Ergonomi Raporu. Herluf Skovsgaard, Operatör Diş Hekimi İkinci Basım, Ağustos 2001

XO DENTAL CARE Ergonomi Raporu Herluf Skovsgaard, Operatör Diş Hekimi İkinci Basım, Ağustos 2001 YA-964vers.2.0 Operatör Diş Hekimi Herluf Skovsgaard ın XO Care Programı dahilinde Hazırladığı Ergonomi Ve Çalışma Teknikleri Raporu

İçindekiler 1. Sunum... 1 2. Doğru oturmak... 1 Yanlış oturma pozisyonları... 1 Doğru oturma pozisyonları... 2 3. Doğru görmek... 4 Görsel mesafe... 4 Görsel yön... 5 Diş hekiminin açısıyla çalışma pozisyonları arasındaki bağlantı... 6 Doğrudan görmek veya aynayla çalışmak... 6 En iyi görüntüyü hasta uzanmışken alırız.... 7 Hastanın dört kafa pozisyonu... 7 Kafa yastığının (Tetier) ayarlanması... 8 Operasyon lambasının (reflektörün) takılması-ve baş lambası prensibi... 8 Dört diş hekimi ve dört hasta pozisyonunun avantajlarından yararlanmak için neler yapılabilir?... 9 Çalışma ortamının önemi... 10 Doğru oturup doğru görmek aynı anda... 11 4. Asistanla birlikte çalışmak... 11 Gözünü işten ayırmamak... 12 Ellerini işten ayırmamak... 12 Asistanla diş hekimi arasındaki işbirliği... 14 Sonuç... 18 5. Tek başına tedavi... 19 Neden tek başına?... 19 Tek başına nasıl çalışılır?... 20 Cihaz aletleriyle çalışma... 21 Emme aygıtıyla çalışma... 21 El aletleri nereye konulmalıdır?... 22 Sonuç... 23

1. Sunum Oldukça gergin hastaları, hastaya erişimin zor olduğu sıkışık ortamlarda tedavi etmeye çalışmak, zor bir iştir. Bu faktörler genellikle gergin kaslarla kötü pozisyonlarda çalıştığımız anlamına gelir. Çeşitli araştırmalar diş hekimlerinin %70 inin sırt, boyun ve omuz rahatsızlıkları nedeniyle acı çektiklerini göstermektedir. Sağlığımızın durumu, özellikle omurgamızın sırt, bel be boyun omurları, uzun vadede kalıcı mesleki sakatlıklar tarafından tehdit edilmektedir. Son zamanlarda diş hekimlerinin çalışma koşulları gittikçe zorlaşmaktadır. Bu nedenle diş kliniklerinde bilimsel kaynaklardan en uygun koşullarda yararlanarak çalışma koşullarını ve hastayla ilişkileri geliştirmek çok önemlidir. Bu raporun amacı, çalışma koşullarımızı ve etkinliğimizi geliştirecek bir çalışma metodunu tanımlamaktır. Tanımladığımız bu çalışma metodu bize; - doğru oturma; - doğru görme; ve - doğru çalışma imkanı sağlar 2. Doğru oturma 2.1 Yanlış Oturma Pozisyonları Yandaki resimlerde diş hekimi* vertebral kolonunu çevirerek yana doğru kıvırmakta, aynı zamanda da vücudunu, boynunu ve kafasını yana eğmektedir. Boynunu ve kafasını ileri ve aşağıya doğru eğerek uzatmaktadır.. Bu tür bir çalışma sonucunda şikayetler başlar ve genellikle eklemlerde, bağ dokuda veya kaslarda zedelenmeler olur, ve bunun sonucunda da kaslarda gerginliğe neden olur. Fiziksel halsizliğin yanı sıra, yanlış çalışma pozisyonları gereksiz yere yorgunluk yaratır ve bu da konsantrasyon kaybına yol açar. Sonuç olarak, gergin bir diş hekimi hastasını rahatlatmakta zorlanacaktır. * Bu raporda: - siyah figürler uygun olmayan pozisyonları, - beyaz figürler doğru pozisyonları temsil etmektedir.

Diş hekimi, optik koşullar yetersizse, sık sık hastanın ağzına bakmak için öne eğilmek zorundadır. Eğer diş hekimi sırtını bükerek öne eğilirse, bel omurgasının omurlararası diskinin ön kısmına büyük bir yük bindirecektir. Bu oturma pozisyonu, sırt kaslarına da büyük bir gerilim yükleyecektir. Eğer hasta diş hekimine göre daha alçak bir konumda duruyorsa, diş hekimi daha detaylı görebilmek için, görüntü mesafesini azaltmak zorundadır. Bu, başını ve boynunu eğmek anlamına gelir. Bu hareket omurlararası disklere, boynun kas ve bağlarına basınç uygular, ve uzun vadede boyunda osteoartrite, ve disklerin kayması veya kompresiyonu sonucunda kollarda ve ellerde nevraljiye sebep olabilir. 2.2 Doğru Oturma Pozisyonları İyi bir çalışma pozisyonu, vücudun orta düzlemini çalıştırır; yani vücut, boyun ve kafa çalışırken sağa, sola dönmez ve eğilmez. Önden bakıldığında, omurganın düz durması gerekir. Vücut simetrik durmalıdır. Oturma pozisyonu, statik kas basıncını mümkün olduğunca azaltacak şekilde dengede olmalıdır.. Yaslanarak Oturma Pozisyonu Burada, sandalyenin oturulan kısmı hafifçe geriye doğru eğimlidir ve dayanılan kısmı, belkemiğini güçlü bir şekilde desteklemektedir. Diş hekimi hastasıyla konuşurken bile, bu pozisyonda oturmalıdır. Hasta ağzının muayenesinin kolay olduğu durumlarda, bu oturma tarzı tercih edilmelidir. Ancak, bu pozisyonda çalışmak, bizler için pek mümkün olmamaktadır..

Öne Eğilerek Oturma Pozisyonu Klasik bir hekim taburesinin oturma yeri arkaya doğru eğimlidir. Böyle bir sandalyede diş hekimi hastanın ağzının içine bakmak için öne doğru biraz eğildiğinde, sırtını dengede tutmakta zorlanabilir. Kalça ile beden arasındaki açı çok daralır, ve bel omurgası kamburlaşır. Bu hareket disklerin ön kısmına büyük bir ağırlık bindirir. Biraz öne eğilmemiz gerektiğinde, eğer oturma yeri öne doğru meyilli bir sandalyede oturuyorsak, doğru bel eğrisini sağlamak daha kolaydır. Bunun nedeni, böyle bir oturma pozisyonunda kalça ile sırt arasındaki açının genişlemesidir. Kalçalar hafifçe öne kayar ve diş hekimi, kalçasının genişliğine göre, 5 ile 12 cm. daha yüksek oturur. Buna göre, boyu 178 cm.den uzun olan diş hekimleri, oturma yüksekliği 55 cm.den az olmayan ekstra yüksek sandalyeler kullanmak zorundadır. Öne doğru eğimli bir sandalyede oturan bir diş hekiminin öne kaymasını önlemek için, sandalyenin oturulacak kısmında hafif bir çukurluk olması gerekir. Vertebral kolona yandan bakıldığında, bel omurgasının geriye, sırt omurgasının hafifçe ileriye ve boyun omurgasının hafifçe geriye doğru kavisli olması gerekmektedir. Bu pozisyonda, vücut omurlararası disklere binen gayri muntazam yüklerden korunarak, sırtın dengede durması sağlanır Doğru bel kavisini sağlandığı böyle bir oturma pozisyonu, bize şu avantajları sağlar: * Omurlararası disklerin ön kısmına daha az basınç uygulanır; böylece, disk kayması (hernia discalis) riski azalır. * Sırt daha iyi bir şekilde dengelenir ve sırt kasları daha geç yorulur. * Karın bölgesinde daha az basınç olur. * Göğüs kafesi ve diyafram daha rahat hareket eder. Böylece daha kolay ve derin nefes alabiliriz.

* İnsan kambur oturduğunda, omuzlarını kaldırmaya çalışır. Bu hareket omuzlardaki kaldırıcı kasların gerilmesine neden olur. Düzgün bel eğrisi sağlanırsa, omuzları aşağıda ve yukarıda tutmak kolaylaşır. Böylece omuzlardaki kaldırıcı kasların gerilmesi engellenir. * İnsanın başını eğmişken, boynunu ileri doğru uzatması daha zordur. Miyojen baş ağrısına neden olduğundan, bu pozisyondan kaçınmak gerekir. * Son olarak, omurgadaki disklerin zarar görmesini engeller. Diş hekimlerinin çalışırken iki konumda oturmaları gerekir. Hafifçe arkaya dayanarak, ya da hafifçe öne eğilerek. Bunun için doktor sandalyesinin oturulacak kısmının ayarlanabilir olması ve dayanılan kısmın oturulan kısmın hareketleriyle uyumlu olması gerekir. Biz şu ana kadar iyi çalışma pozisyonundan anladıklarımızı tanımladık. Bundan sonraki bölümde de, hasta koltuğunda yapılacak tüm çalışmaların doğru oturma pozisyonları gerektirdiğini göreceğiz. 3. Doğru Görmek 3.1 Görsel Mesafe Bazı diş hekimleri, önkolları yatay konumda çalışabilsin diye, hasta koltuğunun yüksekliğini ayarlar. İşin aslına bakıldığında, bu çalışma konumu idealdir. Ancak bu mesafeden gerekli netlikte göremezler. Bu tür hassas bir çalışma için gereken optimum görsel mesafe, çoğu insan için 25 cm civarındadır. Diğer yandan, maksimum hassasiyet her zaman gerekli değildir. Hatta, sürekli bu kadar yakın mesafeden çalışmak, yorucu olabilir. Hassas çalışmalar için önerilen mesafe 30 cm.dir. Maksimum hassasiyet gerekiyorsa, çalışma mesafesi 25 cm olmalıdır. Ölçü alma gibi görsel hassasiyetin daha az gerektiği durumlarda, çalışma mesafesi 35-40 cm.ye çıkarılabilir.

Görsel mesafe çok uzunsa, diş hekimi bu mesafeyi azaltmak için, doğal olarak öne eğilir, böyle bir pozisyonda, sırt ve boyun bükülmüşken çalışmak çok zordur. Boynumuzu ve sırtımızı eğmeden, doğru görsel mesafeyi nasıl sağlayabiliriz? Bir yandan doğru ve hassas bir şekilde görürken, diğer yandan da rahat oturmamız gerekir. Hasta koltuğunu bize gereken netlik mesafesini sağlayacak kadar kaldırarak, öne eğilmemize gerek kalmadan, tüm bu gereksinimlerimizi sağlayabiliriz. Kısacası, boyu 178 cm.den uzun olan diş hekimlerinin, en az 85 cm.ye kadar kalkabilen hasta koltukları kullanmaları gerekir. Diş hekimlerinin, önkolları meyilli bir çalışmaları gerektiğini unutmayın. Diş hekimi ne kadar uzun boyluysa, önkolunun da o kadar meyilli olması gerekir. 3.2 Görsel Yön Doğru görsel mesafeden bakarken, sadece doğru oturmak yetmez. Bir işi yaparken, aynı zamanda doğru yönden bakmak da gerekir. * Tüm dişlerin tüm yüzeylerini; * tüm çürüklerin içlerini; * her açıdan; * mümkün olduğunca ayna kullanmadan; ve * gerekli netlikte görebiliyorsak, doğru görüyor sayılırız. Hem doğru konumda oturmak isteyip, hem de doğru görmek adına sağa sola eğilip bükülmeyi kabul edemeyiz. Acaba bu iki işi birden nasıl doğru olarak yapabiliriz?

Saat 9 3.3 Diş hekiminin görsel yönü ile çalışma pozisyonu arasındaki bağlantı Biz vücudun medyan düzlemi içinde çalışmak istiyoruz. Mümkün olduğunca ayna kullanmadan çalışmak ve hastanın ağzında çalışacağımız bölgeleri çeşitli görsel açılardan görebilmek istiyoruz. Diş hekimi bu üç hedefi, çalışma konumunu saat 9 konumundan başlayıp, saat 12 konumuna doğru ilerleyerek gerçekleştirebilir; böylelikle boynunu veya sırtını eğip bükmeden, görsel yönünü değiştirebilir. Saat 10 Saat 11 Saat 12 3.4 Aynasız veya aynayla çalışmak Aynasız çalışmak, her yeri eşit olarak görmek açısından bir avantajdır. Eğer diş hekimi aynasız çalışırken oturma pozisyonu rahatsızsa, ayna kullanmalıdır. Ayna sadece doğru oturma konumundayken istenilen görüntü yönü elde edilemiyorsa kullanılmalıdır. Ayna görmemiz gereken şeyleri, doğru oturma konumundayken göremediğimiz durumlarda gereklidir.

3.5 En iyi görüntüyü hasta uzanmışken alırız. Görmemiz gereken şeyler hastanın dudakları ve dişleri tarafından engellenir. Eğer hasta dikey konumda ise, ağız kısmen ya da tamamen öne doğru çıkık durur. Bu durumda ağzın her bölgesini görmek (doğru oturma konumunda) mümkün değildir. Eğer hasta yatay konumdaysa, ağız yukarı doğrudur ve diş hekimi daha iyi bir görüntü elde eder. Üst çenenin oklüzal yüzeyleri, ayna kullanılmadan, daha iyi görünür. Yani bizlerin hasta yatay konumdayken çalışmayı tercih etmesi gerekir. Eğer hasta bu pozisyonda yoruluyorsa, koltuğun arka kısmı iki-üç kademe indirilebilir. 3.6 Hastanın dört kafa pozisyonu Diş yüzeyinin oryantasyonu hastanın baş konumu değiştirilerek ayarlanabilir. Böylece diş yüzeyinin daha kolay görülmesi sağlanır. Hastanın başı ileri, geri, sağa veya sola çevrilebilir. 7

3.7 Tetiyer in (Kafa yastığının) ayarlaması İyi bir tetiyer hastanın başını destekler ve başın dört yöne dönmesine imkan sağlar. Yastık hastanın başını hem rahat, hem de sabit duracak şekilde olmalıdır. Bu ancak hastanın başı yastığa tamamen temas ederse ve boyun desteklenirse sağlanabilir. İdeal desteğin sağlanabilmesi için yaylı yastığın hem öne eğilebilmesi, hem de ön kısmının kaldırılabilmesi gerekir. Hastanın başı geriye doğru yatırıldığında, yastığın ön kısmı yükselir ve hafif bir eğim yapar. Hastanın başı hafifçe öne doğru çevrildiğinde, yastığın ön kısmı da hafifçe aşağı iner. Bazı hastalarda ise, yastığın oldukça yukarı kaldırılması gerekir. Pek çok yastığın ön kısmı yükselmez. Üst çeneye tedavi uygulanırken, boyun omurgasına basınç bindiğinden, hasta çok rahatsız olur. Hastanın bel eğrisi büyür ve vertebral kolonun hareketini engeller. Sonuç olarak bu çeşit koltuklar, belinden rahatsız hastalarda yetersiz kalır. 3.8 Operasyon lambasının (reflektör) takılması -"baş lambası prensibi" Çalışma bölgesindeki en iyi aydınlatmayı, görüntü ile operasyon lambasından gelen ışık aynı yönde olduğu zaman temin ederiz. Operasyon lambası diş hekiminin alnının 10 cm üstüne ve yakınına monte edilmelidir. Bu yerleşim durumu saat 12 konumunda çalışır. Aynayla çalışırken prensip aynıdır. Operasyon lambasının ışığı aynaya yansır (çünkü görüntü ile ışığın yönü aynı hizadadır). Ayna ışığı gözlem altındaki bölgeye tamamen yansıtır.

3.9 Dört diş hekimi ve dört hasta pozisyonundan yararlanmak için neler yapılabilir? Diş hekimi dört diş hekimi pozisyonunu (saat 9, 10, 11 ve 12), hastanın dört baş pozisyonuyla (geriye, biraz öne, sağa ve sola) birleştirerek, kendisine gereken yönlerde çalışabilir. Saat 9 Pozisyonu Bu pozisyon genellikle diş hekimi bir asistanla çalışırken tercih edilir. Asistan hastayı iyice görecek kadar yakın oturur. Hastanın başı arkaya doğru eğikken ve üst çenenin ön ve üst üste binmiş yüzeyleri üzerinde çalışırken, saat 9 pozisyonu uygulanır. Diş hekimi bu bölgeyi doğrudan göremiyorsa, ayna kullanmalıdır. Hastanın başını sola çevirerek, diş hekimine dönük olan yanağın sağ kısmı ve ağzın sol kısmı gibi diş yüzeyleri doğrudan görülebilir. Bu pozisyon ayrıca kron hazırlıkları için de kullanılabilir. Saat 10 Pozisyonu Hasta ağzını çok açamıyorsa, alt çenenin en arkasındaki azı dişlerini görebilmek için bu pozisyon kullanılır. Saat 11 Pozisyonu Oturma pozisyonu saat 12 konumuna yaklaştıkça, diş hekiminin alt çene dişlerini uzunlamasına görebilmesi kolaylaşır. Ancak, altçenenin en arkasındaki azı dişlerini görebilmek, saat 11 pozisyonunda daha kolaydır (fakat diş hekiminin öne doğru çok fazla eğilmemeye dikkat etmesi gerekir). Üst çenede aynayla çalışırken, sağ elini desteklemesini kolaylaştıracağından, diş hekimi bu pozisyonu kullanmalıdır. Saat 12 Pozisyonu Bu pozisyon alt çenedeki küçük azıdişi ve ön dişlerde çalışırken kullanılır. Ayrıca doğru oturma konumunda aynasız çalışılabiliyorsa, alt çene ölçüsü alırken de kullanılır. Eğer alt çenenin ön dişleri dile doğru eğimli ise, bu bölgede ölçü almak için ayna kullanılır. Diş hekimi saat 12 pozisyonundayken, hastanın başı sağa çevrilerek, sola bakan diş yüzeyleri (yanağın sol tarafı ve ağzın sağ tarafı) görülebilir. Ayrıca bu pozisyon kron hazırlıkları yapılırken de kullanılır. 9

3.10 Çalışma Ortamının Önemi Tetierin arka kısmı ile hasta koltuğu arasındaki mesafe Diş hekiminin saat 12 pozisyonunda rahat çalışmaya ihtiyacı vardır. Yani, hasta koltuğuyla tetier arasında en az 60 cm.lik bir mesafe olmalıdır. Eğer bu mümkün değilse, bu mesafe en az 45 cm.olmalıdır. saat 9 saat 10 Ayak kumandasının yeri ve hasta koltuğu kaidesinin şekli Diş hekiminin saat 9 pozisyonunda rahat çalışmaya ihtiyacı vardır Yani, ayak kumandası hasta koltuğunun sağına konulmamalıdır, çünkü bu diş hekiminin rahatsız bir şekilde oturmasına ve bacaklarını açmasına neden olur. Ayak kumandasının doğru yeri, koltuk kaidesinin sol tarafıdır, diş hekimi bu durumda kumandayı sağ ayağıyla kullanabilir ve saat 9, 10 ve 11 pozisyonları arasında serbestçe hareket edebilir. Saat 12 pozisyonunda diş hekimi ayak kumandasını sol ayağıyla kullanabilir. Ayak kumandası her dört diş hekimi pozisyonunda da pozisyonların oluşturduğu dairenin merkezindedir Ayak kumandası bu şekilde yerleştirilirse, diş hekiminin pozisyon değiştirirken onu oynatması gerekmez. Ayak kumandasını koltuk kaidesinin soluna koyabilmek için, kaidenin küçük olması ve kumandanın çok büyük olmaması gerekir. 10

3.11 Doğru oturup doğru görmek aynı anda Şimdi diş hekiminin doğru otururken doğru görebilmesini sağlayan bir metodu inceleyeceğiz. * Dört diş hekimi pozisyonuna uyumlu, * Dört hasta pozisyonuna ek olarak * İki oturma pozisyonu ve * Doğru görsel mesafe Gördüğünüz gibi bu metot sadece, çalışma ortamı diş hekiminin yukarıda tanımlanan şekilde çalışmasına imkan verirse uygulanabilir. 4. Asistanla birlikte çalışmak Pek çok diş hekimi güç ve ağır şartlarda çalışır. Görevlerini yerine getirirken sağa sola bakınıp bir şeylere uzanmaları gerekir, ve bu da konsantrasyonlarını bir saat içinde belki de yüzlerce kere bozar. Biz aşağıda bir diş hekiminin yüksek bir konsantrasyon ile ana görevlerinin hakkından nasıl gelebileceklerini ve bunun için çalışma ortamında ne gibi şartların oluşması gerektiğini tanımlayacağız. Düzgün çalışmanın ana prensipleri şunlardır: * Gözlerini elindeki işten ayırmamak; * Ellerini işten ayırmamak; ve * Elindeki işe yoğunlaşmak. Yani, diş hekimi işini yaparken, vakit kaybını önlemek ve yaptığı işe ara vermemek için, asistanıyla işbirliği yapmalıdır. 11

4.1 Gözünü işten ayırmamak Bu prensibi uygularken, cihazın aletlerinin hekimin görüntü alanı içinde bulunması, yani hekimin gözünü yaptığı işten ayırmadan gerekli aletlere ulaşması çok önemlidir. Cihazın hasta koltuğunun sağına yerleştirilmesi şeklindeki geleneksel seçim iyi bir tercih değildir, çünkü hekim saat 9 veya 10 pozisyonunda çalışırken, gözünü yaptığı işten ayırmak zorunda kalır. Dahası, cihazın bu şekilde yerleştirilmesi, diş hekiminin kısmen arkasında kalan cihaz aletlerine ulaşmak için kendini zorlamasını gerektirir. Sonuç olarak, enstruman modülü hastanın ağzına yakın, göğüs seviyesinin üstünde bir yere konulmalıdır. Böylece diş hekimi hastanın ağzından gözünü ayırmadan kolayca enstrümanlarına erişebilir. Bunun bir diğer avantajı da, ağız ile enstrümanlar arasındaki mesafenin kısa olmasıdır. Diş hekimi artık cihaz aletleri dışındaki aletleri de kullanabilir. Asistanın ana görevi diş hekimi gözünü işinden ayırmadan çalışırken, ona el aletlerini ve malzemeleri uzatmaktır. Diş hekimi gözünü işten ayırmadan çalışarak, her gün binlerce defa tekrarladığı görsel yön değiştirmenin sıkıcılığından kurtulabilir. Görsel yönünü değiştirmek ve bunun neticesinde gözlerini ışığın farklı kademelerine yeniden odaklanmaya, uyum sağlamaya ve ayar yapmaya alıştırmak oldukça yorucu bir iştir. Diş hekimi gözlerini işinden her ayırışında ilgisi dağılır ve bu küçücük çalışma alanına olan konsantrasyonu kaybolur. 4.2 Ellerini İşten Ayırmamak Diş hekimi ellerini ve gözlerini işten ayırmadan çalışırken, her şey kolayca erişebileceği bir mesafede olmalıdır. Yani aletler hastanın ağzına yakın ya da asistanın diş hekimine kolayca uzatabileceği bir yerde durmalıdır. Asistanın bunu gerçekleştirebilmesi için, çalışma ortamında bazı gereksinimler ortaya çıkar. 12

Asistanın Çalışma Ortamı Asistanın enstrumanları, piyasemenlerin frezlerini, v.s değiştirebilmesi için, bu aletlere ulaşabilmesi gerekir. Bunun için enstruman modülünün, hasta koltuğunun sağ tarafına yerleştirilmemesi gerekir. Tam tersine, enstrumanlar diş hekimi ile asistanı arasına merkezi bir şekilde konulmalıdır. Tükürük emicinin hortumunun da asistanın kolayca erişebileceği bir yerde olması gerekir. Bu alet hastanın sol omzunun yukarısında durursa, asistan hastanın yanında oturup diş hekimine yardım etmek için beklerken, kolayca uzanıp aleti tutabilir. Asistan enstrumanları diş hekimine kolayca verebilmelidir. Teorik olarak alet tepsisi, hastanın göğsü üzerindeki enstruman modülüne yerleştirilebilir. Bu çözüm bazı dezavantajları da beraberinde getirir. Zira bu konumda el aletleri çok yukarıda kalır ve aletlere erişmek için asistanın dirseğini kaldırması gerekir ve bu hareket ergonomik açıdan yanlıştır. Sonuç olarak aletlerin asistanın sağına, asistanla diş hekiminin arasına yerleştirilmesi en iyi çözümdür. Asistanın oturarak çalışabilmesi için bir çalışma masasına ihtiyacı vardır. Dolapları olan mutfak tipi bir masa ayakta çalışmak için uygun olabilir, ama oturarak çalışmaya uygun değildir. Oturarak çalışan asistanların masası, hastanın kafa yastığının arkasında ve en çok 20 cm mesafede olmalıdır (tetier in (kafa yastığının) arkasındaki mesafe, diş hekiminin saat 12 pozisyonunda rahatça çalışabilmesi için en az 60 cm olmalıdır). Aksi taktirde asistan sık sık hastanın yanından kalkmak zorunda kalır. 13

Tedavide kullanılacak tüm malzemeler, asistanın hastanın yanından ayrılmasını gerektirmeden erişebileceği bir yerde durmalıdır. Yani bu malzemelerin tümü bir arada durmalıdır. Özellikle de çalışma masasının üst kısmındaki alandan yararlanılmalıdır. Dengeli aletler ve dar enstruman modülü Aletin ve kamçı kolunun ağırlığını taşımaktan kaçınmak için, aletlerde dengeli süspansiyon olması gerekir. Bu sayede hassas çalışmalarda el ile tutulabilme imkanı artar. Ayrıca, enstruman modülünün en dıştaki alete uzanılmasını önleyecek kadar geniş olmaması gerekir. Diş hekimi enstruman modülünü sağına alarak çalışırsa, aletin ve kamçının tüm ağırlığını taşır. 4.3 Asistanla diş hekimi arasında işbirliği Bir diş hekiminin her zaman bir asistanla çalışması şart değildir. Diş hekimi tek başına çalışmakla iki kişi çalışmak arasında tercih yapma durumunda kaldığında önce işin maddi yönüne bakar. Yani, asistan giderleriyle getireceği avantajları karşılaştırır. Bizler asistan-diş hekimi işbirliğinden bazı avantajlar bekleriz. Bu avantajlar şunlar olabilir: * Çalışmanın oldukça daha az yorucu hale gelmesi; * Dikkatin eldeki işe daha çok yoğunlaşması; 14

* her bir çalışmaya ayrılan sürenin azalması; * hastanın daha rahat gevşeyerek hekimin işini kolaylaştırması Aşağıda asistanla diş hekimi arasındaki geleneksel işbirliğini eleştirel bir açıdan inceleyeceğiz. Bu sayede işbirliği kavramını objektif olarak tanımlayacağız. Geleneksel ikili çalışma Genellikle asistan bir elinde tükürük emici tüpü, diğer eli boş bir şekilde ve hastadan uzakta oturur. Bu arada diş hekimi aşağıdaki işleri tek başına yapmaktadır: 1. El aletlerini yerlerinden alıp, sonra onları geri koymak, 2. Çok fonksiyonlu şırıngayı alıp kullanmak ve yerine koymak, 3. Pamuk toplarını alıp dezenfektanda ıslatmak ve sonra yerine koymak, 4. Pamuk rulolarını değiştirmek, 5. Yeni bir frez seçmek, değiştirmek ve eskisini atmak, 6. Piyasemenlerini değiştirmek, 7. Hastanın ağzını spreyle çalkalamak. Bu çalışmaya ergonomik açıdan tükürük emici asistanıyla tek başına çalışmak denilebilir. Gerçekten tek başına çalışmayla karşılaştırıldığında fark yok denecek kadar azdır. Aşağıdaki sorunun cevabını birlikte arayalım: Diş hekimiyle asistanı arasındaki işbirliği nasıl geliştirilebilir? 15

Asistanın görevleri Asistanın görevleri şunlardır: * Tükürük emici aygıtını kullanmak; * Dudakları, yanağı ve dili uzakta tutmak; ve * Aletleri ve malzemeleri diş hekimine vermek, değiştirmek v.s Tükürük Emici Asistan cerrahi emme aygıtını sağ elinde tutarken, sol eliyle diğer işleri yapabilir. Sol eliyle çok fonksiyonlu şırıngayı kullanabilir veya başka bir iş yapabilir. Her gerektiğinde, hastanın kendisini temiz ve taze hissetmesi için, hastanın ağzını çalkalayabilir, teşhis ve tedavi sırasında dişlere kuru hava püskürtebilir. Diş hekimi sprey ya da aynayla çalışırken, asistan aynayı havayla temizleyebilir. Aletlerin değiştirilmesi Asistanın bir diğer önemli görevi de aletleri değiştirmektir. Asistanın amacı, diş hekiminin gözünü elindeki işten ayırmasına gerek kalmadan, ona gerekli aletleri temin etmektir. Bu sayede diş hekimi işine daha kolay bir şekilde yoğunlaşır. Zamandan kazanır ve enerjisini boş yere harcamaz. 16

Sadece el aletlerini değil, cihaz aletlerini de diş hekimine vermek asistanın görevidir. Diş hekimi bir dişi oyarken, sonda ile mikromotor arasındaki angeldruvayı bir frezle değiştirebilir. Hastanın deneyimleri Hasta geleneksel tedavi esnasında diş hekiminin görsel yönünü her değiştirdiğinde dikkatinin dağılmasından duyduğu huzursuzluğu ve rahatsızlığı hisseder. Yukarıda bahsettiğimiz dört elle yapılan diş tedavilerinde ise hasta, tüm dikkatini elindeki işe yöneltmiş bir diş hekimi bulacaktır. Hasta karşısında, büyük bir çalışma düzenine sahip, profesyonel bir ekip görecektir. Aklınıza asabi bir diş hekiminin hastasını rahatlatmasının mümkün olup olamayacağı gelebilir. Cevap şudur: Sadece kendisi rahat olan ve rahat görünen bir diş hekimi hastasından sakin olmasını bekleyebilir. Ayrıca, hasta koltuğunun hastanın tedavi sırasında rahat olmasını sağlayacak şekilde olması ve özellikle de, kollarını sarkıtmaması çok önemlidir. Kolların sarkıtılmasını önlemek için, resimde görüldüğü gibi, hasta koltuğundaki kafa yastığıyla bağlantılı kollukların olması gerekir. Hastaların koltuğa yukarıda tarif edilen şekilde oturdukları zaman, cihaz aletlerinden korktuklarını sık sık duyarız. Deneyimlerimize göre bu korku sadece diş hekimleriyle ilgili kuruntulardan kaynaklanır. Hastalar çok ender olarak negatif tepki verirler. Eğer hasta, resimde görüldüğü gibi, cihaz aletlerini görmeyecek şekilde, boydan boya uzanırsa, bu korku kolayca önlenebilir. 17

Hastanın koltuğa oturması veya kalkmasıyla ilgili bir sorun olmadığı zamanlarda, alet köprüsü resimde görüldüğü şekilde yerleştirilir. Kısacası hasta cihaz aletlerini görmez. 4.4 Sonuç Yukarıda bahsettiğimiz dört elle çalışma ve tedavi işlemleri, doğru çalışma pozisyonlarıyla rahatlamamızı sağlar. Çalışma yükünün önemli bir kısmını asistanın yüklemesine olanak tanır. Böylelikle bizler elimizdeki işin hassasiyetle hakkından gelir ve işimize ara vermeden yoğunlaşırız. Ender olarak başka bir şeye bakmaya veya elimizi işi bırakmaya ihtiyaç duyarız. İşimiz daha az yorucu bir hale gelir. Çalışma alanı dışında bir yere bakmak ve gerekli aletlere uzanmak gibi ilgimizi dağıtarak tedavinin gecikmesine neden olan pek çok şeyden kurtuluruz. Tüm bunlar tedavi süresini kısaltır, ve diş hekimi çalışırken daha rahat olur. 18

5. Tek başına tedavi Asistanla çalışırken kullanılan tüm oturma pozisyonları, görsel yönler, görsel mesafeler, diş hekiminin ve hastanın pozisyonları ve yukarıda bahsedilen diğer özellikler, tek başına tedavi uygularken de geçerlidir. Doğru çalışma bölümündeki paragrafta yer alan kurallar solo çalışmada da kullanılır. Tek başına tedavinin sorunlarını kavramak, dört elle diş tedavisi bölümünü okuduktan sonra, çok daha kolaydır. Dört elle tedavi yöntemleri yıllardan beri geliştirilmiş ve genişletilmiştir. Diş hekimine sürekli olarak diş hekimi koltuğunda yardımcı olan bir asistanın, diş hekiminin çalışma yükünün önemli bir bölümünü üstlendiği açıkça görülmektedir. 5.1 Neden tek başına? Bir diş hekimi neden tek başına çalışmayı tercih eder? * Profilaksi nedeniyle tedavi gereksinimi azalmış ve böylece tedavi daha basit ve daha az karmaşık bir hale gelmiş olabilir. Bu da diş hekimi için tek başına çalışmayı daha cazip kılar. * Hasta sayısında düşüş olabilir. Bu durumda bir asistanın diş hekimine hasta koltuğunda sürekli yardım etmesini gerektirecek faaliyetler azalır. Diş hekimi bu nedenle tek başına çalışarak giderlerini azaltmak isteyebilir. * Diş hekimi klinikteki insan kaynaklarının kullanımında yüksek esneklik isteyebilir. * Diş hekimi kısa ya da uzun bir süre tek başına çalışabilir, bu arada asistanının başka işlerle ilgilenmesini isteyebilir. * Bazı ülkelerde bir saatlik gelir tavanı o kadar düşüktür ki, bu gelire ancak tek başına çalışarak ulaşılabilir. * Kalifiye asistan ya da asistan adayı bulmak, özellikle akşam çalışmaları için, çok zor olabilir. * Son olarak, diş hekiminin tek başına çalışmak istemesinin nedeni, kendini bu şekilde daha rahat hissetmesi olabilir. 19

5.2 Tek başına nasıl çalışılır? Aşağıdaki paragraf, tek başına çalışma şartlarından en iyi nasıl yararlanabileceğinizi anlatmaktadır. Prensipler, tek başına çalışmanın geçici veya uzun süreli olup olmamasına göre uygulanır. Tek başına tedavinin sorunlarını anlayabilmek için, diş hekimine hasta koltuğunda yardımcı olan bir asistanın çalıştığı bir kliniği gözünüzün önüne getirmeniz yeterlidir. Bunun anlamı şudur: Diş hekimi eskiden asistanıyla yardımlaşarak hasta koltuğunda yaptığı işleri, şimdi tek başına yapması gerekmektedir. Önceden asistan hasta koltuğunda randımanlı bir şekilde çalışırken, tek başına tedavide diş hekiminin omuzlarına oldukça ağır bir yük binecektir. Dört elle çalışırken asistan tükürük emici tüpünü ve çok fonksiyonlu şırıngayı tutar. Aletleri ve malzemeleri hazırlayıp, diş hekimi onlara ulaşmak için gözünü işinden ayırmasın diye, hastanın ağzına yakın bir yerde tutar. Diş hekimi tek başına çalışırken, tüm bu işleri kendi yapmak zorundadır. Diş hekimi şimdi, iyi bir asistanın yaptığı görevleri onun yokluğunda tek başına gerçekleştirebilmek için; * Bir çalışma prosedürü; * uygun ekipman; ve * kendisi için çalışma ortamı geliştirmek zorundadır. En önemlisi gözlerini hastanın ağzından ayırmak ve aletlere uzanmak gibi sorunları sınırlaması gerekir. Tek başına tedavinin şartları bunlar olduğuna göre, diş hekiminin her şeyi el altında bulundurması, alet ve malzemelerin taşınma mesafelerini kısaltması hayati bir önem taşır. Artık alet ve malzemeleri hazırlayıp, diş hekimine verecek bir asistan yoktur. Bu nedenle tek başına tedavi, her şeyin el altında olduğu, yoğun bir çalışma ortamı gerektirir. 20

5.3 Cihaz Aletleriyle Çalışmak Prensip olarak tek başına ya da iki kişi çalışmak arasında fark yoktur. Önemli olan alet köprüsünü mümkün olduğunca hastanın ağzına yakın tutmak ve aletleri diş hekiminin görsel alanı içinde bulundurmaktır. Yani diş hekimi, hangi pozisyonda olursa olsun, gözünü hastanın ağzından ayırmadan, aletleri alabilmelidir. Frezin, angeldruvanın ya da enstrumanın değiştirilmesi sol elle yapılır. Frez tablası, ekstra piyasemenler ve enstrumanlar, diş hekiminin hastanın sol tarafından ve sol eliyle uzanabileceği bir yere yerleştirilmesi gerekir. 5.4 Emici aygıtla çalışmak Emici tüpleri yuvasını kreşuar ile yakın bir yere koymak yanlıştır. Diş hekimi saat 9 pozisyonunda otururken bile, emme tüpüne kolayca erişebilmelidir. Tükürük emici tüpü, hastanın ağzının alt kısmında biriken tükürük ve püskürtülen sıvıyı çekmesi için, ağzın içine, çalışılan bölgenin karşısına yerleştirilir. Diş hekimi Cerrahi emme tüpünü sol elinde tutar. Eğer geniş emme tüpü esnek ve ayarlanabilir bir emme tüpü koluna takılırsa, diş hekimi fazladan bir el daha kazanmış olur. Diş hekimi gerektiğinde bu kolu parmağıyla iterek uzaklaştırabilir. 21

Hastanın yanak, dil ve dudaklarını çalışma bölgesinden uzak tutmak gerektiğinde, çeşitli teknikler uygulanabilir. Mesela yanaklar parotid pamuk rulolarla bir tarafta tutulabilir, ve higroformik emme tüpü dili kenara itebilir. Geniş emme tüpü sağ tarafa yerleştirildiğinde, hastanın dilini alt çenenin solunda tutar. Ayrıca delikli, ince emme hortumları farklı yuvalarla kullanıldıklarında, dille diş yuvası arasına veya yanakla diş yuvası arasına yerleştirilebilir. Diş hekimi emme tüpüyle aynayı aynı anda sol elinde tutmayı öğrenmelidir. Bunun için bir müddet pratik yapması gerekebilir. 5.5 El aletleri nereye konmalıdır? Eğer el aletleri hastanın sağ tarafına konulursa, diş hekimi için aletleri almak, özellikle saat 9 veya 10 pozisyonundayken çok zor olacaktır. El aletleri için en uygun yer, hastanın göğsünün üzerinde ve enstruman modülünün altında durabilecek bir alet tepsisidir. Bu durumda cihazın enstruman modülü, her zaman durduğu yerden 6-8 cm yukarı kaldırılabilir. El aletleri alet tepsisinin kenarından sarkacak şekilde kulplarından asılabilir ve hekimin kolunu kaldırmak zorunda kalmaması için, başparmakla alt kısımlarından tutularak alınmalıdır. Bunun için aletler arasında 4 cm bulunması gerekir. Bu nedenle bir tedavide kullanılacak tüm aletler, alet tablasına sığmayabilir. Hastanın başının sol tarafındaki alet tablasında el aletleri için ek bir yer gerekebilir. Eğer hekimin ikinci tabladan bir alet alması gerekiyorsa, özel bir teknik kullanır: aletleri sol yerine sağ eliyle tutar. Hekim el alet ve malzemeleri alırken, sağ eli hastanın ağzına dokunduğu için kirlendiğinden, sol elini kullanır. 22

Diş hekimi tek başına çalışırken de, iki kişi çalışırken asistanının yaptığı gibi, aletlere ve malzemelere uzanabilmelidir. 5.6 Sonuç Diş hekimi tek başına çalışırken, ikili çalışmada asistanının yaptığı tüm görevleri kendisi yapmak zorundadır. Bu nedenle tek başına çalışmak, diş hekimine ve çalışma ortamına büyük gereksinimler yükler. Her şeyin hasta üzerinde yoğunlaştığı elverişli bir ortam, çalışması sırasında hekimin ellerinin özgür kalmasına imkan veren diş hekimi aletleri, ve hekimin tek kişilik performansını kolaylaştıracak tedavi seçeneklerini içeren bir çalışma prosedürü. Bir diş hekimi tek başına çalışmayla ikili çalışma arasında bir değişiklik yapmak istediğinde, iki çalışma şekli arasındaki çalışma şartlarını birkaç saniye içinde değiştirebilmelidir. Bunun için, klinik kaynakları esnek bir tavırla uygulamaya konulmalıdır. 23