İSLAMİ TEKNOLOJİ, MODERNLEŞME VE TEKNOLOJİ FİNANS İLİŞKİSİ ISLAMIC TECHNOLOGY, MODERNIZATION AND THE RELATIONSHIP BETWEEN TECHNOLOGY AND FINANCE MEHMET ÇELİKPENÇE 1 Sabahattin Zaim Üniversitesi ÖZET İnsanlık tarihi boyunca, geçmişten günümüze kadar uzanan zaman içerisinde, çeşitli uygarlıklar ve medeniyetler hüküm sürmüş, bu zaman dilimi içerisinde gerçekleşen çeşitli olaylar ve bu olayların da meydana geldiği farklı mekânlar yer almıştır. Bütünleşik olan bu yapı içerisinde bilgi, ahlak, teknoloji, medeniyet ve modernleşme konuları birçok düşünür ve yazar tarafından tarihin çeşitli dönemlerinde çok geniş çapta değerlendirilmiştir. Günümüz ekonomi dünyasına baktığımızda, özellikle bilgi ve teknoloji kavramları daha çok ön plana çıkmaktadır. Ancak bu demek değildir ki; ahlak, medeniyet ve modernleşme bu iki kavram kadar önemli değil. Bu yazımızda literatürde pek yer almayan ve üzerinde çok az konuşulmuş olan İslami Teknoloji kavramı ele alınarak ve bu kavram detaylı olarak incelendikten sonra İktisat ilminin epistemolojik boyutu ile olan ilişkisi ve günümüz bankacılık-finans sistemi üzerine olan etkileri bu çalışmanın konusunu oluşturacaktır. Anahtar Kelimeler: İslami Teknoloji, Bankacılık, Medeniyet, Ekonomi ABSTRACT Throughout human history, ranging from the past to the present time period, various cultures and civilizations ruled, various events occurred during this time period and different places which these events has been involved in have taken place. Within this integrated structure, many thinkers and writers widely evaluated knowledge, ethics, technology, civilization and modernization issues in various periods of history. When we look into the world of present day economic life, the concepts of knowledge and technology are very popular. However, this does not mean that; morality, civilization and modernization are not so important as much as these concepts. In this article, by considering the concept of "Islamic technology", which does not participate much in the literature and been spoken very little on it and after analyzing it in detail, the relationship of epistemological aspect of the economics and the effects on the present banking-financial system will be the subject of this study. Key Words: Islamic Technology, Banking, Civilization, Economy 1 Bu makale İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Ekonomisi ve Uluslararası Finans Doktora Programı Osmanlı Ekonomisi ve Finansı dersi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet BULUT tarafından verilen araştırma projesi kapsamında Doktora öğrencisi Mehmet ÇELİKPENÇE tarafından hazırlanmıştır. mcelikpence@albarakaturk.com.tr
GİRİŞ Teknoloji, Yunanca τέχνη (techne/sanat) ve λογία (logia/bilmek) sözcüklerinin birleşiminden oluşmuştur. Teknoloji, bir sanayi dalıyla ilgili üretim yöntemlerini, kullanılan araç, gereç ve aletleri kapsayan bilgidir. (Wikipedia, 26 Aralık 2014) Türk Dil Kurumu sözlüğünde ise Bir sanayi dalı ile ilgili yapım yöntemlerini, kullanılan araç, gereç ve aletleri, bunların kullanım biçimlerini kapsayan uygulama bilgisi, uygulayım bilimi olarak tanımlanmaktadır. (TDK, 2014) İslami Teknoloji için tarihsel süreçte sürekli gelişen ve değişen teknoloji olgusuna İslami normlar üzerinden yola çıkarak akademik bir disiplin olarak ele almaktır şeklindeki bir tanım kanaatimce yerinde olacaktır. Peki, neden teknolojiyi detaylı incelememiz gerekiyor? Bu sorunun cevabına baktığımızda, teknolojiyi detaylı olarak ele almazsak gelişen dünyamızda o bir nedenle de olsa bizim karşımıza çıkmakta gecikmeyecektir. Teknolojiyi ortaya çıkaran teknik konusu, ne idüğü yeniden, sarahatle anlaşılması gereken bir olaydır. Onu anlamak mümkün olmadan ne ona sahip olabiliriz ne de karşı çıkabiliriz (Özel, 2013, s.133). Teknolojiyi o halde, İslami normlar açısından değerlendirip, bir toplumun mihenk taşlarını oluşturan ekonomi ile olan ilişkisini ele alıp, günümüz bankacılık sistemi üzerindeki etkilerini araştırmak ahlaklı ve ekonomik açıdan güçlü bir toplum meydana getirebilmek açısından çok faydalı bir tutum olacaktır. Bu düşünce ile hareket ettiğimizde amacımıza ulaşabilmek ve bu konuda bir farkındalık oluşturabilmek için teknolojinin İslami açıdan değerlendirilmesi bu yolda atılan ilk adım olacaktır. 1. TEKNOLOJİNİN İSLAMİ AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Teknolojinin İslam ile olan ilişkisi 2012 yılının Eylül ayında Uluslararası Teknolojik Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (UTESAV) tarafından düzenlenen Teknoloji, Medeniyet ve Değerler-II konulu düşünce fırtınası toplantısında gündeme gelmiş ve bu konu üzerinde farklı görüşler ortaya atılmıştır. Bu toplantıda İslami Bisiklet konusu üzerinde durulmuş ve konuşmacılardan Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Alparslan, bir işe başlarken niyetin önemli olduğunu hatırlatarak Allah ın rızasını kazanmak 2
ve kula faydalı olmak niyetiyle yapılan işlerin İslam a uygun olduğunu vurgulamıştır (Kuralay, 2013, 53). Yine aynı toplantıda söz alan bir diğer konuşmacı Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bölüm Başkanı Prof. Dr. Bedri Gencer ise "İnsanın asli yapısını değiştiren teknoloji ve onun ürünleri İslami olamaz. Mesela naylon halılar, özellikle çocuklara negatif elektrik yüklüyor ve onları huzursuz ediyor. İlerleyen yaşlarda bu kalıcı rahatsızlıklara sebep olabiliyor'' demiştir. Emekli İlahiyatçı Prof. Dr. Süleyman Uludağ ise, ''Teknoloji geliştirme gibi yetkinliklerde milletler arası farkı fazla büyütmemek lazım. Çünkü insan yapısı her yerde aynıdır. Zaten teknoloji dediğimiz şey de bir milletin ve medeniyetin ürünü değildir. Her millet ve medeniyet bir başkasından alarak kendi teknolojisini geliştirmiştir'' demiştir (Ntvmsnbc, 9 Eylül 2012). İslami Teknoloji üzerine yapılan bu tartışmalar bize bu alanda kayda değer detaylı bir araştırmanın yapılmadığını göstermektedir. Teknolojinin İslami normlar açısından değerlendirilmesi ile geçmiş medeniyetlere ve günümüz uygarlıklarına olan etkilerinden yola çıkarak, bankacılık sektörü üzerindeki yansımalarını detayları ile masaya yatırıp, karanlık olan zihin odalarımızı bir ışık hüzmesi 2 şeklinde dahi olsa aydınlatmaya çalışacağım. İlerleyen dönemlerde bu ışık hüzmesinden yola çıkılarak oluşturulacak olan realitelerin üzerinde üretilecek olan düşüncelere bu yazının kaynak olması, çalışmanın amacına ulaşması açısından zannımca önem arz etmektedir. 2. KURAN VE HADİSLERLE TEKNOLOJİ Kuran da yüce Allah ın (c.c.) insanlara imtihan için faydasına sunduğu ve yarattığı tüm nesnelerin (Teknolojik araç ve gereçler) değerinin bilinmesi (şükretmek) gerektiği anlatılmaktadır. Nitekim Kuran da şöyle buyurulmaktadır: Allah bütün çiftleri yaratmıştır. Sizin için bineceğiniz gemiler ve hayvanlar var etmiştir. 3 2 Bir ışık kaynağından çıkan ışınların oluşturduğu ışık demeti. 3 Zuhruf 43/12-14. 3
Kuran da teknoloji ile ilgili insanlara imtihan için faydasına sunulan ve yaratılan varlıkların yaptığı tüm her şeyi yüce Allah ın (c.c.) yarattığı da açıkça dile getirilmektedir: Allah sizi ve yaptığınız şeyleri yarattı. 4 Peygamber efendimizin hadislerinde aynı şekilde ilim ve bilimin öneminin vurgulandığı görülmektedir. İlim Çin de bile olsa, gidiniz, alınız, tahsil ediniz. 5 Kadın ve erkek her Müslüman a ilim öğrenmek farzdır. 6 Kuran ve Hadislerin ışığında her zaman ve her yerde, bilgi ve teknoloji ile ilgili konularda ilim sahibi olmak gerekmektedir. Nitekim bizlere de gösterilen yol hikmet yoludur. O yolda doğru adımlarla yürüyerek ahlak ilkeleri çerçevesinde dürüst bir dünya hayatı yaşayarak ahiret hayatını kazanmaya gayret sarf etmeliyiz. 3. TEKNOLOJİ VE MODERNLEŞME Teknoloji ve modernleşme ikilisi iç içe geçmiş bir bütünün iki yarısı olarak görülebilir. Bu iki kavramı daha iyi anlamak için şu iki kavramı iyi bilmek gerekir: Medeniyet ve Gelenek. Teknoloji, modernleşme, medeniyet ve gelenek kavramları hakkında çeşitli yazarların görüşlerinden yola çıkarak 4 ayaktan oluşan bir köprü çizmeye çalışacağım. Gelenek ve modernleşme ilişkisinin, daha temel bir problem olan süreklilik ve değişme arasındaki ilişkinin modern zamanlardaki versiyonu olduğunu söylemek doğru olur (Orman, 2014, 195). Burada sürekliliği ne kadar savunduğumuz, değişime de ne kadar açık olduğumuz mevzu bahistir. Teknoloji-medeniyet ilişkisinde kabul ve ret arasındaki ince çizgi bizden sonra gelecek kuşakların hayat süreceği düzenin temellerini şekillendirecektir. Teknolojinin, medeniyetin ve yabancılaşma düşüncesinin reddi bizi içinde bulunduğumuz dünyanın gerek değerler ve gerekse şartlar bakımından dışında bir yerde bulunmaya iter (Özel, 2013, 169). 4 Saffet 37/96. 5 Beyhaki, Şuabu l-iman, Beyrut, II. 254 6 İbn Mace, Mukaddime, 17 4
Modernizmi, sürekli değişen bir dünyada kendimizi evimizde hissetmek için yapılan bir mücadele olarak düşündüğümüzde, modernizmin hiçbir tarzının asla tanımlayıcı olamayacağını görürüz. Kurduklarımız ve başardıklarımız arasında en yaratıcı olanları bile, eğer hayat devam edecekse, bizim ya da çocuklarımızın onlardan kaçmayı ya da dönüştürmeyi isteyeceğimiz hapishanelere ya da kabirlere dönecektir (Berman, 2012, 12). Medeniyetler arası farklılıklarda (doğu) ile yeni (batı) arasında bir tarafta dürüst ve özverili çalışma, geleneksel değerler, mesleğe saygı varken diğer tarafta insanların gözünü boyama ve yeni fikirlerle kısa yoldan çıkar elde etme yer alabilir (Tanpınar, 2015). İslami normların gelenekçiliği (sürekliliği) çatısı altında, geçmiş medeniyetlerin sahip oldukları teknolojilerin incelenerek, günümüz şartlarına uygun modern İslami araçların ortaya çıkarılması ve özellikle katılım bankaları nezdinde kullanılması ile birlikte İslami Teknoloji, ülke ekonomisi ve modernleşme (değişme) adına çok önemli bir köprü rolü üstlenerek bu amaca katkı sağlayacaktır. 4. KATILIM BANKACILIĞINDA TEKNOLOJİ Günümüzde İslam ekonomisi ve katılım bankacılığı açısından bir ivme hareketi yakalanmış olarak görünmektedir. Bu ivmenin artarak devam edebilmesi, özellikle de Türkiye nin İslam Finans Merkezi olabilme yolunda çıkabilecek engelleri şimdiden ortadan kaldırabilmek için Kur an-ı Kerim ve Hadisler çerçevesinde içtenlikle ve ahlaki duygularımızla hareket etmemiz gerekmektedir. Bu alanda ne kadar ileri gidebileceğimiz, Hakikate ne kadar yakın olabileceğimiz ile doğru orantılıdır. Bankacılık sektöründe kullanılacak olan teknolojilerin İslami açıdan değerlendirilerek, sadece belirli bir kesime fayda sağlamayan, kul hakkına dikkat etmek suretiyle oluşabilecek tüm belirsizlikleri ortadan kaldıran uygun araç ve gereçlerin kullanılmasına hassasiyetle yaklaşılması gereklidir. Aksi halde teknolojinin reddi ya da şartsız kabulü seçeneklerinden birini seçmek yükümlülüğüne maruz kalırız. Nitekim Kur an-ı Kerim e baktığımızda açıkça bu konu dile getirilmektedir. Ölçüyü, tartıyı tam yapın, eksiltenlerden olmayın. Doğru dürüst tartıyla tartın. İnsanların mallarının değerini normal fiyatların altına düşürmeyin ve yeryüzünde 5
fesatlık yapmayın. 7 Bu ayet, günümüzde yapılan alım satım işlemlerinde kullanılan araç ve gereçlerin İslami açıdan uygun olmasının önemini ve asla kul hakkına girmememiz gerektiğini açıkça belirtmektedir. Dolayısıyla İslami Teknoloji nin önemi bir kez daha burada vuku bulmakta ve katılım bankacılığında kullanılacak olan her türlü araç ve gereçlerin İslami normlar açısından ele alınıp değerlendirilmesi doğru bir adım olacaktır. 5. TEKNOLOJİ-FİNANS İLİŞKİSİ Teknolojinin diğer alanlar ile ilişkisine bakıldığında özellikle teknoloji finans ilişkisi oldukça ön plana çıkmaktadır. Ülkeler arası teknolojik farklar, o ülkelerin ekonomik açıdan seviyelerinin belirlenmesine de önemli bir yer tutabilmektedir. Son 50 yıl içerisinde ülke ekonomilerine baktığımızda, ABD nin ekonomik büyümesine teknolojinin etkisinin %50 olduğu, bu oranın Japonya da %55, İngiltere de %73, Fransa da %76, Almanya da ise %76 olduğu tespit edilmiştir (Mitchell, 1997). Büyümenin bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımı ile olan ilişkisi üzerine farklı gelir düzeyine sahip 159 ülkenin 2000-2009 dönemine verilerinin yer aldığı bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırma sonucuna göre ülkelerin gelir düzeyine bağlı olarak bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımının büyümeye pozitif etkisi olduğu ve ülkelerin gelir düzeyi yükseldikçe bu pozitif etkinin arttığı ortaya konmuştur. (Farhadi, İsmail, Fooladi, 2011). Bu yapılan araştırmalar, günümüz teknolojilerinde özellikle mobil teknolojiler alanında yapılacak olan yatırımların ekonomiye büyük ölçüde katkı sağlayacaktır. Mobil ürün teknolojilerinin çok hızlı gelişmesi birçok sektör açısından yakından takip edilmesi gerek bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişi ve kurumlar uzaktan ödeme imkânlarının gelişmesi sayesinde dünyanın bir ucundan diğer ucuna alım-satım işlemleri yapabilmektedir. Bu alanda faaliyet gösteren aracı kurumlar ve bazı kurumların oluşturdukları para birimleri ile para piyasalarında önemli değişiklikler oluşturmaktadırlar (Ör; Paypal, Bitcoin). Burada önemli olan husus ekonomide meydana gelen teknolojik değişikliklere karşı güçlü durabilmektir. Bu açıdan 7 Şuara 26/181-183. 6
bakıldığında İslami ülkelerin birlik olarak güçlenmesi ve ekonomik açıdan dünyada söz sahibi olabilmesi için teknolojiye daha çok yatırım yapmaları gerekmektedir. İslam ülkeleri tarafından oluşturulacak olan İslami bir para birimi ile İslam bankacılığı dünyada daha çok talep görerek İslam ekonomileri daha da güçlü hale getirebilir. Osmanlı döneminde sahip olunan toprakların genişliği ve bu toprakların yönetilmesinde kullanılan ekonomik sistemleri göz önüne alarak, bu İslami para birimini kullanacak olan ülkelere ekonomik açıdan çeşitli haklar ve ayrıcalıklar verilebilir. Talep arz dengesi ile de para biriminin diğer ekonomik araçlara göre değer kazanması da sağlanabilir. Burada önemli olan teknolojinin göz ardı edilmeden oluşturulacak olan her türlü araçların, ürünlerin ve kurumların hep birlikte hareket ederek yaklaşık 700 yıl hüküm süren dünya devleti geçmişini tekrar canlandırmak en doğru yaklaşım olacaktır. Türkiye nin 2023 hedefleri içerisinde dünyanın ilk 10 büyük ekonomisinden biri olması mümkündür. Bunun için başta insan kaynağı olmak üzere Türkiye nin sahip olduğu potansiyelini hayata geçirmesi gerekmektedir. Bu hedefin gerçekleşebilmesi büyük ölçüde toplumun tüm kesimlerini bu sürece dâhil edebilmesine bağlıdır. (Bulut, 2013) Birlik ve beraberlik ilkesi çerçevesinde Türk toplumunun bir araya gelerek, diğer İslam ülkelerine liderlik etmesi Türkiye nin ekonomik olarak daha da güçlenmesini sağlayacaktır. Bu yolda atılacak olan siyasi adımlar çerçevesinde gelecekteki Türkiye nin ekonomisi şekil almaya ve diğer ekonomiler arasındaki yeri şimdiden belirli olmaya başlayacaktır. Katılım bankacılığında kullanılan teknolojilerin İslami açıdan değerlendirilerek yeni teknolojilerin geliştirilmesi yönünde bankalarda teknoloji araştırma ve geliştirme ekiplerinin kurulması, bu ekiplerin üniversiteler ile birlikte çalışmalar yapması Türkiye nin hedeflerinin gerçekleştirilmesi yönünde atılacak olan önemli bir diğer adım olacaktır. Günümüz ekonomisinde kullanılan teknolojilerin dışarıdan satın alınması veya kiralanması yerine Türkiye içerisinde geliştirilmesi, teknolojik açıdan dışarıya bağlılığı azaltacak ve ekonomiye de bu açıdan olumlu yönde katkılar sağlayacaktır. 7
SONUÇ Tarihsel süreçte sürekli olarak medeniyet ve toplum üzerine çeşitli düşünceler ortaya çıkmıştır. Teknoloji her geçen saniye gelişmekte ve bu gelişimin medeniyetlere yansımaları da farklı olmaktadır. Bu gelişmelere İslami normlar tarafında yer alacak şekilde teknolojiye detaylı inceleyerek günümüz modernleşme kavramı ile beraber üzerinde durulması gerekmektedir. İslami Teknoloji üzerinde yoğunlaşarak, Kur an ve Hadislere bağlı kalmak suretiyle günümüz bankacılık uygulamalarını yeniden ele almalıyız. Çok hassas bir konu olan kul hakkına riayet ederek, İslami Teknoloji çerçevesinde araç ve enstrümanlarının İslam ve dolayısıyla ahlak açısından kullanımının uygunluğuna dikkat etmeliyiz. Teknolojiyi bir amaç olarak değil, insanlığa hizmet eden bir araç olarak görmeliyiz. Teknolojiyi insanlığın hizmete sunmadan önce, İslami normlar çerçevesinde değerlendirilmesi gerekliliğinin bilincine varmalıyız. Türkiye İslam Finans Merkezi olma yolunda göstereceğimiz bu hassas yaklaşımlar bizleri kendi tabiatımıza uygun olan medeniyet dünyamızda Kur an ve Hadisler ışığında en ileri ve Hakikate en yakın seviyeye taşıyacaktır. Teknoloji transfer edilebilir, ancak finans alanında kullanılacak olan teknolojilerin İslami açıdan değerlendirilerek, sadece belirli bir kesime fayda sağlamayan, kul hakkına riayet ederek tüm belirsizlikleri ortadan kaldıran uygun araç ve gereçlerin kullanılmasına hassasiyetle yaklaşılması gereklidir. Ekonomik açıdan Osmanlı dönemi uygulamalarının günümüz hayatına nasıl uygulanabileceği üzerinde durularak oluşturulacak olan İslam birliği ve para birimi ile İslam ekonomilerinin güçlenmesi sağlanabilir. Teknolojiye göstereceğimiz önem ve ekonomiye yönelteceğimiz eskiden ilham alan yeni yaklaşımlar sayesinde her anlamda daha da güçlü bir ülke oluşturabiliriz. Türkiye nin gelecek 10 yıl içerisindeki hedeflere ulaşabilmesi için teknolojiye yapılacak olan yatırımların arttırılması gereklidir. Teknolojiyi kullanarak ekonominin daha da gelişmesi hedeflere ulaşabilme adına belirleyici bir etken olacaktır. Teknolojinin gelişebilmesi de ancak geçmiş, günümüzdeki ve gelecekteki olan medeniyetlerin durumları düşünülerek çalışmalar yapılması en doğru adım olacaktır. 8
KAYNAKÇA Berman, M, (2012), Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, çev. Ümit Altuğ & Bülent Peker, İstanbul: İletişim Yayınları Bulut, M. (2013), Türkiye nin Dünya Ekonomisindeki Yeri ve Geleceği, Adam Akademi, Cilt 3/2, 62. Farhadi M, Ismail R, Fooladi M (2012), Information and Communication Technology Use and Economic Growth. Plos One 7(11). Kuralay, İ. (2013). Sosyal Sorumluluk ve İnsani Değerler [Elektronik Sürüm]. Çerçeve Dergisi, 21/60, 53. Mitchell G.R, (1997), The Global Context for U.S. Technology Policy, 28 Aralık 2014 (de indirildi) Web: http://usa.usembassy.de/etexts/tech/nas.pdf Ntvmsnbc, (2012). İslami Bir Bisiklet Üretilebilir, http://www.ntv.com.tr/arsiv/id/25380584/ 20 Aralık 2014 (de indirildi) Web: Orman, S. (2014). İslami İktisat Değerler ve Modernleşme Üzerine, İstanbul: İnsan Yayınları. Özel, İ. (1978). Üç Mesele Teknik-Medeniyet-Yabancılaşma (18. Baskı). İstanbul: TİYO Yayınları. Tanpınar, A.H. (2005), Saatleri Ayarlama Enstitüsü, İstanbul: Dergâh. Türk Dil Kurumu, (2014). Teknoloji, 18 Aralık 2014 (de indirildi) Web: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=teknoloji Wikipedia, (2014). Teknoloji, 18 Aralık 2014 (de indirildi) Web: http://tr.wikipedia.org/wiki/teknoloji 9