmesi, turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve turizmcilik bilincinin artırılması hedef 26 Alman Uluslararası İşbirliği Kurumu, (http://www.gtz.de/de/weltweit/europa-kaukasuszentralasien/5466.htm). 156