ERZURUM UN YENİŞEHİRİ 3 nolu gecekondu önleme alanı, Türkiye nin en başarılı ve örnek gösterilen gece kondu önleme projesi Ö MER YAŞAR Ö ZGÖ DEK omerozgodek@hotmail. com GÖÇ VE GECEKONDU Göç insanların bir yerden bir başka yere yaşamak ve çalışmak için yapmış oldukları ikamet değişikleridir. En çok kültürel ve iskân açısından şehir hayatını etkileyen göç hareketi Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren ülkemizin karşılaşmış olduğu en ciddi şehircilik sorunu olan gecekondulaşmaya da neden olmuştur. İmar kanunlarına aykırı olarak ve arsa sahiplerinin izni alınmadan kamu veya özel kişilere ait araziler üzerine kurulan derme çatma konutları ifade etmek için kullanılan gecekondu özellikle sağlıklı konut ve tarihi mirasa uygun mimari çevrede yaşamaya ilişkin kentli haklarının ihlali olarak ciddi bir şehircilik sorunu olmuştur 3 NOLU GECE KONDU ÖNLEME BÖLGESİ Erzurum Doğu Anadolu Bölgesinin merkezi şehri olarak Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren göç merkezi haline gelmiştir. Hem kendi nüfusunu dışarıya göç olarak vermiş hem de çevre ilçeler ve illerden göç almıştır. Erzurum bu açıdan bakıldığında istasyon şehir olma özelliğine sahip olmuştur. Erzurum Doğu Anadolu Bölgesinin merkezi şehri olarak Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren bir göç merkezi haline gelmiştir. Hem kendi nüfusunu dışarıya göç olarak vermiş hem de çevre ilçeler ve illerden göç almıştır. Erzurum bu açıdan bakıldığında istasyon şehir olma özelliğine sahip olmuştur. Erzurum Cumhuriyetin ilk yıllarından beri artan nüfusu ile gecekondu veya kendine özgü mimari yapıdan uzak derme çatma konut alanlarıyla tarihi geçmişine uygun olmayan sağlıksız bir mimari yapıyla karşı karşıya kalmıştır. Özellikle ekonomik koşulları el vermeyen ailelerin kırsal kesimden Erzurum a göç etmesiyle birlikte şehirde ciddi bir gecekondu sorunu yaşanmıştır. Erzurum başta Lambert Planı olmak üzere uygulanan şehir planlarında istenilen başarı bir türlü yakalanamamış hem bu başarısızlıklardan hem de gecekondulaşmalardan yaşanan çarpık kentleşme ile şehir harabe haline dönmüştür. Bugün atlama kulelerinin de bulunduğu Kiremitlik tepenin üstünde yer alan (Büyük Kiremitlik Tabyasının yanındaki) askeri telsiz vericisinden dolayı Telsizler olarak adlandırılan ve daha sonra Harput Mahallesi olarak isimlendirilen gece kondu bölgesinin ortaya çıkması ile şehrin güneyine doğru 1968 1974 yılları arasında gecekondulaşmanın genişleme tehlikesi ortaya çıkmıştır. 1974 Yılının son aylarında İmar ve İskân Bakanlığı kentte hızlı gelişen gecekondulaşma sorununa çözüm bulunması için sosyal konut fonundan Erzurum a 6 milyon TL verileceğini bildirmiş ve konu ile ilgili olarak Erzurum Belediyesinden çalışma başlatmasını istemiştir. 23
Çalışmaya göre, yapılacak konutların yerini belediye belirleyecek, projeyi geliştirmek, kredi ve finansmanı sağlamak görevi bakanlığa ait olacaktı. Bütün bu gelişmeler sonucunda 1977 yılında Nazım Plan Bürosu kurulmuştur. Bu büronun çalışmaları sonucunda Mimar Âlim Çopuroğlu planı kabul edilmiş ve uygulanmaya konulmuştur. Bu planda alan geniş tutulmuş ve verimli tarım alanlarına doğru bir şehir genişlemesi ön görülmüştür. Şehrin gelişme alanları olarak Palandöken Dağlarının etekleri ile şehrin batı bölgesinde yer alan Gezköy civarları belirlenmiş ve burada Yenişehir ve Dadaşkent diye iki uydu kent kurulmuştur. Her iki uydu kentle ulaşıl- Yenişehir semtinin hava kalitesi (Mevlana vadisine kadar mak istenen asıl hedef, gecekondu sorununun temel nedeni olan konut açığı ihtiyacını gidermekti. Bu iki uydu kent ile şehir güney ve batıya doğru yayılmaya başlamıştır. olan kesimi) şehrin diğer ke- YENİŞEHİR SEMTİNİN MEKÂN ANALİZİ simlerine göre daha yüksek- Yenişehir Erzurum şehir merkezinin 2,5 km güneybatısında Palandöken Dağlarıyla Kiremitlik Tepesi arasındaki 383 ha.lık, düzlük alandır. Yerleşim alanın güney ve tir. Ancak palandöken dağlarına olan yakınlığından dolayı kuzey yönlü mesafesi 2 km civarıdır. Yenişehir semtinin şehir merkezine en yakın mesafesi 2,5 km iken en uzak mesafesi ise 4,5 km dir. Bu düzlük alanın şehre yakın olan ısınma maliyeti şehrin merkezine göre daha yüksektir. kısmında yükseklik (bakı) 1800 metre iken dağa doğru yaklaştıkça yükseklik 2000 metreyi bulmaktadır. Yüzey suyu olarak yazları cılız akan ve daha sonra ıslah çalışmaları ile kurutulan kilise deresinden başka bir akarsu bulunmamaktadır. Dolayısıyla sel tehlikesinden uzaktır. Buna rağmen yer altı suyollarının üstündedir. Palandöken fay hattına yakındır. Arazisi tarım arazisi olup tarla ve kısmen meralardan oluşmaktadır. Deprem açısından uygun bir zemine sahip değildir. Hâkim rüzgâr yönü güney batıdır. Bu nedenden dolayı Yenişehir semtinin hava kalitesi (Mevlana vadisine kadar olan kesimi) şehrin diğer kesimlerine NÜFUS SAYISI 40181 BİNA SAYISI 902 KONUT SAYISI 10523 TİCARİ İŞ YERİ SAYISI 487 SANAYİ TESİSİ 50 EĞİTİM VE KÜLTÜR BİNALARI SAĞLIK SOSYAL VE SPOR TESİSLERİ RESMİ DAİRELERE AİT BİNALAR 19 13 14 YENİŞEHİR SEMTİNDE NÜFUS, BİNA VE KONUT SAYILARI göre daha yüksektir. Ancak Palandöken Dağlarına olan yakınlığından dolayı ısınma maliyeti şehrin merkezine göre daha yüksektir. YENİŞEHİR SEMTİNDE İMAR ÇALIŞMALARI 1977 yılında, İmar ve İskân Bakanlığı Erzurum Nazım Plan Bürosunca imar planlaması yapılarak İmar ve İskan Bakanlığınca onanan Mimar Âlim Çopuroğlu planı uygulanmaya konulması ile birlikte dört milyon metrekarelik bir alanın kamulaştırma kararı alınmıştır. Söz konusu kamulaştırma çalışmalarının temelinde iki neden vardır. Bunlardan ilki artan arazi maliyeti nedeniyle bölgede bulunan kiremit ocaklarının kapanması ve bu nedenle hızlı bir gecekondulaşma sürecinin söz konusu arazi üzerinde başlamasıdır. Diğer neden ise bölgedeki arsa fiyatlarının metre kare başına 5 ile 15 TL arasında olmasıdır. O dönemde şehir merkezine yakın olan diğer yerlerdeki arsaların metre kare fiyatlarının 50 ile 150 TL arasında olduğu düşünüldüğünde ne kadar uygun bir fiyata kamulaştırma yapıldığı ortaya çıkacaktır. 24
Bakanlık özellikle gecekondu önleme alanlarında ucuz bedelli arsaların kamulaştırmasına önem vermektedir. Bunun temel nedeni arsa maliyetinin düşüklüğü nedeniyle toplu konut projelerine daha uygun fiyatlarla ve daha çok konutun yapılmasına müsaade edecek genişlikte arsanın yapı kooperatiflerine verilmesini sağlamaktır. Kamulaştırma çalışmalarından sonra 1163 sayılı kanuna göre kurulmuş olunan yapı kooperatiflerine 775 sayılı kanuna göre büyüklüğü 65 m 2 le 99 m 2 arasında konut inşa edilmesi için arsa tahsisi 18 Haziran 1980 tarihinde noter huzurunda kura çekilerek yapılmıştır. Kura törenine vali, idari ve askeri yöneticiler iştirak etmişlerdir. Böylece 60,000 nüfusun barınacağı, 12000 konutun yer aldığı 1200 binanın inşa edilmesi için İmar ve İskân Bakanlığınca sağlanan kaynak Emlak Bank aracılığı ile düşük faizli ve uzun vadeli krediler olarak yapı kooperatiflerince kullanılmıştır. Bu şekilde semt, İmar ve İskân Bakanlığının desteği ile halk, belediye ve diğer kurumların işbirliği sayesinde kısa sürede tamamlanmıştır Yenişehir semtinde inşa edilen binaların tamamı birbirine benzemektedir. Bunun nedeni yapı kooperatiflerine tip yönetmeliğinin uygulanması ve şehirde o zaman bağımsız özel mimar bürolarının olmamasıdır YENİŞEHİR SEMTİNİN MİMARİSİ Yenişehir şehrin güney kesiminde neredeyse şehre bitişik olarak inşa edilmiştir. Ana caddeleri 35 metre genişliktedir. Yol platformu gidiş geliş olmak üzere toplam 6 şerittir ve yeşillendirilmiş bir orta refuj ile bölünmüştür. Semt kuzeyden güneye doğru uzanan biri üst diğeri altta olan iki ana yol ile birleşen doğu batı uzantılı üç ayrı ana yol ve ara caddelerden oluşan ızgara yol sistemi etrafında şekillenen İskan birimleri ve iş yerlerinden oluşmuştur. İskan birimlerinin her biri beş katlı blok olup, her bir blokta 10 daire bulunmaktadır. Her iskan biriminin kendine ait bahçeleri vardır. Bu bahçeler blokların yan taraflarından 3-5 ön ve arka taraflarından ise 5 metre genişliğindedir. Park ve bahçeler ile birlikte kişi başına 9 metre kare yeşil alan düşmesi hedeflenmiştir. İskan birimlerinin ısıtma sistemi ilk başlarda kalorifer veya soba olmuş daha sonra ise sobalı konutlar kaloriferli sisteme dönüştürülmüştür. Doğalgazın şehre gelmesi ile birlikte semtte konutların ısınma sistemleri merkezi veya kombili doğalgazla ısınma sistemlerine dönüştürülmeye başlanılmıştır. İlk yıllarda yapılan birinci etapta konutların genişliği 99m2 ile sınırlandırılmışken ikinci marketler olarak adlandırılan etapta bu sınır 110 m2 kareye çıkarılmış, üçüncü etapta ise 130 m2 yekadar ruhsat verilmiştir. Konutların genişliğinin bu şekilde değişmesi ve sınırlandırılmasının nedeni 775 sayılı gecekondu kanununda yapılan değişikliklerdir. Özellikle Yenişehir semtinin girişinden birinci marketlerin sonuna kadar yapılan konutların genişliğinin 100 m2 altında olması bugün bu konutlarda yaşayanlar için ciddi bir sıkıntı oluşturmaktadır. Yenişehir semtinde inşa edilen binaların tamamı birbirine benzemektedir. Bunun nedeni yapı kooperatiflerine tip yönetmeliğinin uygulanması ve şehirde o zaman bağımsız özel mimar bürolarının olmamasıdır. Yenişehir semtinde birinci etapta alt yol olarak isimlendirilen ana caddenin sağında ve ikinci etapta ise iş yerleri alt yol olarak isimlendirilen ana caddenin her iki tarafında ikinci marketler adı altında sıralanırken üçüncü etapta ise iş yerleri ana cadde üzerinden uzaklaştırılarak iskan birimlerinin arasına çekilmişlerdir. Bugün Yenişehir semtinde şehircilik açısından yaşanan en ciddi sorunlardan biri iş yerlerinin derme çatma baraka görünümleridir. Gece kondu önleme bölgesinde iş yerlerinin tamamına yakını gecekondu görünümlüdür. Son zamanlarda semt içerisinde farklı mimariye sahip yeni binalar inşa edilmeye başlanmıştır. Bugün Yenişehir semtinde şehircilik açısından yaşanan en ciddi sorunlardan biri iş yerlerinin derme çatma baraka görünümleridir. Gece kondu önleme bölgesinde iş yerlerinin tamamına yakını gecekondu görünümlüdür 25
YENİŞEHİR SEMTİNİN KENTSEL ANALİZİ Yenişehir semti sosyal şehircilik anlayışının uygulandığı yerleşim yeri olarak şehircilik açısından önemli bir özelliğe sahiptir. Erzurum ve Doğu Anadolu Bölgesi için en büyük toplu konut projesi olan Yenişehir, o dönemde Türkiye de uygulanan önemli toplu konut projesi olarak örnek gösterilmiş ve desteklenmiştir. Yenişehir semtinde konut standardizasyonuna gidilmiş ve sosyal şehir modelinin sınıfsız şehir modeli bu semtte uygulanmaya çalışılmıştır. Bu şehir modelinin özelliği farklı gelir grubunda olanlar aynı alanda benzer özelliklere sahip apartmanlarda yaşamalarıdır. Bu apartmanlar, aynı hizada bulunan mimari açıdan ilginç olmayan birbirine benzeyen aynı zamanda kötü biçimde tasarlanmış ve inşa edilmiş bloklardır. Her mahalle kendine yetecek şekilde küçük işyerlerine ve çarşıya sahiptir. Ana bir cadde üzerinde birbirine bağlanan ara caddeler ile ızgara kent sistemi kullanılmıştır. Sosyal donatı alanlarına ve yeşil alanlara önem verilmiş ve geniş alanlar ayrılmıştır Özellikle yangın boşlukları ve geniş bahçe alanları Yenişehir semtinin karakteristik özelliği olmuştur. Bugün yeşil alan açısından Erzurum şehrinin en gözde yerleşim alanı Yenişehir semtidir. Türkiye deki ilk ve tek engelli parkı bu semtte Orhan Bulutlar ın Palandöken Belediye Başkanlığı döneminde yapılmıştır. Şehirdeki önemli yaşam ve yeşil alan uygulamalarından biri olan Mevlana Vadisi yine bu semtte yer almaktadır. Bugün Yenişehir semtinde kişi başına düşen yeşil alan 5,89 metre olup dünya ortalaması olan kişi başına 6 metreye yakındır. Özellikle Mayıs ve Eylül ayları arasında kadınlar apartman bahçeleri ve belediyeye ait parklarda boş zamanlarını değerlendirmektedirler. Yenişehir semti sosyal şehircilik anlayışının uygulandığı yerleşim yeri olarak şehircilik açısından önemli bir özelliğe sahiptir. Erzurum ve Doğu Anadolu Bölgesi için en büyük toplu konut projesi olan Yenişehir, o dönemde Türkiye de uygulanan önemli toplu konut projesi olarak örnek gösterilmiş ve desteklenmiştir. Yenişehir semtinde konut standardizasyonuna gidilmiş ve sosyal şehir modelinin sınıfsız şehir modeli bu semtte uygulanmaya çalışılmıştır. Şehre olan yakınlığı nedeniyle arazi değeri yüksek olan semtin binalarının tamamına yakını ekonomik ömrünü tamamlamaya başlamıştır. Buna rağmen arsa değerinin ve sosyal olanaklarının yüksek olması nedeniyle konut fiyatları ortalama 100.000 TL civarındadır. Sosyal açıdan incelendiğinde ilk göze çarpan özelliği sağlık hizmetlerine ulaşmak açısından el verişli olan konumudur. İki aile hekimliği olan Yenişehir aynı zamanda Bölge Eğitim Araştırma Hastanesine, Palandöken Devlet Hastanesine, Mareşal Fevzi Çakmak Askeri Hastanesine, Nihat Kitapçı Göğüs Hastanesine, Nene Hatun Kadın ve Doğum Hastanesine, Özel Buhara Hastanesine olan yakınlığından dolayı sağlık hizmetlerine ulaşma açısından şehrin en elverişli semtidir. Yenişehir semtinde bugün şehrin en işlek ve en büyük alış veriş merkezi olan Redevco ve şehrin yerel markaları olan Güvendik, Tema, Düzgün Market Zincirleri, şehrin en büyük iki pazarı olan Cumartesi ve Pazar pazarları sayesinde şehrin alış veriş açısından en elverişli yaşam alanı haline gelmiştir.üçü özel sektöre ait olmak üzere toplam beş spor salonuna sahip olan semt, spor açısından da şehrin en şanslı semti halindedir. Boş zamanın geçirilmesi açısından özellikle kış aylarında Redevco kapalı alan ihtiyacını önemli ölçüde karşılamış olup yine bu alışveriş merkezi içerisinde bulunan sinema salonu halkın tercih etmiş olduğu bir eğlence merkezi olarak şehre önemli hizmet vermektedir. Otopark açısından şu anda şehirde sıkıntı yaşamayan bölgelerinden biri olan semtte otopark ve trafik sıkışıklığı sadece Redevco alış veriş merkezi etrafında his edilmektedir. Trafik sıkışıklığı birinci marketler ile Redevco alış veriş merkezinin arasında inşa edilen yaya alt geçidi ile çözüme kavuşturulmaya çalışılmıştır Toplu ulaşım açısından şehrin en şanslı olan semti yine Yenişehirdir. Semt, özellikle alt yol olarak nitelendirilen güzergah için ortalama her beş dakikada bir toplu ulaşım aracı çalışmaktadır. Ancak üst yol olarak isimlendirilen güzergahta toplu ulaşım araçlarının çalışma aralığı 12 dakikayı bulmaktadır. G3 ile üniversiteye ve şehre G5 ile Kayakyoluna ve şehre, G6 ile üst yol G7 ile de alt yol şehir merkezi ve Yıldızkent semtine G9 ile Sanayiye, G11 ile Mahallebaşına, B6 ile Kayakyolu, üniversite,şehir ve Dadaşkente, B7 ile üniversiteye, Dadaşkente ılıcaya bağlanan semt 16/A ve 16/B minibüs hatlarıylada şehir merkezine bağlanmaktadır. Bugün sadece Şükrüpaşa semti ile direk toplu ulaşım bağlantısı olmayan semtin bu eksikliğinin giderilmesine ilişkin halkın talepleri mevcuttur. 26
www.erzurumsevdasi.com On adet cami de toplam 8320 cemaat kapasitesine sahip olan Yenişehir cami sayısı ve cemaat kapasitesi ile şehirde önemli bir yere sahiptir. Ancak camilerin yanında taziye evlerinin olmaması büyük bir eksiklik olarak karşımızda durmaktadır. Özellikle semtte yer alan konutların alanlarının küçük olması nedeniyle bu eksiklik önemli bir sorun olmaktadır. Yenişehir, 6 lise, 8 ilköğretim okulu, 1 imam hatip orta okulu ve 1 adet anaokulu ile eğitim açısından önemli bir toplumsal alt yapıya sahiptir. Geniş kaldırımları ile yaya hakları açısından şehrin en iyi semtlerinden biri olan Yenişehir, kışın karla mücadele açısından özellikle ara yollarda sıkıntı yaşamaktadır. Buda yaya haklarını kış aylarında olumsuz etkilemektedir. Ağırlıklı olarak orta gelir grubundaki insanların ikamet ettiği bir yaşam alanı olan Yenişehir, Sosyal olanaklarının fazla olması ve oturmuş komşuluk ilişkileri sayesinde yaşam kalitesi açısından Erzurum şehirciliği açısından önemli bir yerleşim merkezidir. Planlı şehircilik açısından halen Türkiye de örnek gösterilen nadir toplu konut projelerinden biri olan Yenişehir ciddi akademik çalışmalara konu olmalıdır. Yenişehir Dadaşkent semti ile birlikte şehrin görünümünü değiştirmiş, güzelleştirmiş ve gecekondulaşmaya engel olmuştur. Özellikle bu semtin ilk sakinleri şehir merkezindeki kadim mahalle kültürünü apartmanlara taşımışlardır. Yenişehir artık ekonomik ömrünü tamamlayan eski bir yerleşim birimi olarak önemli bir sorunun cevabını beklemektedir. Bu semt ya kentsel dönüşüm alanı kabul edilerek yeniden imar edilecek ve böylece şehir merkezinin tarihi mimari dokuya ve belleğine uygun yenilenmesi için gerekli olan arazi ihtiyacını karşılanacaktır. Ya da ülkenin en başarılı gecekondu önleme bölgesi olarak korunarak bir çöküntü alanı olması önlenecek ve gelecek nesillere aktarılması için gereken ıslah çalışmaları yapılacaktır. Yapılacak tercih ne olursa olsun Erzurum şehirciliği açısından önemli bir karar olarak geleceği etkileyecektir. Yenişehir Dadaşkent semti ile birlikte şehrin görünümünü değiştirmiş, güzelleştirmiş ve gecekondulaşmaya engel olmuştur. özellikle bu semtin ilk sakinleri şehir merkezindeki kadim mahalle kültürünü apartmanlara taşımışlardır. 27