T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EMNİYET TEŞKİLATININ EĞİTİM SÜRECİNDE TARİHSEL ÇEVRE İLE İLGİLİ YENİ YAKLAŞIMLAR Doktora Tezi Mehmet Sarı Ankara-2007
T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EMNİYET TEŞKİLATININ EĞİTİM SÜRECİNDE TARİHSEL ÇEVRE İLE İLGİLİ YENİ YAKLAŞIMLAR Doktora Tezi Mehmet Sarı Tez Danışmanı Prof.Dr.Berna ALPAGUT Ankara-2007
T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EMNİYET TEŞKİLATININ EĞİTİM SÜRECİNDE TARİHSEL ÇEVRE İLE İLGİLİ YENİ YAKLAŞIMLAR Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof.Dr.Berna ALPAGUT Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı..... İmzası.......... Tez Sınavı Tarihi
İÇİNDEKİLER Sayfa Tablolar Listesi...V Grafikler Listesi.VII I. BÖLÜM: GİRİŞ 1.1. Problem Durumu 1 1.1.1. Çalışmanın Konusu...1 1.1.2. Çalışmanın Amacı ve Önemi...2 1.1.3. Araştırma Problemi ve Alt Problemler.3 1.1.4. Kapsam ve Temel Varsayımlar.4 1.1.5. Araştırmanın Sınırlılıkları.5 II: BÖLÜM: ÇEVRE KAVRAMI 2.1. Çevre Kavramı...6 2.1.1 Doğal ve Kültürel Çevre...7 2.1.1.1. Doğal Çevre...8 2.1.1.2. Tarihsel Çevre...9 2.1.2. Doğal ve Tarihsel Çevre Sorunları...10 2.1.3. Yasalarda Doğal Ve Kültürel Çevre...11 2.1.3.1. Uluslar arası Alanda Doğal Ve Kültürel Çevre Korunumu...12 2.1.3.2. Türkiye de Doğal Ve Kültürel Çevre Korunumu...14 i
2.2. Korunması Gerekli Kültür Ve Tabiat Varlıkları...17 2.2.1. Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları...19 2.2.2. Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat Varlıkları...23 2.3. Doğal ve Kültürel Çevre Eğitimi...25 2.3.1. Çevre Eğitimi ve Çevre İçin Eğitim...26 2.3.1.1. Mekanist Görüş...28 2.3.1.2. Ekolojik görüş...29 2.3.2. Doğal Ve Kültürel Çevre Eğitimi...30 2.3.3. Türkiye de Çevre Eğitimi...31 2.4. Polisin Eğitim Sistematiğinde Doğal ve Kültürel Çevre Eğitimi...36 2.4.1. Hizmet Öncesi Eğitim...40 2.4.1.1. Polis Akademisi Başkanlığı...43 2.4.1.1.1. Güvenlik Bilimleri Fakültesi...45 2.4.1.1.2. Polis Meslek Yüksek Okulları...48 2.4.1.1.3. Polis Eğitim Merkezleri...52 2.4.1.1.4. Fakülte Yüksek Okulları...53 2.4.1.2. Polis Koleji Müdürlüğü...56 2.4.2. Hizmet İçi Eğitim...62 2.4.2.1. Güvenlik Bilimleri Enstitüsü...65 2.4.2.2. Eğitim Daire Başkanlığı...68 2.4.2.3. TADOC ( Kaçakçılık Daire Başkanlığı )...69 2.4.2.4. Bilgi İşlem Daire Başkanlığı...73 2.4.2.5. Asayiş Daire Başkanlığı...73 ii
2.4.2.6. Trafik Eğitim Araştırma Daire Başkanlığı...75 2.4.2.7. İl Eğitim Şube Müdürlükleri...76 2.4.2.8. Twinning Projeleri...76 2.4.2.9. Meslek İçi Yöneticilik Eğitimi Kursu...79 2.4.3. Eğiticilerin Eğitimi...81 III.BÖLÜM: YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Modeli...84 3.2. Evren ve Örneklem...84 3.3. Verilerin Toplanması...85 3.4. Verilerin Analizi...87 IV.BÖLÜM: BULGULAR ve YORUM 4.1. Polis Aday Öğrencilerinin Doğal ve Kültürel Çevre Bilinci...88 4.1.1. Ankete Katılan Polis Eğitim Kurumları...88 4.1.2. Öğrencilerin Doğal ve Kültürel Çevre Bilincinin İrdelenmesi...89 4.1.3. Polisin Eğitim Sürecinde Çevre...96 4.1.4. Öğrencilerin Doğal ve Kültürel Çevreye Olan İlgileri...101 4.2. Polis Aday Öğrencilerinin Çevresel Bilgi Birikimini Yaşamlarına Yansıtma Düzeyleri...106 4.2.1. Öğrencilerinin Çevresel Bilgi Birikimini Yaşamlarına Yansıtma Düzeyleri...106 4.2.2. Eski Eser ve Doğal Miras Kaçakçılığının Önlenmesinde Eğitimle iii
Bilinçlendirmenin Önemi...110 5. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ve TARTIŞMA 5.1. Emniyet Teşkilatının Eğitim Sürecinde Doğal ve Kültürel Çevre...113 5.2. Doğal ve Kültürel Çevrenin Korunmasında Bilinçli ve Duyarlı Bir Güvenlik Teşkilatı...115 5.3. Eski Eser ve Doğal Miras Kaçakçılığının Önlenmesi...116 6. SONUÇ ve ÖNERİLER...118 ÖZET...121 SUMMARY...122 KAYNAKÇA...123 EKLER...129 iv
TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Polis Eğitim Kurumlarında Okuyan Öğrencilerin Tanıtıcı Özellikler...89 Tablo 2. Doğal ve Kültürel Çevremiz Vazgeçilemez Temel Değerlerimizdendir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...89 Tablo 3. Emniyet Teşkilatımız Vazgeçilemez Temel Değerlerimizdendir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...90 Tablo 4. Doğal ve Kültürel Çevremiz Konusunda Bilgi Edinmeye Değer Veriyorum Cümlesine İlişkin Sonuçlar...92 Tablo 5. Doğal ve Kültürel Çevremizin Korunmasında Polise Önemli Görevler Düşmektedir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...93 Tablo 6. Doğal ve Kültürel Çevremiz Evrensel Zenginliğimizi Belirleyici Unsurlar Arasındadır Cümlesine İlişkin Sonuçlar...93 Tablo 7. Doğal ve Kültürel Mirasımızı Koruma Bilinç ve Duyarlılığındayım Cümlesine İlişkin Sonuçlar...94 Tablo 8. Doğal ve Kültürel Çevre Bilinç ve Duyarlılığı Etkin ve Çağdaş Bir Yaşam için Bir Gerekliliktir Cümlesine İlişkin...95 Tablo 9. Okulumuzda Çevre, Tarihsel Çevre ve Çevresel Güvenlik Dersleri Olmalıdır Cümlesine İlişkin Sonuçlar...96 Tablo 10. Çevre, Tarihsel Çevre ve Çevresel Güvenlik Kavramlarını Derslerimizde Yeterince İrdelemekteyiz Cümlesine İlişkin Sonuçlar...97 v
Tablo 11. Avrupa Birliğine Uyum Sürecinde Polisin Eğitiminde; Çevre, Tarihsel Çevre ve Çevresel Güvenlik Kavramları Önem Kazanacaktır Cümlesine İlişkin Sonuçlar...98 Tablo 12. Tüm Bireylerde Eğitim ile Tarihsel Çevre Bilinci Oluşturulmalıdır Cümlesine İlişkin Sonuçlar...98 Tablo 13. Doğal Miras (Endemik Bitki ve Hayvan Türleri, Bitki ve Hayvan Fosilleri) Kaçakçılığı Önlenmelidir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...99 Tablo 14. Eski Eser Kaçakçılığında Birey Zenginleşiyor Gibi Görünse de Toplum Fakirleşir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...100 Tablo 15. Doğal ve Kültürel Çevremiz Bize Gelecek Kuşakların Bir Emanetidir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...101 Tablo 16. Doğal ve Kültürel Çevremizin Turizmde Çok Önemli Bir Yeri Vardır Cümlesine İlişkin Sonuçlar...102 Tablo 17. Doğal ve Kültürel Çevre Hakkında araştırma Yapmaktan Zevk Duyarım Cümlesine İlişkin Sonuçlar...103 Tablo 18. Doğal ve Kültürel Çevre İlgimi Çeker Cümlesine İlişkin Sonuçlar..103 Tablo 19. Fırsat Buldukça Müzeye, Ören Yerine Giderim Cümlesine İlişkin Sonuçlar...104 Tablo 20. Doğal ve Kültürel Çevre Konularında Birikimimi Paylaşmak Hoşuma Gider Cümlesine İlişkin Sonuçlar...105 Tablo 21. Doğal ve Kültürel Çevre Konularında Birikimimi Yaşamımda Etkin Bir Şekilde Kullanacağım Cümlesine İlişkin...106 vi
Tablo 22. Doğal ve Kültürel Çevre Konularında Birikimimi Meslek Hayatımda Kullanacağım Cümlesine İlişkin Sonuçlar...107 Tablo 23. Bilinçli Bir Yurttaş Aynı Zamanda Doğal ve Kültürel Çevre Konusunda Duyarlı Olan Yurttaştır Cümlesine İlişkin Sonuçlar...108 Tablo 24. Doğal ve Kültürel Zenginliklerimiz Kent Kimliği ve Kent Kültürünün Vazgeçilmezlerindendir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...109 Tablo 25. Doğal Miras (Endemik Bitki ve Hayvan Türleri, Bitki ve Hayvan Fosilleri) Kaçakçılığının Önlenmesinde Bireylerin ve Toplumun Eğitilerek Bilinçlendirilmesi Önemlidir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...110 Tablo 26. Doğal Miras (Endemik Bitki ve Hayvan Türleri, Bitki ve Hayvan Fosilleri) Kaçakçılığının Önlenmesinde Polislerin Eğitilerek Bilinçlendirilmesi Önemlidir Cümlesine İlişkin Sonuçlar...111 vii
GRAFİK LİSTESİ GRAFİK 1... 90 GRAFİK 2... 91 GRAFİK 3... 92 GRAFİK 4... 93 GRAFİK 5... 94 GRAFİK 6... 94 GRAFİK 7... 95 GRAFİK 8... 97 GRAFİK 9... 97 GRAFİK 10... 98 GRAFİK 11... 99 GRAFİK 12... 100 GRAFİK 13... 100 GRAFİK 14... 101 GRAFİK 15... 102 GRAFİK 16... 103 GRAFİK 17... 104 GRAFİK 18... 105 GRAFİK 19... 106 GRAFİK 20... 107 GRAFİK 21... 108 GRAFİK 22... 108 GRAFİK 23... 109 GRAFİK 24... 111 GRAFİK 25... 112 viii
I. BÖLÜM : GİRİŞ 1.1. Problem Durumu I. Bölüm giriş olarak adlandırılmış ve tezin konusu, tezle ilgili ön bilgiler, çalışmanın amacı, önemi, araştırma problemi ve alt problemleri, kapsam ve temel varsayımlarla araştırmanın sınırlılıkları irdelenerek tez çalışmasının problem durumu aktarılmıştır. 1.1.1. Çalışmanın Konusu İnsanlık içerisinde yaşamını sürdürdüğü doğanın bir parçasıdır. Uygarlığın kökleri insan kültürüne biçim veren doğada bulunmaktadır. Çevre sorunsalı toplumun tüm bireylerini etkilediği gibi Emniyet Örgütü çalışanlarını da etkilemektedir. Doğal, tarihsel ve kültürel çevrenin korunmasında, eski eser ve endemik bitki kaçakçılığının önlenmesinde bilinçli evrensel düşünen ve yerel uygulamalar sergileyebilen bir güvenlik teşkilatı oluşturabilmek için, Emniyet Teşkilatının Eğitim Süreci çevrebilimsel bağlamda yeniden ele alınması, deterministik bir yaklaşım yerine bütüncül bir perspektifle değerlendirilerek yeni davranışların ortaya konması hedeflenmiştir Polisin çevre bilgisini bilince dönüştürmesi, bu bilinci yaşamınadavranışlarına yansıtabilmesi eğitimle kültürlenmesi, bilinçlenmesi sonucu gerçekleşebilir. Bu perspeftifle çalışmada Emniyet Teşkilatının Eğitim Süreci irdelenirken çağdaş ve bilimsel yaklaşımlara yer verilmiştir. 1
1.1.2. Çalışmanın Önemi ve Amacı Avrupa Birliğine girme çabasında olan Türkiye nin vazgeçilemeyecek yapı taşlarından olan Emniyet Teşkilatının toplumun yaşadığı tüm güvenlik ve korunma politikalarında bilgi ve bilinç sahibi olması kaçınılmaz bir gerekliliktir. Bu calismadaki spesifik amaç Polisin Eğitim Sürecinde doğal, kültürel çevre bilincini irdelemek ve çevrebilimsel bağlamda disiplinler üstü bir yaklaşımla çağdaş akılcı ve bilimsel yeni sentezlere varmaktır. Bu bağlamda, tez çalışmasının yöntemi şöyle sıralanmaktadır: 1. Yöntem: Emniyet Teşkilatının Eğitim Sürecini çevrebilimsel anlamda disiplinler üstü bir bakış açısıyla değerlendirilecek, 2. Yöntem: Polis Aday Öğrencilerinin tarihsel, doğal ve kültürel çevreye yaklaşımlarını saptamak ve çevrebilimsel bağlamda eğitim sürecinde hazır bulunuşluk düzeylerini belirlenecek, 3. Yöntem: Emniyet Teşkilatının Hizmet öncesi ve hizmet içi eğitiminde doğal, tarihsel ve kültürel çevreye olan yaklaşımlarını irdelenecek, 4. Yöntem: Multidisipliner bir yaklaşım sergilenmesi gerken kamu yararına görev yapmakta olan polisin Çevresel Eğitim ile görevi esnasında karşılaşabileceği çevre problemlerine olan duyarlılıklarını saptayarak, bilinç seviyesini arttırmak hedeflenecek, 5. Yöntem: Toplumun içinden bir birey olan polislerimizin doğal, tarihsel ve kültürel çevre sorunlarına karşı, var olan bilgi birikimlerini yaşamlarına yansıtma düzeylerini belirleyerek, geliştirilecektir. 2
Tezin doğal, tarihsel ve kültürel çevre bağlamındaemniyet teskilati acisindan önemi; 1. Emniyet Teşkilatının Eğitim sürecini çevrebilimsel anlamda irdeleyen ilk çalışma olması, 2. Doğal, tarihsel ve kültürel çevrenin korunmasında, gelecek kuşaklara aktarılmasında ve sürdürülebilmesinde Emniyet Teşkilatının katkısını arttıracak sonuç ve öneriler vermesi, 3. Tezde elde edilen bulguların bundan sonra yapılacak akademik çalışmalara ışık tutacak olması ile önem taşımaktadır. 1.1.3. Araştırma Problemi ve Alt Problemler Tez çalışmasının araştırma problemi, Emniyet Teşkilatının Eğitim sürecini çevrebilimsel anlamda irdelemek polis aday öğrencilerin mevcut düzeylerini belirlemek ve bu düzeylerini doğal, tarihsel ve kültürel çevre eğitimi ile arttırmaktır. Bu çalışmayı hazırlarken karşılaşılan temel sorunlardan biri Polisin Çevre eğitimi ile ilgili bilimsel çalışmaların hiç olmamasıydı. Emniyet Teskilatinin egitim sureci icerisinde cevrebilimsel anlamda yurutulen program ve yaklasimlar var midir var ise hangi düzeydedir. Polis adaylarinin mevcut cevrebilimsel bilinc düzeyi yeterlimidir? Polis oğrencilerinin doğal, tarihsel ve kültürel çevre sorunları ile ilgili bilgileri var mı? Var ise bunu bireysel ve mesleki yaşamlarına yansıtma düzeyleri hangi seviyededir? 3
Diğer bir sorun da, doğal, tarihsel ve kültürel çevre eğitimi konusunun multidisipliner bir alan olması nedeni ile çok farklı uzmanlık alanlarında eşgüdüm içerisinde çalışma yapılmasının gerekliliğiydi. 1.1.4. Kapsam ve Temel Varsayımlar Bu calisma Emniyet orgutunde yer alan bireylerin karsilastiklari olaylari degerlendirirken cevrebilimsel anlamda evrensel yaklasimlar sergileyebilmelerini surec ve algilama duzeylerini analiz etmeyi saglayacak ve bulgular isiginda bir Polis Egitim dizgesine yonelik onerileri kapsayacaktir. Birinci bölümde çalışmanın konusu ve çalışmaya ilişkin bilgiler verilerek çalışmanın amacı ve önemi, araştırma problemi, araştırmanın kapsamı ve temel varsayımları sıralanarak araştırmanın sınırlılıkları ile tamamlanmıştır. İkinci bölümde çevre, doğal çevre ve tarihsel çevre kavramları verilerek doğal ve tarihsel çevre sorunsalı, Türkiye de ve dünyada doğal ve kültürel çevrenin korunması ile korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları incelenerek, doğal ve kültürel çevre eğitimi tüm boyutları ile ele alınmıştır. Polisin eğitim sistematiğinde, hizmet öncesi, hizmet içi ve eğiticilerin eğitimi doğal, tarihsel ve kültürel çevrenin korunması bağlamında multidisipliner bir tarzda ele alınarak var olan hazır bulunuşluk düzeylerinin tespiti yapılarak yeni yaklaşımlar sergilenmesi amacı ile sentezlere ulaşılmıştır. Üçüncü bölüm Yöntem başlığı altında, araştırmanın modeli, evren ve örneklem, verilerin toplanması ve verilerin analizi ile ilgili bilgiler verilmiştir. 4
Dördüncü ve beşinci bölümde polis aday öğrencilerinin doğal ve kültürel çevre bilinç düzeyleri, polisin eğitim sürecinde çevre kavramı, öğrencilerin doğal ve kültürel çevreye olan ilgileri, var olan bilgilerini yaşama yansıtma düzeyleri ve doğal, kültürel çevrenin korunumunda polisin önemi irdelenmiştir. Sonuç ve öneriler bölümünde, verilerin analizi sonrası bulgular değerlendirilerek ortaya çıkan araştırma sonuçları ve çalışmadan elde edilen sonuçlar verilerek ve bütünsel bir yaklaşımla yeni önerilere yer verilmiştir. 1.1.5. Araştırmanın Sınırlılıkları 1- Araştırma Türk Polis Teşkilatı ve onun eğitim dizgesi ile sınırlandırılmıştır. 2- Anket çalışmasının uygulanması aşamasında 2006-2007 eğitim öğretim dönemi polis aday öğrencileri ile sınırlandırılmıştır. 3- Polis Eğitim dizgesinde yer alan okullar arasında Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fakültesi, Ankara Polis Koleji, İzmir Rüştü Ünsal Polis Meslek Yüksekokulu, İstanbul Şükrü Balcı Polis Meslek Yüksekokulu, ve Erzurum Polis Meslek Yüksekokulu ile sınırlandırılmıştır. 4- Bu okulların öğrencileri arasında bulunan 80 erkek, 20 bayan ikinci sınıf öğrencileri ile sınırlandırılmıştır. 5
II. BÖLÜM: GİRİŞ 2.1. Çevre Kavramı Genel anlamda çevre, tüm canlıları hayatları boyunca etkileyen her türlü sosyo-ekonomik, kültürel, tarihi ve fiziki faktörlerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Çevre tanımının boyutları irdelendiğinde; İnsanında bir parçası olduğu, oluşumuna bir katkıda bulunmadığı hazır bulduğu çevreye Doğal Çevre ;İnsanın yaşadığı, varlığını, özelliğini ve niteliğini fiziksel olarak algıladığı ortama Fiziksel Çevre, İnsanın bilgi ve kültür birikimine dayanarak, doğal çevresinde bulmuş olduğu yer altı ve yerüstü zenginliklerini kullanarak yarattığı çevreye Yapay Çevre ; Bir fiziksel çevre içinde bulunan insanların ekonomik, toplumsal ve siyasal sistemleri gereği yarattıkları ilişkilerin tümüne Toplumsal Çevre ; 1 İnsanın tarih boyunca yarattığı kültürel değerlerin fiziksel çevreye yansımış olan görüntüsünü tarihsel Çevre 2 tanımları ile karşılaşılmaktadır. Çevre canlı ve cansız nesneleri ayrıca tüm bunlar arasındaki etkileşimleri kapsamaktadır. Bu etkileşimlerin dengesinin bozulduğu durumlarda ise çevre sorunu ortaya çıkmaktadır. Çevre sorunlarının başlıca nedeni, insanın çevreyle olan etkileşiminde kendisini biyolojik bir varlıktan çok kültürel bir varlık olarak görmesi, dengeleri bozacak şekilde doğal kaynakları kullanması, diğer canlılara zarar vermesidir. Çevre kavramı evrensel olduğu gibi çevre sorunları da evrensel olarak 1 Ruşen Keleş, Can Hamamcı, Çevre Politikası, İmge Kitabevi Yayınları, 5. baskı, Ankara, 2005, s.34. 2 ibid. s.147. 6
nitelendirilmektedir. İnsanoğlunun çevresiyle girdiği etkileşimde dengeleri bozarak hızla yükselişi, çevre sorunlarının artmasına neden olmuştur. 3 İnsanlığın evriminde kültür boyutunun ortaya çıkışı ile, bir kültürel çevrenin varlığından söz edilmeye başlanması en az iki milyon yıl öncesine inmektedir. 4 2.1.1. Doğal ve Kültürel Çevre Türkiye, paleolitik dönemden günümüze kadar çeşitli uygarlıkların en zengin eserlerini barındıran bir ülke olarak çok özel bir konuma sahiptir. Yurdumuzun eşsiz doğal ve kültürel varlıklarının korunması, yaşatılması, sonraki kuşaklara tarihimizin değerli ürünleri olarak aktarılabilmesi hepimizin görevidir. Bu varlıklar, dünya kültürünün seçkin örnekleri olmaları nedeniyle evrensel bir değer taşımaktadırlar. Ekonomik açıdan gelişmeyi hedeflerken tarihi, kültürü, doğayı heba etmemek, korurken de yalnızca saklamak değil yaşama katmak ve geliştirmek birincil istenç olmalıdır. Sivil toplum kuruluşlarımızın, halkımızın ve polisimizin bu konuda bilinçlendirilmesi doğal ve kültürel çevrenin gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayacaktır. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda 14.7.2004 tarihinde yapılan değişiklik ile, kültür varlıkları, Tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer 3 Seda Deniz, Tarihsel Çevrenin Korunmasında Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Çevre Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004, s.11. 4 Berna Alpagut, Doğal Çevre ve İnsanın Evrimi, R.Keleş (Ed.) İnsan, Çevre Toplum, Ankara,İmge Kitabevi Yayınları, 1992, s.79. 7
altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır. şeklinde tanımlanmıştır. Tabiat varlıkları ; jeolojik devirlerle tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunan, özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gereken, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerlerdir. Tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kentin ve kent kalıntılarının bulunduğu alanlara, kültür varlıklarının yoğun olarak bulunduğu sosyal yaşama konu olan veya önemli tarihi hadiselere sahne olan yerlere ve tespiti yapılmış tabiat özelliklerinden dolayı korunması gerekli alanlara sit adı verilmektedir. 2.1.1.1.Doğal Çevre İnsan ve doğal çevre arasındaki enerji ve madde alışverişi, canlı yaşamının sürekliliği bakımından son derece önemlidir. Buradaki enerji üretiminin miktarı teknoloji, doğal çevre ve nüfus artışı tarafından belirlenmektedir. 5 İnsanlık her geçen gün biraz daha doğal sistemlere bağlı olmaktadır.örneğin, kullanılan ilaçların % 60- %70 i doğal bitki ve hayvan ürünlerinden elde edilmektedir. 6 Buna karşın yerküredeki biyolojik sistem ve canlı yaşam alanları yani doğal çevremiz insanlığın müdahaleleri ile hızlı ve dramatik bir şekilde olumsuz doğrultuda değişmektedir. 5 Berna Alpagut, İnsan Ekolojisi, Çevre Üzerine, T.Ç.V. yayınları, Ankara, 1991, s.28. 6 Bertrand, G.A., Ecological Processes and Life Support Systems, Sustaining Tomorrow, Thibodeau, F.R., Field, H.H., University Pres of New England, London, 1984, s.36. 8
Kentte, doğal değerlerin korunmasında, geliştirilmesinde, bunların kenttaşlarca algılanmasında ve kenttaşların dokunca (zarar) vermeden doğadan yararlanmasında gösterilen duyarlılık, kentsel yaşam kalitesini olumlu yönde etkileyen temel öğelerden birisidir. 7 Doğal çevrenin bir bütün olduğu ve insan faaliyetleri ile iç içe bulunduğu öngörüsü ile doğal kaynakların dengeli kullanılması, bunun sürdürülebilirliği ve insan - doğa arasındaki olumlu etkileşim çevresel eğitim ile gerçekleştirilebilir. 2.1.1.2. Tarihsel Çevre Geçmiş uygarlıklardan geriye kalan kalıntılar tarihsel çevremizi oluşturmaktadır. Tarihsel Çevre denildiğinde daha çok kentsel sitler kasdedilmekle birlikte, kırsal, tarihsel, arkeolojik, paleoekolojik sitler de bu kapsam içinde değerlendirilir. 8 Tarihsel çevremiz, yaşam boyunca bize dersler verir ve tercihlerimiz / davranış biçimlerimizi, akılcı bir yöntemle belirlememize olanak sağlar. Bir ülkenin kültürel yaşam kalitesini ortaya koymada en büyük etmen, soyut ve somut kültürel varlıklarımızın en iyi biçimde koruma bilincinin, topluma verilmesidir. 9 Tarihi eser kaçakçılığı ve tarihi eser hırsızlığı gibi kavramlar sık sık yazılı ve görsel iletişim araçları aracılığı ile karşımıza çıkmaktadır. Çevremizin disiplinlerarası ve multidisipliner irdelenmesine gereksinim vardır. Yerel düşünüp evrensel çözümler üretilmelidir. Kendini yenileyebilen doğal 7 Cevat Geray, Kentsel Yaşam Kalitesi ve Belediyeler, Türk İdare Dergisi, 75. Yıl Özel Sayısı, yıl:70, Sayı:421, Ankara, 1998, s.241. 8 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevrede Koruma ve Restorasyon, Yem Yayınları, İstanbul, 1996, s.116. 9 Coşkun Özgünel, Çevreden Çıkarak İDOL Arkeoloji ve Arkeologlar Dergisi, Ekim-Kasım- Aralık, Sayı:11, Ankara, s.3. 9
kaynaklarımızı yenilenme sürecini olumsuz etkilemeden kullanmalıyız. Tarihsel çevremizde kendini yenileyebilme süreci bulunmadığından yitik hale gelmektedir. 2.1.2. Doğal ve Tarihsel Çevre Sorunları İnsanlığın doğal kaynakları sonsuz tükenmez bir kaynak olarak görmesi, doğal ve tarihsel çevrenin korunumunda bilinçsiz ve kısa süreli yararcılığı tercih etmesi sonucunda yalnızca kendi evrim ve geleceğini değil diğer tüm canlıların, çevrenin geleceğini de olumsuz etkilemektedir. Ülkemizde hızlı kentleşme, hızla artan ekonomik büyüme ve globalleşme süreçleri yaşatmaktadır. Bu süreçler içinde oluşan rantları paylaşım çabalarına doğal ve tarihi değerleri koruma bağlamındaki bilinçsizlik, bilgisizlik, isteksizlik, ve mali eksiklikler gibi olumsuzluklar da eklenince doğal ve tarihi değerler bilinçsizce, dikkatsiz ve denetimsiz olarak, kullanılmakta ya da yağmalanmaktadır. Derhal ciddi önlemler alınmazsa ülkemizin zengin doğal ve tarihi mirasının hızla yok olacağı kaçınılmaz sondur. Yok edilen doğal ve tarihi değerlerin sürdürülebilirlikleri söz konusu olamayacağına göre doğal ve tarihi değerleri koruma vazgeçilemeyecek kadar hayati önemi olan bir gerçekliktir.; koruma amaçlı müdahaleler ise birer toplumsal ve evrensel sorumluluktur. Yenilenebilir doğal kaynakların ve bu kaynakların üretkenliklerinin azalmasından doğal çevre sorunları ortaya çıkmaktadır. Doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ve çevre kalitesinin korunması yenilenme kapasitelerini olumlu etkiler. Buna karşın yenilenebilen kaynağın sürdürülemez bir biçimde kullanımı-yönetimi, bu kaynağın gelecekteki elde edilebilirliğini azaltacaktır. 10
Türkiye nin gündemindeki asıl konu koruma yaklaşımlarında öncelik ya da korumanın nasıl yapılacağından çok, korumanın gerekli ya da gerçekçi bir amaç olup olmadığını tartışmaya açmaktır. Oysa, Anadolu nun doğal ve tarihi kültür mirasını gelecek kuşaklara aktarmak görev ve sorumluluğu tartışmaya dahi gerek olmayan ulusal ve uluslararası bir gerekliliktir. 10 Var olan çevre koruma politikaları ve gündemleri sürdürülmeli, hatta güçlendirilmelidir. Hatta hükümetlerin artık çevre sorunlarına ve politikalarına çok daha geniş bir açıdan bakması da gereklidir. 11 2.1.3. Yasalarda Doğal ve Kültürel Çevre Korunması gerekli kültür ve tabiat varlıklarının çağdaş bakım ve korunabilirliğinin sağlanabilmesi amacıyla Kültür Bakanlığı tarafından hazırlanan Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 23.07.1983 tarih ve 18113 sayılı Resmi Gazete de 2683 kanun numarasıyla yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Daha sonra 17.06.1987 tarih ve 3386 sayılı kanun ile 14.07.2004 tarih ve 5226 sayılı kanunla bazı değişikliklere gidilmiştir. Bunun yanında 5366 numaralı kanun ile 16.06.2005 tarihinde kabul edilen Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun yıpranan ve özelliğini kaybetmeye yüz tutmuş kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarınca sit alanı olarak tescil ve ilan edilen bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlarının, bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden inşa ve restore edilerek, bu bölgelerde konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donatı alanları oluşturulmasını, 10 http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/bademlir/doğal.html 11 Ortak Geleceğimiz, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını, Önder Matbaa, 1991, s.374. 11
tabiî afet risklerine karşı tedbirler alınmasını, tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların yenilenerek korunmasını ve yaşatılarak kullanılmasını sağlamak için yürürlüğe girmiştir. 2.1.3.1. Uluslar Arası Alanda Doğal ve Kültürel Çevre Korunumu Çevre, özyapısı gereği uluslararasıdır. Çevreyi belirleyen temel etkenler sıralanacak olur ise, bu nitelik ortaya çıkar. 12 Çevreye karşı ilginin ve ilk çevrecilik akımlarının, doğaya ve doğanın korumasına gösterilen ilgi biçiminde, 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıktığı söylenebilir. İngiltere de daha 1865 te yeşilliğin ve orta mallarının korunması amacıyla bir dernek kurulmuştur. Amerika Birleşik Devletleri nde de Sierra Club, Audubon Society, Itzaak Walton League gibi gönüllü kuruluşların ortaya çıkması aynı tarihlere rastlar. 13 1954 te Londra Uluslar Arası Yakıtların Neden Olduğu Deniz Kirliliğini Engelleme Konvansiyonu, 1962 de Seattle da Ulusal Parklar Konferansı toplanmış, 1963 te Nairobi Bildirisi yayımlanmış, 1968 de Paris te UNESCO tarafından Biyosfer konferansı yapılmıştır. Uluslar arası ilk büyük çevre konferansı 5 Haziran 1972 tarihinde Stockholm de yapılan Türkiye de dahil 113 ülkenin katıldığı Birleşmiş Milletler Çevre Konferansıdır.Bu konferans sonucunda Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) kurulmuştur. 12 Can Hamamcı, Çevre ve Siyaset İnsan Çevre Toplum içinde, İmge Kitabevi, Ankara, 1992 s.283. 13 Ruşen Keleş, Çevre ve Siyaset İnsan Çevre Toplum içinde, İmge Kitabevi, Ankara, 1992 s.151. 12
Sulak Alanların Korunmasına İlişkin Ramsar Sözleşmesi 2 Kasım 1972 de, Kültürel ve Doğal Dünya Varlıklarının Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi 16 Kasım 1972 de imzalanmıştır.yine 1972 de Roma Kulübü Raporu yayımlanmıştır. Akdeniz in kirliliğe karşı korunması ile ilgili 1976 yılında Barselona Sözleşmesi, Avrupa Vahşi Yaşamın ve Doğal Habitatların Korunması ile ilgili 1979 yılında Bern Sözleşmesi imzalanmıştır. 1983 yılında Birleşmiş Milletler tarafından Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu kurulmuştur. Komisyon, çalışmalarını 1987 yılında Ortak Geleceğimiz adı altında yayımlamıştır. Stockholm konferansının 20. yılında Rio da Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı yapılmıştır. Konferans sonunda Rio Bildirgesi, Gündem 21, Orman İlkeleri, İklim Değişikliği Sözleşmesi ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi yayımlanmıştır. Rio daki konferanstan 10 yıl sonra, 26 Ağustos-4 Eylül 2002 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler Johannesburg Konferansı düzenlenmiş, Johannesburg Sürekli ve Dengeli Gelişme Bildirisi yayımlanmıştır. Çevre, üst düzey bir hukuk normu olarak, bir başka deyişle, uluslarüstü (supranational) bir kamu yararı kavramı olarak kabul edilmeli, Çevre değerleri, 13
uluslar arası bir varsıllık olarak algılanmalı ve bu düzeyde koruma kurulları oluşturulmalıdır. 14 2.1.3.2. Türkiye de Doğal ve Kültürel Çevre Korunumu Türkiye de devletin çevre politikaları, bütünlük, tutarlılık ve devamlılık göstermeyen, katılımcı, şeffaf ve yerinden yönetim anlayışına dayanmayan, nitelik ve nicelik açısından yeterli finansman mekanizmalarıyla desteklenmeyen ve denetim araçları güçlü olmayan bir görüntü sergilemektedir. 15 Korumacılık konusunda her şeyden önce dünya ölçeğinde ortak mirasın korunması sorumluluğunun bilinmesi gerekmektedir. Özellikle Türkiye binlerce yıllık uygarlık tarihiyle ve doğal çevrenin özgün nitelikleriyle bu sorumluluğu taşıması gereken ülkelerin başında gelmektedir. Ortak mirasın korunmasındaki önem, geçmiş değerlerin gelecek kuşaklara aktarılmasının yanında, geçmişten gelen birikimin geleceğin yaratılmasında kaynak olarak değerlendirilmesinde yatmaktadır. Tarihsel ve doğal çevrenin korunması konusunda alınacak önlemler, günümüzdeki durumları ve gelişmeleri, ana başlıklar altında düşünerek toplumsal anlamda ortak doğrularda buluşmakla başlamaktadır. Koruma konusunda toplumun bilinçlendirilmesi, koruma süreçlerine katılımı son derece önemlidir. 16 Toplumun bilinçlendirilmesini ve koruma süreçlerine katılımını sağlamak için de etkin bir çevre eğitimi yapılmalıdır. 14 R.Keleş, C.Hamamcı, 2005, s. 222. 15 Nesrin Algan, Türkiye de Çevrenin ve Çevre Korumanın Tarihi Sempozyumu, 7-8 Nisan 2000, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını, Numune Matbaacılık, İstanbul, Ekim, 2000, s233 16 S. Deniz, 2004, s. 32. 14
Anayasamıza göre her yurttaşın sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşamaya hakkı vardır. Başbakanlık Çevre Müsteşarlığı, 1978 yılında kurulmuştur ve 1984 yılında Çevre Müsteşarlığı Başbakanlığa bağlı bir Çevre Genel Müdürlüğüne dönüştürülmüştür. 1989 yılında ise tekrar Çevre Müsteşarlığı düzeyine yükseltilmiştir. 1991 yılında Çevre Bakanlığı kurulmuş, ama 2003 yılında Çevre bakanlığı, Orman Bakanlığı ile birleşerek Çevre ve Orman Bakanlığına dönüştürülmüştür. Çevre ve Orman Bakanlığının yanı sıra, Kültür Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı da doğal ve kültürel çevrenin korunması ile ilgilenmektedirler. Tespit (envanter) çalışmalarından tescil edilmiş değerler stoğuna geçişte en önemli sıkıntı, "koruma gerekliliği" bağlamındaki bilimsel oydaşma eksikliği olmaktadır. Mevcut doğal ve tarihi değerlerden hangilerinin korunmak üzere tescil edilmelerinin gerektiği her zaman açık değildir. Bu nedenle tescil kararları keyfi ya da politik olabilmektedir. Koruma ile ilgili karar alma durumundaki kuruluşlar içinde ve arasında koruma gerekliliği ölçütleri hakkında bilimsel temellere oturmuş bir oydaşma sağlanması gerekmektedir. Böyle bir çaba bir yandan "tespit" ve "tescil" çalışmaları arasındaki kopuklukları, öte yandan da değişik kuruluşlarca alınan tescil kararları arasındaki nitelik farklarını en aza indirecektir. Tescil çalışmalarına bu genel değerlendirme ışığında bakmak uygun olacaktır. 17 Taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarını bulanlar, malik oldukları veya kullandıkları arazinin içinde kültür ve tabiat varlığı bulunduğunu bilenler veya 17 http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/bademlir/doğal.html 15
yeni haberdar olan malik ve zilyetler, bunu en geç üç gün içinde, en yakın müze müdürlüğüne veya köy muhtarına veya diğer yerlerde mülki idare amirlerine bildirmeye mecburdurlar. Bu gibi varlıklar, askeri garnizonlar ve yasak bölgeler içinde bulunursa, usulüne uygun olarak üst komutanlıklara bildirilir. Böyle bir ihbarı alan muhtar, mülki amir veya bu gibi varlıklardan doğrudan doğruya haberdar olan ilgili makamlar, bunların muhafaza ve güvenlikleri için gerekli tedbirleri alırlar. Muhtar, aynı gün alınan tedbirlerle birlikte durumu en yakın mülki amire; mülki amir ve diğer makamlar ise on gün içinde, yazı ile Kültür ve Turizm Bakanlığına ve en yakın müze müdürlüğüne bildirir. Devlete, kamu kurum ve kuruluşlarına ait taşınmazlar ile özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzel kişilerin mülkiyetinde bulunan taşınmazlardan varlığı bilinen veya ileride meydana çıkacak olan korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları devlet malı niteliğindedir. Koruma kurullarınca sit alanı ilan edilen yerlerde, ilgili valilik ve belediyeler tarafından koruma amaçlı imar planı yapılması ve bu planların koruma kurulları tarafından kabul edilmesi de gerekmektedir. Kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişiler koruma kurulları kararlarına uymak zorundadırlar. Müze ve ören yerlerinin bakım ve onarımında, yerel halk, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşları eş güdüm içerisinde çalışarak doğal ve kültürel çevre korunumu gerçekleştirilmelidir. 16
Kentsel, arkeolojik, doğal sit alanlarının korunması için tarihi çevre ve koruma-geliştirme projeleri ile koruma planları, gereksinimi duyulan bilimsel ve çağcıl hukuki düzenlemelerle ile birlikte hayata geçirilmelidir. Ülkenin çevre-kültür-eğitim ve güvenlik politikaları genel olarak yeniden ele alınarak Çevresel Güvenlik kavramı tüm boyutları ile irdelenmelidir. 2.2. Korunması Gerekli Kültür ve Tabiat Varlıkları Ülkemiz toprakları tarihsel süreç içerisinde bir çok uygarlığın yerleşim merkezi olması ve pek çok medeniyetler barındırması nedeniyle kültürel çevre ve kültürel varlıklar yönünden evrensel bir hazinedir. Kültür ve tabiat varlıklarını koruma bilinç ve duyarlılığına ulaşamamış eğitimsiz bireylerin bu eşsiz ve evrensel hazinenin korunmasında beklenen davranışsal modelleri gösterememesi kaçınılmaz bir olgudur. Özellikle 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Anadolu topraklarındaki bu hazineler duyarsızca yağmalanmış ve büyük bir kısmı ülke dışına çıkarılarak kaçırılmıştır. Yurt dışına kaçırılan eserler arasında, yer altında yer üstünde bulunan korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür varlıkları bulunmaktadır. Korumacılığı, sürdürülebilir yaşam için gerekli olan doğal ve tarihsel çevreleri, doğal dengeler göz önünde bulundurularak, zararlı ve tehdit eden etkilere karşı muhafaza etmek ve bunları engellemek için alınan önlemler olarak tanımlayabiliriz. 18 18 S. Deniz, 2004, s. 14. 17
Doğal ve tarihi değerleri koruma bilinci ile koruma ahlakı birer kültür sorunudur. Bilgi, bilinci; bilinç, ahlakı; ahlak, politikayı ; politika, program, plan, proje ve bütçeleri; bütçeler, proje uygulamalarını, iş yönetimini; iş yönetimi, iş yapışı ve yapılan işi; yapılan iş ise kullanımı ve kullanıcıyı etkiler. Uzun vadede bu zincirin halkaları bileşik kap örneğinde olduğu gibi nitelik olarak aynı kültür düzeyine gelirler. Ne yazık ki, koruma kültürü bağlamındaki düzeyimiz oldukça düşüktür. Bilgisizlik, bilinçsizliği; bilinçsizlik bir çarpık koruma ahlakını; çarpık koruma ahlakı ise çelişkili siyasaları güçlendire gelmiştir. 19 Doğal ve kültürel varlıklarımızın korunması, bakımı ve gelecek nesillere aktarılması tüm dünya ülkelerinde ve ülkemizde önemle ele alınması gereken değerlerdendir. Bilim ve teknolojinin yadsınamaz etkisi ile kültür ve yaşam alanlarında görülen hızlı değişim doğal ve kültürel varlıklarımızın korunması alanında da hızlı ve etkin uygulamaların yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Koruma uygulamalarını birer sonuç değil, süreç olarak değerlendirmek gerekir.koruma yollarının kendi başlarına doğruluk veya yanlışlıklarından çok, eldeki problemin çözümü bağlamında uygunluklarının tartılması gerekir. Bu bağlamda altı temel strateji gündeme gelmektedir: 1. Saklamak anlamında korumak (depoculuk-bekçilik); 2. Sergilemek üzere korumak (müzecilik); 3. Değiştirmeden (onararak) kullanmak (onarımcılık); 4. Değiştirerek (sağlıklaştırarak, ekleyerek) kullanmak (yapıcılık); 5. Yenileyerek (yeniden yaparak) kullanmak (yıkıp-yapmacılık), 6. Belgelemek ötesinde yok oluş sürecine müdahale etmemek (seyircilik). 19 http://ekutup.dpt.gov.tr/cevre/bademlir/doğal.html 18
Koruma ahlakı açısından "yapıcılık", "yıkıp-yapmacılık" ve "seyircilik" kullanılması istenmeyen stratejilerdir. Ancak, "koruma/kullanma dengesi" tartışmalarında ister istemez ön plana çıkan stratejiler de bunlar olmaktadır. 20 2.2.1. Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma ve korunma, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarında muhafaza, bakım, onarım, restorasyon, fonksiyon değiştirme işlemleridir. Korunma alanı taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının muhafazaları veya tarihi çevre içinde korunması zorunlu olan alandır. Korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının kapsamına çevresel koruma, sit alanlarının bütünsel olarak değerlendirilmesi kavramları da girmektedir. Korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları şunlardır: a) Korunması gerekli tabiat varlıkları ile 19 uncu yüzyıl sonuna kadar yapılmış taşınmazlar, b) Belirlenen tarihten sonra yapılmış olup önem ve özellikleri bakımından Kültür ve Turizm Bakanlığınca korunmalarında gerek görülen taşınmazlar, c) Sit alanı içinde bulunan taşınmaz kültür varlıkları, 20 ibid. 19
d) Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle zaman kavramı ve tescil söz konusu olmaksızın Milli Mücadelede ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunda büyük tarihi olaylara sahne olmuş binalar ve tesbit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kullanılmış evler. Ancak, koruma kurullarınca mimari, tarihi, estetik, arkeolojik ve diğer önem ve özellikleri bakımından korunması gerekli bulunmadığı karar altına alınan taşınmazlar, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı sayılmazlar. Kaya mezarlıkları, yazılı, resimli ve kabartmalı kayalar, resimli mağaralar, höyükler, tümülüsler, ören yerleri, akropol ve nekropoller, kale, hisar, burç, sur, tarihi kışla, tabya ve isihkamlar ile bunlarda bulunan sabit silahlar; harabeler, kervansaraylar, han, hamam ve medreseler; kümbet, türbe ve kitabeler, köprüler, su kemerleri, su yolları, sarnıç ve kuyular; tarihi yol kalıntıları, mesafe taşları, eski sınırları belirten delikli taşlar, dikili taşlar, sunaklar, tersaneler, rıhtımlar, tarihi saraylar, köşkler, evler, yalılar ve konaklar, camiler, mescitler, musallalar, namazgahlar, çeşme ve sebiller, imarethane, darphane, şifahane, muvakkithane, simkeşhane, tekke ve zaviyeler, mezarlıklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapalı çarşılar, sandukalar, siteller, sinagoklar, bazilikalar, kiliseler, manastırlar, külliyeler, eski anıt ve duvar kalıntıları, freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacaları, tarihi mağaralar, kaya sığınakları, özellik gösteren ağaç ve ağaç toplulukları ve benzerleri, taşınmaz tabiat varlığı örneklerindendir. Korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili yapılan tespitler koruma bölge kurulu kararı ile tescil olunur. 20
Her kimin mülkiyetinde veya idaresinde olursa olsun, taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunmasını sağlamak için gerekli tedbirleri almak, aldırmak ve bunların her türlü denetimini yapmak veya kamu kurum ve kuruluşları ile belediyeler ve valiliklere yaptırmak, Kültür ve Turizm Bakanlığına aittir. Türkiye Büyük Millet Meclisinin idare ve kontrolünde bulunan kültür ve tabiat varlıklarının korunması,türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığınca yerine getirilir. Bu korunmanın sağlanmasında, gerektiğinde, Kültür ve Turizm Bakanlığının teknik yardımı ve işbirliği sağlanır. Milli Savunma Bakanlığının idare ve denetiminde veya sınır boyu ve yasak bölgede bulunan kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi, Milli Savunma Bakanlığınca yerine getirilir. Bu korunmanın sağlanması, Milli Savunma Bakanlığı ile Kültür ve Turizm Bakanlığı arasında düzenlenecek protokol esaslarına göre yürütülür. Vakıflar Genel Müdürlüğünün idaresinde veya denetiminde bulunan mazbut ve mülhak vakıflara ait taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile gerçek ve tüzel kişilerin mülkiyetinde bulunan cami, türbe, kervansaray, medrese, han, hamam, mescit, zaviye, mevlevihane, çeşme ve benzeri kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi koruma kurulları kararı alındıktan sonra, Vakıflar Genel Müdürlüğünce yürütülür. Diğer kamu kurum ve kuruluşlarının mülkiyetinde bulunan taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunma ve değerlendirilmesi, kanun hükümlerine uygun olarak bu kurum kuruluşlar tarafından sağlanır. 21
Taşınmaz eski eserlerde kullanılarak koruma asıldır. Buna karşın eski kentsel harabeler, kale, sur, nekropol ve benzeri taşınmaz kültür varlıklarının korunumunda müzecilik anlayışı hakimdir ve yasal olarak bütün taşınmaz eski eserler devletin malıdır. Doğal ve tarihsel çevreyi tehdit eden tehlikelerin tanınması için bu zenginliklerin değeri konusunda kamuoyu vicdanının uyandırılması ve geliştirilmesi amacıyla eğitici çalışmalar yapılmalı, doğal ve tarihsel çevrenin önemli öğelerinin ve özellikle sitlerin halka açılması sağlanmalı, arkeolojik varlıklar sergilenerek yerel halk ve tüm toplum bilinçlenmelidir. Koruma kararlarında taşınmazlar spekülasyonu ve kentsel rantların etkisi iki biçimde gündeme gelir. İlkin dolaylı bir etki söz konusudur. Çoğu tarihi ve doğal varlığı tehdit eden unsur, dolaylı olarak spekülasyondur. Bu nedenle koruma kararının alınması, koruma gerekliliğini gündeme getiren bizatihi spekülasyonun varlığı olmaktadır. Daha sonra, spekülasyonun doğrudan etkileri oluşur. Bilindiği üzere, spekülasyonun şiddeti veya mertebesi, koruma çabalarının kaderini doğrudan belirler, onu biçimlendirir. Spekülasyonun az olduğu ortamlarda koruma nispeten kolay, çok olduğunda oldukça zordur. 21 Korunması gerekli bu alanların kentsel dönüşüm projeleri içerisinde kentin ayrılmaz bir yapı taşı olduğu bilici ile yaşayan, ruhu olan ve çeşitli aktivitelerle koruma planları gerçekleştirilerek doğal ve tarihi değer tespitlerinde standardizasyon sağlanmalı ve ulusal doğal ve tarihi değerler atlası sürekli günceleştirilmelidir. 21 İbid. 22
2.2.2. Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat Varlıkları Taşınır kültür varlıklarında koruma"; ve korunma, muhafaza, bakım, onarım ve restorasyon işleridir. Korunması gerekli taşınır kültür ve tabiat varlıkları şunlardır: Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşuna ait tarihi değer taşıyan belge ve eşyalar ile Mustafa Kemal ATATÜRK'e ait zati eşya, evrak, kitap, yazı ve benzeri taşınırlar; Jeolojik, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait, jeoloji, antropoloji, prehistorya, arkeoloji ve sanat tarihi açılarından belge değeri taşıyan ve ait oldukları dönemin sosyal, kültürel, teknik ve ilmi özellikleri ile seviyesini yansıtan her türlü kültür ve tabiat varlıkları; Her çeşit hayvan ve bitki fosilleri, insan iskeletleri, çakmak taşları (sleks), volkan camları (obsidyen), kemik veya madeni her türlü aletler, çini, seramik, benzeri kab ve kacaklar, heykeller, figürinler, tabletler, kesici, koruyucu ve vurucu silahlar, putlar (ikon), cam eşyalar, süs eşyaları (hülliyat), yüzük taşları, küpeler, iğneler, askılar, mühürler, bilezik ve benzerleri, maskeler, taçlar (diadem), deri, bez, papirus, parşümen veya maden üzerine yazılı veya tasvirli belgeler, tartı araçları, sikkeler, damgalı veya yazılı levhalar, yazma veya tezhipli kitaplar, minyatürler, sanat değerine haiz gravür, yağlıboya veya suluboya tablolar, muhallefat (religue'ler), nişanlar, madalyalar, çini, toprak, cam, ağaç, kumaş ve benzeri taşınır eşyalar ve bunların parçaları; 23
Halkın sosyal heyetini yansıtan, insan yapısı araç ve gereçler dahil, bilim, din ve mihaniki sanatlarla ilgili etnografik nitelikteki kültür varlıklarıdır. Osmanlı padişahlarından Abdülmecit, Abdülaziz, V. Murat, II. Abdülhamit, V. Mehmet Reşat ve Vahidettin çağındaki sikkeler, bu kanuna göre tescile tabi olmaksızın yurt içinde alınıp satılabilirler. Bu madde kararına girmeyen sikkeler bu kanunun genel hükümlerine tabidir. Yurt içinde korunması gerekli taşınır kültür ve tabiat varlıkları yurt dışına çıkarılamaz; ancak milli çıkarlarımız dikkate alınarak, bunların her türlü hasar, zarar, tehdit veya tecavüz ihtimaline karşı, gideceği ülke makamlarından teminat almak ve sigortalanmak şartı ile, yurt dışında geçici olarak sergilendikten sonra geri getirilmelerine; Kültür ve Turizm Bakanlığınca teşkil edilecek yükseköğretim kurumlarının Arkeoloji ve Sanat Tarihi bilim dallarının başkanlarından oluşan bilim kurulunun kararı ve Kültür ve Turizm Bakanlığının teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca karar verilir. Kültür varlıklarımızın yurt dışında da tanıtımını en ileri düzeyde gerçekleştirebilmek için Avrupa Birliğine üye ülkelerde, Amerika Birleşik Devletlerinde ve diğer ülkelerde sergiler, sempozyum ve benzeri kültürel aktiviteler Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığının ortaklaşa çalışmaları ile koordine edilmelidir. 24
2.3. Doğal ve Kültürel Çevre Eğitimi Eğitim, bireyin ve toplumun gizil gücünü ve etkinliğini arttıran, hedef kitlesinin yeteneklerini geliştirme olanağı veren, bireyde istendik davranış değişiklikleri ortaya çıkaran en etkili araçtır. Bireyde toplumca istenen davranışları geliştirme sürecine eğitim adı verilmektedir. Örgün eğitim bu davranış geliştirme işlemini planlı bir biçimde gerçekleştirme sürecidir. şeklinde açıklanır. 22 Eğitim insandaki değişmeyi en iyi biçimde gerçekleştirmek amacını güder. 23 Eğitimde, sağlıkta, beslenmede sağlanan iyileştirmeler onların ( insanların ) ellerindeki kaynakları daha iyi, daha uzun süreli kullanabilmesini sağlar. 24 İnsanlar, ancak bilgi ve becerileri ölçüsünde başarılı çalışmalar gerçekleştirebilir. Bilgi ve becerinin gelişiminde de eğitim önemlidir. Eğitim bir süreçtir. Doğal ve kültürel çevrenin tahrip edilmesinden sonra yenilenebilmesi, düzeltilebilmesi çok zordur; bunun yerine doğal ve kültürel çevreyi koruyucu yaklaşımlar tercih edilmelidir. Ancak bu şekilde bilinçli davranışları bireyler eğitimli ise sergileyebilirler. Doğal ve kültürel çevremizin ihtiyaçlarına ve korunumuna cevap verebilecek nicelikte ve nitelikte insan gücünün yetiştirilmesi toplumsal gelişme ve ilerlemenin sağlanabilmesi açısından son derece önemli ve gerekli hale gelmiştir. Eğitim programlarına çevre eğitimi de dahil edilmeli, hatta eğitim süresi boyunca ders müfredatlarının içine sokulmalı, öğrencilere çevrenin durumu 22 Yıldız Kuzgun, Rehberlik ve Psikolojik Danışma, ÖSYM Yayınları, Ankara, 1997, s.1. 23 Cevat Geray, Halk Eğitimi, Güncelleştirilmiş 3. baskı, İmaj Yayınevi, Ankara, 2003, s.46. 24 Ortak Geleceğimiz, 1991, s. 129. 25
hakkında sorumluluk duygusu aşılanmalı, onlara çevreyi nasıl yönetmek, korumak, iyileştirmek gerektiği öğretilmelidir. 25 Çevre için eğitimin temel amacı şöyle özetlenebilir: Eğitim ve öğretim sürecinden geçen kişilerin, çevre konularında sorumlu davranışlar sergileyebilmelerini sağlayan ve teşvik eden bilgi, beceri ve değer yargıları ile donanmış vatandaşlar olarak yetişebilmelerine yardımcı olmaktır. 26 Öğrencileri çevre konusunda her zaman en doğru ve en güncel bilgilerle donatmalıdır. Doğal ve kültürel çevremizi oluşturan öğelerin, tüm canlılar tarafından kullanılan, bize miras kalan ortak değerler olduğu, bu ortak malların yanlış kullanımının hepimize sosyal maliyetler getireceği unutulmamalıdır. Doğal ve kültürel çevre eğitimi ile yetiştirilmiş, eğitilmiş insan gücü, evrensel disiplinlerden multidisipliner şekilde yararlanarak projeler üreten, kolektif çalışma bilincine sahip, evrensel düşünüp yerel çözen bireyler olacaklardır. 2.3.1. Çevre Eğitimi ve Çevre İçin Eğitim Doğumundan ölümüne kadar insanın iç içe olduğu ve hiçbir şekilde soyutlanamayacağı doğal ve kültürel çevresi, bu çevrenin geleceği ve nasıl korunacağı konusunda bilinçlendirilmek için eğitilmek bireylerin en temel hakkıdır. İnsanın ve tüm canlıların içinde yaşadıkları çevreyi daha iyi tanımaları, korumaları 25 ibid, s.149. 26 Lalegül Ergun, Ortaöğretimde Çevre İçin Eğitim, Çevre Eğitimi, TÇV Yayını, Ankara, 1993, s.38. 26
ve daha sağlıklı yaşayabilmeleri için gösterdiği gayret ve etkinliklerin tümüne Çevre Eğitimi veya Çevre İçin Eğitim diyoruz. 27 Çevre için eğitim genel anlamı ile, çevrenin yaratıcısı, öğesi ve kullanıcısı olan insanın çevre açısından ve çevre bağlamında eğitilmesi işlemleri sürecidir. Bu çerçevede çevre için eğitim, bilgilendirme, bilinçlendirme, uyarlama, dengeleme, geliştirme, koruma vb. işlemleri içermekte ve insanda bu yönde davranışlar oluşturmayı amaçlamaktadır. 28 Çevre için eğitimin ana amacı, bireyin çevresini bir bütün olarak kavraması, çevreyle etkileşiminde eleştirici bir bakış, çevreyle ilgili konularda duyarlılık, bilinçlilik, girişkenlik sahibi bir yurttaş, kenttaş olarak yetişmesidir. 29 Çevre eğitimi ve çevre için eğitimin, örgün ve yaygın eğitimin tüm evrelerinde bilimsel olarak ele alınması da çevre duyarlılığına ulaşmış bilinçli bireylerin topluma kazandırılmasında önemli bir basamaktır. Doğal ve kültürel çevre eğitişiminin gerçekleştirilmesi ile yerelden evrensele doğru açılım sağlanacak, tüm insanlık sağlıklı bir paylaşım ve bileşime yönlendirilmiş olacaktır. Eğitimde klasik yöntemlerin yeterli olmadığı-olamayacağı görülmekte ve yeni çağdaş, bilimsel ve devingen, ailede başlayan, eğitim kurumlarında geliştirilen, yaşam boyu devam eden yaklaşımlara ihtiyaç vardır. Eğitimde ki klasik anlayış (bilgi edinmek yeterlidir.) modasını kaybetmiştir. Bilgileri nerede ne zaman ve nasıl kullanacağını bilmeyen insanlar, ne kadar çok şey bilirse bilsinler tesirli olamazlar. 30 27 Selahattin Dikmen, İlköğretim Kurumlarında Çevre İçin Eğitim, Çevre Eğitimi, TÇV Yayını, Ankara, 1993, s22. 28 S.Çetin Özoğlu, Yaygın Eğitim Düzeyinde Çevre İçin Eğitim, Çevre Eğitimi, TÇV Yayını, Ankara, 1993, s.65. 29 Cevat Geray, Çevre İçin Eğitim, R.Keleş (Ed.) İnsan Çevre Toplum, Ankara,İmge Kitabevi Yayınları, 1992, s.228. 27
Doğal ve kültürel çevreyi korumak için ona sahiplenmek, sahiplenmek için sevmek, sevmek için onu bilmek, tanımak bilmek için de eğitilmek gerekir. Felsefi varsayımlara ve çevre sorunsalına yaklaşım tarzına göre iki farklı çevre eğitimi ortaya çıkar. 2.3.1.1. Mekanist Görüş Bu görüş, insanın sağgörüsünü, aklını ve zekasını kullanmasıyla, bilim ve teknolojiyi geliştirmesiyle sorunlarını çözebileceğini varsaydığından, her sorunun bilimsel ve teknik bir çözümü olduğunu kabul eder. Değerlerde, temel bakış açısında bir değişikliğe gidilmesi gereğine inanmaz. Yani yeni bir etik gerek duymaz. Bu bakış açısına göre, geleneksel insan merkezci etik üzerinde biraz rötuş yapılırsa, örneğin sıkı bir insan merkezcilik yerine zayıf insan merkezci bir değer kuramı benimsenirse, sorunları çözmeye yeterlidir. 31 Mekanist görüşün çevre sorunsalına yaklaşımı çevre hakkında bilgi aktarımı aracılığıyla çevre uzmanları yetiştirmeyi çevre sorunsalının çözümünde asıl amaç olarak gören çevre eğitimi şeklinde adlandırılabilir. Bu görüş çerçevesinde çevre eğitimi, sorunların felsefi inançlardaki köklerine girmeden çevre sorunlarının hangi eylemlerden ve hangi ürünü kullanmaktan kaynaklandığını, örneğin, erozyonun, ormansızlaşmanın, hava, toprak ve su kirlenmesinin, doğal kaynakların ve türlerin yok oluşunun nedenleri ve bunların nasıl 30 Metin Varol, Postmodern Polis Amir Eğitimi TODAİE Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Ankara, 2003, s.67. 31 Hasan Ünder, Çevre Felsefesi, Doruk Yayımcılık, Ankara, 1996, s.267. 28
önlenebileceği üzerinde odaklaşır. Ekoloji bilimi bir norm kaynağı olarak alınmaz, ondan sadece teknik normlar çıkarılır. 32 2.3.1.2. Ekolojik Görüş Ekolojik görüşe göre çevre eğitiminde asıl amaç, çevre sorunlarının temeli olan yanlış dünya görüşünün yerine zihinlere doğru dünya görüşünü aşılamak, insan merkezcilik yerine çevre merkezci değerleri iletmek, başka bir deyişle ekolojil bakış açısını zihinlere nakşetmektir. Böyle bir eğitimden geçen kişi, dünyayı bu bakış açısından görecek, yorumlayacak ve değerlendirecektir. Eğer bu başarılabilirse, insanlar yaşamın anlamını doğaya egemen olmakta, üretimde veya tüketimde değil, doğadaki gerek canlı gerekse cansız varlıklara davranışlarında bulacaklardır. Dünyadaki yaşama derin bir saygı duyacaklar, doğal varlıklara özsel bir değer vereceklerdir. 33 Çevre eğitiminde; - İnsan ile doğal ve kültürel çevre arasındaki etkileşim incelemek, - Çevre araştırmaları için gerekli bilimsel teknik ve metotları öğrenmek, - Çevre bilimleri ile diğer bilim dalları arasındaki bağıntıları incelemek, - Çevre sorunsalını çözümleme becerilerini arttırmak, - Doğal ve kültürel çevre ile ilgili konularla ilgili olmak, - Kendi yaşam alanında ve davranışlarında uygulamak - Özgüven sağlamak, değer yargılarını geliştirmek ile çevrebilim eğitimi disiplinler üstü bir eğitişim sergilenerek ele alınmalıdır. 32 ibid, s.267. 33 ibid, s.269. 29