ISPARTA İL MERKEZİNDE ALKOL VE PSİKOAKTİF MADDE KULLANIMININ 12 AYLIK DAĞILIMI VE SOSYODEMOGRAFİK DEĞİŞKENLERLE İLİŞKİSİ. Dr. E.

T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı ISPARTA İL MERKEZİNDE ALKOL VE PSİKOAKTİF MADDE KULLANIMININ 12 AYLIK DAĞILIMI VE SOSYODEMOGRAFİK DEĞİŞKENLERLE İLİŞKİSİ Dr. E. Filiz ULUHAN UZMANLIK TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Ramazan ÖZCANKAYA 2006ISPARTA

ÖNSÖZ Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi nde aldığım uzmanlık eğitimim sırasında tecrübelerinden faydalandığım, tezimin hazırlık, yazım ve düzeltme aşamaları boyunca yardım ve anlayışlarını esirgemeyen değerli hocam, tez danışmanım Prof. Dr. Ramazan Özcankaya ya, eğitimim süresince bilgi ve desteğini gördüğüm Yrd. Doç. Dr. İbrahim Eren ve Yrd. Doç. Dr. Duru Gündoğar a, tez çalışmamdaki örneklem seçimim ve istatiksel analizlerdeki yardımlarından dolayı Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim görevlilerinden sayın Doç. Dr. Mustafa Öztürk ve Arş. Gör. Dr. Ertan Uzun a ve özellikle tüm tez çalışmam süresince uzaklığına karşın çok yakından desteğini gördüğüm Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı öğretim görevlilerinden sayın Doç. Dr. Ali Savaş Çilli ye sonsuz teşekkürler ederim. Uzmanlık eğitimim ve tezle ilgili çalışmalarım süresince her türlü yardımını gördüğüm değerli hemşire, sağlık memuru arkadaşlarıma, kendileriyle çalışmaktan mutluluk duyduğum sevgili mesai arkadaşlarıma, ayrıca hayatta karşılaştığım tüm zorluklar sırasında bana destek ve cesaret veren biricik eşim ve oğluma, tüm aileme, her zaman yanımda olduklarını bildiğim tüm dostlarıma en içten şükranlarımı sunarım. Filiz ULUHAN Isparta 2006 i

KABUL VE ONAY Tıp Fakültesi Dekanlığı na SÜLEYMAN Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı Başkanlığı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma, aşağıdaki jüri tarafından Uzmanlık tezi olarak kabul edilmiştir. Uzmanlık Tez Savunma Tarihi: 20/10/2006 Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ramazan Özcankaya, Süleyman Demirel Üniversitesi Üye:Yrd. Doç. Dr. İbrahim Eren, Süleyman Demirel Üniversitesi Üye: Doç Dr. Süleyman Kutluhan, Süleyman Demirel Üniversitesi Üye:Yrd. Doç. Dr. H. Rıfat Koyuncuoğlu, Süleyman Demirel Ünivesitesi Üye:Yrd. Doç Dr. Mehmet Şahin, Süleyman Demirel Üniversitesi ONAY:Bu uzmanlık tezi, Fakülte Yönetim Kurulunca belirlenen yukarıdaki jüri üyeleri tarafından uygun görülmüş ve kabul edilmiştir. Prof. Dr. Nevres Hürriyet Aydoğan DEKAN ii

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i KABUL ve ONAY... ii İÇİNDEKİLER... iii 1. GİRİŞ...1 2. GENEL BİLGİLER...3 2.1. Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları...3 2.1.1. Tanım...3 2.1.2. Tarihçe...3 2.1.3. DSMIV e Göre Sınıflandırılması...4 2.1.3.1. Alkol Bağımlılığının DSMIV'e Göre Tanı Ölçütleri...4 2.1.3.2. Madde Bağımlılığının DSMIV' e Göre Tanı Ölçütleri...5 2.1.3.3. Alkol Kötüye Kullanımının DSMIV' e Göre Tanı Ölçütleri...6 2.1.3.4. Madde Kötüye Kullanımının DSMIV' e Göre Tanı Ölçütleri...7 2.1.4. Dünyada ve Ülkemizde Yapılan Epidemiyolojik Çalışmalar...8 3. MATERYAL VE METOD...14 3.1. Araştırmanın Yeri, Tipi, Uygulama Tarihi...14 3.2. Araştırma Evreni ve Örnek Seçimi...14 3.3. Araştırmaya Dahil Olma Kriterleri...16 3.4. Veri Toplama Araçları...16 3.4.1. Tanı Aracı: CIDI...16 3.4.2. Kullanılan Anket Formu...17 3.5. Verilerin İstatiksel Değerlendirilmesi...17 4. BULGULAR...18 4.1. Sosyodemografik Veriler...18 4.2. Araştırma Grubunda Alkol, Madde Kullanım ve Bozukluklarının Dağılımı...18 4.3. Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu...19 4.4. Araştırma Grubunda Madde Deneme ve Sigara Kullanma Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları...21 iii

4.5. Araştırma Grubunda Ruhsal Durum Özelliklerine Göre Alkol Kullanım Bozuklukları...21 4.6. Araştırma Grubunda Önemli Zorlayıcı Yaşam Olaylarına ve Stres Faktörü Olan Sorunlara Göre Alkol Kullanım Bozuklukları...21 4.7. Araştırma Grubunda Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları...22 4.8. Araştırma Grubunda Çocukluk Dönemi Özelliklerine Göre Alkol Kullanım Bozuklukları...23 5. TARTIŞMA VE SONUÇ...45 5.1. Sosyodemografik Veriler ve İlişkili Sonuçlar...45 5.2. Araştırma Grubunda Alkol ve Madde Kullanım Bozukluklarının Dağılımı ve İlişkili Sonuçlar...46 5.3. Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu ve İlişkili Sonuçlar...47 5.4. Araştırma Grubunda Madde Deneme ve Sigara Kullanma Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları ve İlişkili Sonuçlar...49 5.5. Araştırma Grubunda Ruhsal Duruma Göre Alkol Kullanım Bozuklukları ve İlişkili Sonuçlar...49 5.6. Araştırma Grubunda Önemli Zorlayıcı Yaşam Olayları, Stres Faktörü Olan Sorunlara Göre Alkol Kullanım Bozuklukları ve İlişkili Sonuçlar...50 5.7. Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları ve İlişkili Sonuçlar...50 5.8. Çocukluk Dönemi Özelliklerine Göre Alkol Kullanım Bozuklukları ve İlişkili Sonuçlar...52 ÖZET...55 SUMMARY...56 KAYNAKLAR...57 iv

1. GİRİŞ Alkol ve madde kullanım bozuklukları, kişide fiziksel, ruhsal ve toplumsal sorunlara yol açabilen süreğen bir rahatsızlık durumudur. Vücudun hemen her organını etkileyerek önemli sağlık problemlerine neden olabilir. Trafikle ilgili suçlar, çeşitli kazalar, cinayet ve özkıyım gibi sorunlar, ailelerin parçalanması, iş yaşamının bozulması, ekonomik ve sosyal alanlarda bozulmalar gibi birçok sorunla ilişkilidir. Çağımızda duruma göre kişisel halk sağlığı, bireylerarası ilişkiler ve kamu düzeni üzerindeki yıkıcı yansımaları ile ülkelerin gündeminde çözülmesi gereken yüksek öncelikli sorunlardan biri haline gelmiştir (1, 2). Toplumun her kesimini etkilemesi ve bir toplumdan diğerine sınır tanımaz yaygınlığı sorunun önemini daha da artırmaktadır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde kırsaldan kente düzensiz göç ve işsizlik sorunu sonucunda, ekonomik ve kültürelsosyal yapıda hızlı değişiklikler ortaya çıkmaktadır. Değişen değer yargıları ve geleneksel toplumun otokontrol mekanizmalarının gücünün azalması, bireyi ve onun oluşturduğu toplumu sosyal yalnızlığa ve yabancılaşmaya götürmektedir. Sonuçta çaresizleşen bireyin yeni doyum yolları araması ve bu yolda kendine ve topluma zararlı tercihlere yönelmesi kolaylaşmaktadır (3, 4). Çalışmalar önceki yıllarda ülkemiz için daha az tehditkar olan alkol ve madde kullanım bozukluklarının toplumun birçok kesimini içine alacak boyutlarda yaygınlaştığını göstermektedir (5, 6,7, 8, 9, 10, 11, 12, 13). Öte yandan, alkol ve madde kullanım bozuklukları diğer Avrupa ülkeleri ve ABD ile karşılaştırıldığında ülkemizde daha düşük oranlarda görülmektedir. Türkiye'de son yıllarda alkol ve madde kullanımı bir sorun olarak algılanmaya başlanmakla birlikte, ilgili çalışmaların yetersiz olduğu söylenebilir. Bu alanda daha fazla bilgi edinmek için kapsamlı araştırmalara gereksinim olduğu açıktır. Alkol ve madde kullanım yaygınlığı hakkında daha kapsamlı bilgiler edinmek, koruyucu çalışmalar için gerekli ve önemli bir adımdır. 1

Biz de çalışmamızda, Isparta il merkezinde yaşayan 1665 yaş grubu kişilerde alkol ve alkol dışı psikoaktif madde kullanımının 12 aylık dağılımı ve sosyodemografik değişkenlerle ilişkisinin araştırılmasını amaçladık. 2

2. GENEL BİLGİLER 2.1. Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları 2.1.1. Tanım Psikiyatride psikoaktif madde, kötüye kullanım ve bağımlılığa yol açabilecek, duygulanım, algılama, biliş ve diğer beyin işlevlerinde bir değişiklik yaratan her türlü kimyasal madde olarak tanımlanabilir. Bunlar; esrar, eroin, kokain gibi reçete ile verilemeyen yasadışı maddeler olabileceği gibi, amfetaminler, benzodiazepinler, diğer sedatifhipnotik ilaçlar gibi yasal düzenlemeler çerçevesinde reçete ile verilen ilaçlar ya da yasal denetimlere tabi olmayan veya satışlarında kısmi düzenlemeler olan uçucular, tütün (nikotin), kahve (kafein) ve alkol (etanol) gibi maddelerdir (2). 2.1.2. Tarihçe Alkol ve alkol dışı maddeleri kullanma alışkanlığı, Taş Devri kültürlerinin 20. yüzyıla kadar yaşayan kalıntılarından elde edilen ipuçlarına göre paleolitik çağa kadar uzanmaktadır. Milattan önce Hamurabi kanunlarında alkol ticareti anlatılmıştır. Alkol kullanımı ilk çağlardan beri kimi zaman kabul görmüş, kimi zaman yasaklanmıştır. Bazı dinlerde kullanımı yasaklandığı halde, bazı dinlerde yasak getirilmemiş hatta dinsel törenlerde kullanılmıştır. Anadolu, Mezopotamya, Mısır ve Akdeniz bölgelerinde birçok toplumun alkol kullandıkları ve ticaretini yaptıkları kayıtlara geçmiştir. Eski Yunanlılarda 'Dionysos' veya Romalılarda 'Bakkhos' içki tanrıları olarak bilinir ve adlarına düzenlenen törenlerde içki içilirmiş. Aynı çağlarda alkol kullanımını kanunlarla yasaklayan kültürler de vardır. Örneğin, Atina'da rahatlıkla kullanılıp Dionysos adına şölenler düzenlenirken, Isparta'da Solon'un koymuş olduğu kanunlarla yasaklanmış, sarhoşlar sokakta teşhir edilmiş, alkollü iken suç işleyenler idam cezasına çarptırılmıştır. Bu tepkiler zaman zaman birçok toplumda görülmüştür. En son olarak 1878'de Kanada'da, 1919 1934 yılları arasında Amerika'da alkollü içkilerin üretimi ve tüketimi 3

yasaklanmıştır. Osmanlı padişahları arasında IV. Murat döneminde, alkol, afyon, tütün yasaklanmış, içenlere ölüm dahil çok ağır cezalar verilmiştir. Alkol asırlarca tıpta da kullanılmıştır, fakat 17. yüzyıldan itibaren giderek büyük ölçüye varan kötüye kullanım maddesi olmuştur. Tarih boyunca Hipokrat'tan başlayarak pek çok hekim alkollü içkilerin insan sağlığına zararından söz etmişlerdir. Günümüzde bazı ülkelerde alkolü yasaklayıcı tutum, devlet politikası olarak devam etmektedir (2). 2.1.3. DSMIV e Göre Sınıflandırılması Madde kullanımı ile ilişkili bozukluklar, DSMIV'de, her bir madde ayrı kategori oluşturmak üzere başlıca iki ana başlık altında sınıflandırılmaktadır: 1. Madde Kullanım Bozuklukları: a) Madde Bağımlılığı b) Madde Kötüye Kullanımı 2. Madde Kullanımına Bağlı Olarak Ortaya Çıkan Bozukluklar: Bu başlık altında entoksikasyon, yoksunluk, entoksikasyon deliryumu, demans, kalıcı amnestik bozukluk, psikotik bozukluk, duygudurum bozukluğu, anksiyete bozukluğu, cinsel işlev bozukluğu ve uyku bozukluğu yer almaktadır (14). 2.1.3.1. Alkol Bağımlılığının DSMIV'e Göre Tanı Ölçütleri Klinik olarak belirgin bir bozulmaya ya da sıkıntıya yol açan, 12 aylık bir dönem içinde herhangi bir zamanda ortaya çıkan, aşağıdakilerden üçü (ya da daha fazlası) ile kendini gösteren, uygunsuz alkol kullanım örüntüsü: 1. Aşağıdakilerden biri ile tanımlandığı üzere direnç artımı olması: a. Entoksikasyon ya da istenen etkiyi sağlaması için belirgin olarak artmış miktarlarda alkol kullanma gereksinimi. 4

b. Sürekli olarak aynı miktarda alkol kullanımı ile belirgin olarak azalmış etki sağlanması. 2.Aşağıdakilerden biri ile tanımlandığı üzere yoksunluk gelişmiş olması: a. Alkole özgü yoksunluk sendromu. b. Yoksunluk semptomlarından kurtulmak ya da kaçınmak için alkol alımı. 3. Alkol çoğu kez tasarlandığından daha yüksek miktarlarda ya da daha uzun bir dönem süresince alınır. 4. Alkol kullanımını bırakmak ya da denetim altına almak için sürekli bir istek ya da boşa çıkan çabalar vardır. 5. Alkolü sağlamak, alkol kullanmak ya da alkolün etkilerinden kurtulmak için çok fazla zaman harcama. 6. Alkol kullanımı yüzünden önemli toplumsal, mesleki etkinlikler ya da boş zamanları değerlendirme etkinlikleri bırakılır ya da azaltılır. 7. Alkolün neden olmuş ya da alevlendirmiş olabileceği, sürekli olarak var olan ya da yineleyici bir biçimde ortaya çıkan fizik yada psikolojik bir sorununun olduğu bilinmesine karşın alkol kullanımı sürdürülür. 2.1.3.2. Madde Bağımlılığının DSMIV' e Göre Tanı Ölçütleri A Maddenin bireyin uyumunu bozacak, klinik olarak belirgin rahatsızlığa yol açacak biçimde kullanılması ve 12 aylık bir süre içerisinde herhangi bir zamanda aşağıdakilerden üçünün bulunması: 1. Tolerans (Bireyin istediği etkiyi hissedebilmek için maddeyi giderek artan dozlarda alması, yüksek dozlara dayanma gücünün artmasıdır). 2. Yoksunluk (Kesilme):Kullanılmakta olan madde birdenbire kesilirse bazı fizyolojik belirtilerin ortaya çıkması ve bunları gidermek için maddeye gereksinim duyma. 5

3. Maddenin tasarlandığından çok daha fazla miktarlarda ve daha uzun bir süre alınması. 4. Madde kullanımına son vermek ya da bunu denetim altına almak için sürekli bir şekilde istek hissetme ve birçok kez bırakma girişiminde bulunma. 5. Maddeyi elde etmek için ve madde etkisi altında çok zaman harcama. 6. Kişinin günlük işlerini yerine getirmesi beklenen zamanlarda madde etkisi altında olma ve bunları yerine getirememe. 7. Madde kullanımının neden olduğu sosyal, ruhsal veya bedensel bir sorunun varlığına rağmen maddeyi kullanmayı sürdürüyor olma. 2.1.3.3. Alkol Kötüye Kullanımının DSMIV' e Göre Tanı Ölçütleri A.12 aylık bir dönem içinde ortaya çıkan, aşağıdakilerden biri (ya da birden fazlası) ile kendini gösterdiği üzere, klinik açıdan belirgin bozulmaya ya da sıkıntıya yol açan uygunsuz alkol kullanımı örüntüsü: 1. İşte, okulda ya da evde alması beklenen başlıca sorumlulukları alamama ile sonuçlanan yineleyici biçimde alkol kullanımı (örn. alkol kullanımı ile ilişkili olarak sık sık işe gitmemeler ya da işte başarı gösterememe; okula gitmemeler, okulu asmalar ya da okuldan kovulmalar; eş ya da çocuklara gereken ilgi ve özenin gösterilmemesi). 2. Fiziksel olarak tehlikeli durumlarda yineleyici biçimde alkol kullanımı (örn. alkol kullanımını yarattığı bozukluklar sırasında araba kullanma ya da bir makineyi işletme). 3. Alkolle ilişkili, yineleyici biçimde ortaya çıkan yasal sorunlar (örn. alkolle ilişkili davranım bozukluğuna bağlı tutuklanmalar). 4. Alkolün etkilerinin neden olduğu ya da alevlendirdiği, sürekli yada yineleyici toplumsal yada kişilerarası sorunlara karşın sürekli alkol kullanımı (örn. eşle tartışmalar, kavgalar, fiziksel saldırı). 6

B. Bu semptomlar, alkol bağımlılığının ölçütlerini hiçbir zaman karşılamamıştır. 2.1.3.4. Madde Kötüye Kullanımının DSMIV' e Göre Tanı Ölçütleri A. Maddenin uyumu bozacak, klinik olarak belirgin bir rahatsızlığa yol açacak biçimde kullanılması ve 12 aylık bir süre içinde aşağıdaki ölçütlerden biri ya da daha fazlasının bulunması: 1. Kişinin işte, evde veya okuldaki yükümlülüklerini sürdürmesini önleyecek şekilde yineleyici biçimde madde kullanması. 2. Fiziksel tehlike yaratabilecek durumlarda (örn. araç kullanırken) madde etkisi altında olma ve bu durumun tekrar tekrar olması. 3. Madde kullanımı ile ilişkili olarak yasal sorunların varlığı. 4. Madde kullanımının sosyal yaşamda ve kişinin yakınlarıyla ilişkisinde yineleyici ve kalıcı sorunlara yol açmış olmasına rağmen madde kullanımını sürdürme. B. Bu madde için kişinin bağımlılık tanısını almamış olması. Söz konusu maddeler ise, DSMIV' de ilki alkol olmak üzere şöyle sıralanmıştır: 1. Amfetamin, 2. Kafein, 3. Kannabinol (Esrar) 4. Kokain, 5. Hallüsinojenler (LSD, Fenilalkilaminler, MDMA (Ekstazi), İndol Alkoloidleri ve diğer bileşikler ), 6. İnhalanlar (Benzol, Toluen vb.) (Tiner, Bali vb.), 7

7. Nikotin, 8. Opioidler ( Morfin, Eroin, Kodein, Hidromorfon, Metadon, Oksodon, Meperidin, Fentanil, Pentazosin, Buprenorfin), 9. Fensiklidin ya da Fensiklidin Benzeri Maddeler, 10. SedatifHipnotik ve Anksiyolitik Etkili İlaçlar (Benzodiazepinler, Karbamatlar, Barbitüratlar, Barbitürat benzeri Hipnotikler ), 11. Birden Fazla Maddeyi Birlikte Kullanma, 12. Diğer veya Bilinmeyen Maddeler (Anabolik Steroidler, Nitrit İnhalanları, Nitröz Oksit ve diğer 11 kategorinin içine girmeyen reçeteli ve reçetesiz verilen ilaçlar ( örn. Antihistaminikler, Benztropin) ve psikoaktif etkileri olan diğer maddeler (14,15). Dünya Sağlık Örgütü psikoaktif maddeleri veya uyuşturucuları, oluşturdukları bağımlılık biçimlerine göre sınıflandırmaktadır. A. Morfin türü, B. Barbitürat türü, C. Kannabis türü, D. Hallüsinojenler, E. Solventler (16). 2.1.4. Dünyada ve Ülkemizde Yapılan Epidemiyolojik Çalışmalar ABD'de yapılan ECA (Epidemiological Catchment Area) çalışmasında alkol bağımlılığının yaşam boyu yaygınlığı kadınlarda %35, erkeklerde %10.0; alkol kötüye kullanımının yaşam boyu yaygınlığı kadınlarda %10.0, erkeklerde %20.0 bulunmuştur. Alkol bağımlılığı 12 aylık yaygınlığı erkeklerde %11.9, kadınlarda %2.16 olarak bulunmuştur. Etkin bağımlılık ya da kötüye kullanım oranı o sırada alkol almakta olan bağımlı ve kötüye kullanımı olanları göstermektedir. ABD de yetişkin nüfusta etkin alkol bağımlılığı % 4, etkin kötü kullanımı olanlar % 3 olarak bulunmuştur. Aynı çalışmada madde kullanımının yaşam boyu yaygınlığı kadınlarda % 4.7, erkeklerde % 7.7, aktif madde kullanıcılarının ve bağımlılarının oranı erkeklerde % 4.0, kadınlarda %1.3 bulunmuştur (17, 18). Birçok ülkede aynı yöntemle yapılmış bir anket araştırması olan ESPAD (Avrupa Alkol Madde Okul Projesi) çalışmasında ülkeler karşılaştırılmış, alkol 8

kullanımının Danimarka, İngiltere ve Polonya'da çok yüksek olduğu, ülkemizde ise düşük olduğu gözlenmiştir. Aynı araştırmada yaşam boyu esrar deneme oranı İtalya'da %19, Fransa'da %12, İspanya'da %15, İngiltere'de %61, ABD'de %34 olarak bulunmuştur. Uçucu madde kullanım oranı ise İtalya'da %6, İngiltere'de %21, ABD'de %18, Hırvatistan'da %14 olarak bulunmuştur (19) (Tablo 1). ABD' de uzun yıllardır devam etmekte olan, 11 ayrı sınıf düzeyini karşılaştıran öğrenciler arasında yapılan bir anket çalışmasında yaşam boyu bir kez esrar kullanma oranı 12.sınıflarda % 38.2, uçucu madde %19.4, eroin %1.2, alkol %80.4, kokain ise %5.9 olarak bulunmuştur (20). Pompidou grubu tarafından 1994 yılında yayınlanan bir raporda Hollanda'da esrar kullanma oranı 1619 yaş grubu içinde %23, İsviçre'de %21 olarak belirtilmiştir (21). Diğer ülkeler ile karşılaştırmalar Tablo 2 'da verilmiştir. Türkiye'de Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan Türkiye Ruh Sağlığı Profili araştırmasında 18 65 yaş arası 7479 kişide son 12 ay içinde alkol bağımlılığı yaygınlığı % 0. 8 (erkeklerde %1.7; kadınlarda %0.1) olarak saptanmıştır. Alkol bağımlılığı tanısı alanların yaş ortalaması 41. 1 olarak bulunmuştur (22). Tablo1: ESPAD Çalışmasında Çeşitli Dönemlere Göre En Az Bir Kez Alkol Kullanım Oranları Ülkeler Yaşam Boyu % Son 12 ay % Son 1 ay % Danimarka 96 94 81 İtalya 88 83 66 Polonya 92 80 54 Türkiye (İstanbul) 61 51 28 İngiltere 94 90 74 Fransa 78 Yunanistan 95 91 74 İspanya 82 ABD 70 63 39 9

Ülkemizde alkol kullanımına ilişkin çalışmalar farklı demografik gruplarda ve farklı yöntemlerle araştırılmıştır. Örnek olarak Ankara'da Park Eğitim Sağlık Ocağı Bölgesi'nde 15 yaş üstü 2238 kişide alkol kullanım yaygınlığı % 14.1, alkol bağımlılığı % 0. 9 olarak bulunmuştur (23). İstanbul'da 1997 yılında 12 65 yaş arası 1550 kişilik İstanbul nüfusunu yansıtan örneklemde yapılan araştırmada yaşam boyu alkol kullanımı % 33. 5, araştırma yapıldığı sıradaki alkol kullanım yaygınlığı % 25. 6 (erkeklerde % 34. 5, kadınlarda %15. 9) olarak bildirilmiştir (24). Tablo 2: Avrupa'nın Çeşitli Kentlerinde ve ABD'de Hayatlarında En Az Bir Kez Esrar Kullanma Oranı Kent Yaş Yıl % Amsterdam 1619 1990 23 Barcelona 1824 1982 22 Kopenhag 18 1990 52 Hamburg 1224 1991 21 Helsinki 1718 1992 19 Lizbon 1718 1988 28 Londra 1116 1987 12 ABD 1928 1992 25.2 Yine İstanbul'da 2000 yılında 15 yaş üstü 707 kişi ile yapılan çalışmada yaşam boyu alkol kullanımı % 54. 7 (erkeklerde % 73. 4, kadınlarda % 35. 0), son bir yıl içinde haftada en az bir kez alkol kullanımı erkeklerde % 17. 9, kadınlarda % 2.3 olarak bulunmuştur, alkol bağımlılığını öngörmek üzere alkol yoksunluğu yaşayanların oranı %1'dir (25). Ayrıca 1997 1998 yılları arasında yapılan ulusal çalışmada 20 yaş ve üzeri 24 788 kişide halen alkol kullanmama oranı %91. 6 olarak bildirilmiştir (26). Üstün ve arkadaşlarının 2000 2001 yılları arasında 18 yaş ve üzeri 5061 kişide geçen yıl içinde alkol kullanmama oranı % 80.4, ICD10 kriterlerine göre alkol bağımlılığı % 1.3 olarak 10

bildirilmiştir. Dünya Sağlık Araştırması'na göre 2003 yılında Türkiye'de 18 yaş ve üzeri 11 152 kişiyi içeren çalışmada yaşam boyu alkol kullanmama oranı % 91. 6'dır (27) (Tablo 3). Tablo 3: Türkiye'de Alkol Kullanım Yaygınlığı ile İlgili Genel Nüfus Örnekleminde Yapılan Araştırmalar Araştırmacı Yıl Yer Örneklem Yaşam Boyu Alkol Kullanım Oranı Alkol Kullanım Bozukluğu Arıkan ve ark 1996 Ankara Sağlık 15 Yaş Ve Üzeri 14.1 1.07(CAGE 2 Ocağı Bölgesi 2238 Kişi Puan) Akvardar ve ark 1997 İstanbul 1265 Yaş 33.5 0.9 (CIDI İle AB) 1550 Kişi Ögel ve ark 2000 İstanbul 15 Yaş Üstü 54.5 6.8 (CAGE 2 707 Kişi Puan) Kılıç 1997 Ulusal 1865 Yaş 1.0 (Yoksunluk Çalışma(DSÖ) 7479 Kişi Yaşama) Satmanve ark 19971998 Türk Diyabet 20 Yaş Üzeri Epidemiyoloji 24 788 Kişi 8.4 0.8 (CIDI İle AB) Çalışması Üstün ve ark 20002001 Muti Country 18 Yaş Üzeri 19.6 1.3 ( Haftada En Survey (DSÖ) 5061 Kişi Az Bir Kez 6 Ya World Health Da Daha Fazla Standart İçki İçme) Üstün ve ark 2003 Survey (DSÖ) 18 Yaş Üzeri 11 18.9 1.1 152 Kişi (Erkekler Günde 40 Gr, Kadınlar 30 Gr.dan Fazla) 11

İstanbul'da 1996 yılında 1478 kişilik bir örneklemde yüz yüze yapılan görüşmeler sonucunda, 77 kişinin madde denediği saptanmıştır. Bunlar içinden 47' si halen madde kullanmayı sürdürdüğünü belirtmiştir. Madde deneyenlerden 48' i esrar, 9' u eroin, 7' si kokain, 6' sı ise uçucu madde denediğini bildirmiştir (28). Yapılan tüm çalışmalarda erkeklerin daha çok madde kullandıkları görülmektedir. 1991 ve 1996 yıllarında yapılan okul anket çalışmalarında, madde kullanan erkek öğrenci oranının kız öğrencilerden iki kat daha fazla olduğu görülmektedir (29, 30, 31). Ülkemizde alkol kullanımına ilişkin çalışmalar farklı demografik gruplarda ve farklı yöntemlerle araştırılmıştır. Yapılan çalışmaların çoğunluğu toplumun çeşitli kesimlerini yansıtmaktan uzaktır. İstanbul da yapılan okul anket çalışmalarında sosyoekonomik duruma göre dağılım belirgin bir farklılık göstermemektedir. Dünya Sağlık Araştırması'na göre 2003 yılında Türkiye'de 18 yaş ve üzeri 11 152 kişiyi içeren çalışmada yaşam boyu alkol kullanmama oranı % 91. 6'dır.Yaşam boyu alkol kullanım oranı % 18.9, ağır ve zararlı içme oranı % 1. 1'dir. Bu çalışmada yaşam boyu en az bir kez madde kullandığını belirtenlerin oranı %1. 3'tür. Erkeklerde kadınlara göre, 15 24 yaş grubunda ise 25 yaş üstüne göre madde kullanım yaygınlığı daha yüksek olarak bulunmuştur. İstanbul AMATEM (Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezi)'e 1996 2002 yılları arasında yatarak tedavi gören madde bağımlılarının büyük çoğunluğunun erkek olduğu, kadınlarda tercih maddesi olarak eroin, meperidin, benzodiazepin oranları erkeklere göre yüksekken, erkeklerde esrar ve uçucu madde oranları kadınlara göre daha yüksek bulunmuştur (32). 2002 yılında 72 ilde yapılan bir çalışmada yaşam boyu en az bir kez madde kullandığını belirtenlerin oranı % 1. 3' tür. Erkeklerde kadınlara göre, 15 24 yaş grubunda ise 25 yaş üstüne göre madde kullanım yaygınlığı daha yüksek olarak bulunmuştur (33). Lise ikinci sınıf öğrencileriyle 2003 yılında yapılan araştırmada yaşam boyu en az bir kez esrar kullanım yaygınlığı % 5. 1, ekstazi % 3. 2, uçucu madde % 5. 2, sedatifhipnotik ilaçlar % 5. 4, eroin % 2. 8, flunitrazepam % 3.1' dir. Yaşam boyu en az bir kez esrar kullanım yaygınlığı Adana'da % 3. 3, Ankara'da % 2. 9, Diyarbakır'da % 5. 1, 12

İzmir'de % 6. 1 ve Samsun'da % 3. 8 bulunmuştur. Ekstazi için bu oranlar Adana'da %1, Ankara'da % 1. 1, Diyarbakır'da % 0. 6, İzmir'de % 2. 5, Samsun'da % 0. 8 bulunmuştur (34). İstanbul'da 2004 yılında yapılan araştırmada 3483 lise iki öğrencisinde yaşam boyu en az bir kez uçucu madde kullanım yaygınlığı % 5. 9, esrar kullanım yaygınlığı % 5. 8, flunitrazepam kullanım yaygınlığı % 4. 4, benzodiazepin kullanım yaygınlığı % 3.7, ekstazi kullanım yaygınlığı % 3.1 ve eroin kullanım yaygınlığı %1.6 bulunmuştur. Yaşam boyu en az bir kez madde kullanımı riski cinsiyete göre karşılaştırıldığında erkeklerin benzodiazepin kullanımı hariç diğer tüm maddeler için kızlardan daha fazla risk taşıdığı görülmüştür. Madde kullanım riski erkeklerde eroin kullanımı için 10 kat, esrar için yaklaşık 4 kat, ekstazi için ise yaklaşık 3 kat daha fazladır. Yüksek gelir düzeyine sahip olan ailelerin çocuklarında düşük gelir düzeyine sahip olanlara göre flunitrazepam kullanım riskinin daha yüksek olduğu görülmüştür (35). Dünyada ve ülkemizde yapılan çalışmalar, alkol ve alkol dışı psikoaktif madde kullanımının toplumun birçok kesimini içine alacak boyutlarda yaygınlaşmakta olduğunu göstermektedir. Çağımızda bireylerin fiziksel, ruhsal ve toplumsal durumlarını etkileyen ve çözülmesi gereken yüksek öncelikli, önemli bir sağlık sorunu haline gelmiştir. Alkol ve psikoaktif madde kullanım yaygınlığı ve sosyodemografik değişkenlerle ilişkisi hakkında kapsamlı bilgiler edinmek, koruyucu çalışmalar için gerekli ve önemli bir adımdır. Son yıllarda bu alanda çalışmalar Türkiye de de artmakla beraber, yetersiz olduğu söylenebilir. Bu nedenle biz de çalışmamızda, Isparta il merkezinde yaşayan 1665 yaş grubu kişilerde alkol ve alkol dışı psikoaktif madde kullanımının 12 aylık dağılımı ve sosyodemografik değişkenlerle ilişkisinin araştırılmasını amaçladık. 13

3. MATERYAL VE METOD 3.1. Araştırmanın Yeri, Tipi, Uygulama Tarihi Araştırma, Isparta ili merkez ilçesinde, 01 Kasım 2005 15 Mart 2006 tarihleri arasında yapılmış kesitsel tipte bir araştırmadır. Araştırmanın evrenini merkez ilçe sınırları içinde yaşamakta olan 1665 yaş arası kişiler oluşturmaktadır. 3.2. Araştırma Evreni ve Örnek Seçimi ABD de yapılan ECA çalışmasında alkol bağımlılığı yaygınlığı yıllık % 6. 8 (erkeklerde %11.9, kadınlarda % 2.16) bulunmuştur (17,18). Örnek büyüklüğü görülen bu yaygınlık oranları üzerinden hesaplanmıştır. Örnek büyüklüğü hesaplanmasında İNSTAT istatistik programı kullanılmıştır. Hesaplamada, standart sapma= % 3, alfa=0.05, beta=0.20 alındı. Hesaplama sonucunda örnek büyüklüğü 977 kişi olarak bulundu. Değerlendirmede kolaylık sağlaması amacıyla bu rakam, uygulama sırasında 1000 kişiye çıkarıldı. Araştırmada İl Sağlık Müdürlüğü 2005 yılı ETF (Ev Halkı Tespit Fişi) kayıtları esas alınarak mahalle sayısı ve bunların nüfusları tespit edildi. Mahalleler İl Sağlık Müdürlüğü tarafından sosyoekonomik düzeylerine göre düşük, orta ve yüksek gelir grubu olmak üzere, üç tabakaya ayrıldı. Sosyoekonomik düzeye göre her tabakaya düşen mahalle rasgele yöntemle belirlendi. Toplam örnek sayısından her sosyoekonomik tabakaya düşecek kişi sayısı hesaplandı (Tablo 4, 5). Anket uygulaması için sosyoekonomik düzeye göre belirlenen mahallelerde en büyük sokakta sağdan ilk evden başlandı, örnek sayısı tamamlanana kadar, sırayla tek tek evler ziyaret edildi. Hedef yaş gurubundaki kişilerin tamamına ulaşabilmek amacıyla ziyaretlere çoğunlukla öğleden sonra saat 14 00 te gidildi. Ulaşılamayan kişilere hafta sonlarında gidilerek anket uygulandı. Anketler araştırmacı ve kendisine yardımcı iki hemşire ve iki sağlık memuru tarafından yüz yüze görüşme ile yapıldı. Böylece araştırmada belirlenen hedef gurubundaki kişilerin tamamına ulaşıldı. 14

Tablo 4: Örnekleme Tablosu Gelir Grubu Mahalle Sayısı 16 65 Yaş Arası Nüfus Genel Nüfustaki Oranı (%) Örnek Sayısı Çalışılacak Mahalle Sayısı Yüksek 13 36832 24 259 2 Orta 20 83579 60 591 5 Düşük 10 21248 16 150 1 Toplam 43 141 659 100 1000 8 Tablo 5: Seçilen Mahallelere Göre Örnek Sayıları Gelir Düzeyi Mahalle 1665 yaş arası nüfus Örnek sayısı Yüksek İstiklal Gülevler 4254 1261 197 62 259 Orta Anadolu Gülcü Ayazma Fatih Yedişehitler 4922 2085 2616 6069 8344 119 54 66 149 203 581 1000 Düşük Vatan 2182 150 150 15

Araştırmanın yardımcı anketörlerine araştırmacı tarafından önceden anket ve uygulaması hakkında eğitim verildi. Araştırmadan önce Isparta merkezde rasgele belirlenen bir mahallede hedef gruba uyan yaş grubundaki 20 kişiye anketörler tarafından ön anket yapıldı. Anketin eksiklikleri ve uygulamadaki sorunlar görülerek düzeltildi. 3.3. Araştırmaya Dahil Olma Kriterleri Araştırmaya dahil olma kriterleri; Isparta il merkezinde ikamet etmek, 16 65 yaş arasında olmak, anketin amacı açıklandıktan sonra anket sorularını cevaplamayı kabul etmek olarak belirlendi. 3.4. Veri Toplama Araçları 3.4.1. Tanı Aracı: CIDI Bu çalışmada alkol ve psikoaktif madde kullanım yaygınlığını araştırmak amacıyla kullandığımız görüşme ölçeği Ahmet Göğüş tarafından Türkçe'ye çevrilen 17 tanı alanı içeren CIDI nın 2.1, 12 aylık versiyonunun demografik bilgiler (A bölümü), alkol (J bölümü) ve madde kullanımı (L bölümü) modülüdür. Kullanılan ölçek Ek1 de verilmiştir. CIDI, Dünya Sağlık Örgütü ile A.B.D Alkol, Madde Bağımlılığı ve Sağlık İdaresi'nin ortak bir projesi sonucu yapılmıştır. Geniş, tam standardize bir görüşme ölçeğidir. Değişik kültürlerde kullanılabilirliği ve geçerliliği gösterilmiştir (36). Ülkemizde yapılan araştırmalarda da kullanılmıştır (37, 38, 39, 40). Amerikan Psikiyatri Birliği'nin Tanı ve İstatistik El Kitabı (DSMIV,1994) ve Dünya Sağlık Örgütü Hastalıkların Uluslararası Sınıflandırması (ICD 10, DSÖ 1990) tanı sistemlerine göre tanı koyabilecek şekilde geliştirilmiştir. Temel kullanım amacı ruhsal bozuklukların epidemiyolojisi ile ilgili araştırmalar olmakla birlikte diğer ( klinik ve araştırma gibi) amaçlarla da kullanılabilir (41). CIDI erişkinler için geliştirilmiştir. Eğitim ve kültürel geçmişleri ve zeka düzeyleri çok farklı kişiler için yazılmıştır. Düşük eğitimli kişilerin 16

de yanıtlayabileceği kadar basit bir ölçektir. Ağır zeka geriliği, ağır bunaması ya da akut psikozu olanlar anlamlı yanıtlar vermeyebilirler. Görüşmeci bilişsel işlevleri ağır derecede bozuk olduğundan eminse görüşmeyi sonlandırabilir. CIDI'nin uygulanabilirliği ve güvenirliğini ortaya çıkaran çalışmalar mükemmel sonuçlar bildirmektedir (42, 43). 3.4.2. Kullanılan Anket Formu Çalışmaya katılanlara CIDI 2.1'in demografik bilgiler, alkol ve madde kullanım modülünün yanı sıra doğum yeri, bulunulan yerde yaşama süresi, maddi durum, sigara kullanma, herhangi bir madde deneme, dindar olma durumu, ruhsal şikayet, ruhsal hastalık, intihar girişimi, ailenin eğitim durumu, ruhsal durumu ve herhangi bir madde kullanım öyküsü (anne ve baba eğitim durumu, baba mesleği, aile içinde ruhsal hastalık, intihar girişimi, intihar eden, anne, baba, kardeş, eş, yakın arkadaşta sigara, alkol, madde kullanımı) ve çocukluk dönemi (çocukluk döneminde evde hakim kişi, babanın rolü, çocukluk döneminde fiziksel şiddet, sözel şiddet, cinsel taciz yaşantısı, çocukluk döneminde aşırı hareketlilik ve/veya dikkat eksikliği, saldırganlık ya da davranış bozukluğu, aile içi şiddet) ile ilgili bazı özellikleri tespit etmeye yönelik oluşturmuş olduğumuz bir bilgi formu da uygulanmıştır. Kullanılan bilgi formu Ek2 de verilmiştir. 3.5. Verilerin İstatiksel Değerlendirilmesi CIDI ölçeği verileri bilgisayara aktarılarak DSMIV' e göre hazırlanmış algoritmalar yardımıyla ruhsal bozukluk tanılarına dönüştürüldü. Veriler SPSS 11.0 istatistik programında analiz edildi. Kategorik değişkenlerden oluşan grupların karşılaştırıldığı analizlerde kikare testi uygulandı. Ekonomik durum, dindar olma durumu, meslek, yaş ve eğitim durumunun alkol kullanım bozukluklarına etkilerini değerlendirmek amacıyla lojistik regresyon analizi yapıldı. İstatistik analizlerde anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alındı. 17

4. BULGULAR 4.1. Sosyodemografik Veriler Araştırma grubundaki yaş aralığı 16 65 olan 500 ü kadın, 500 ü erkek olmak üzere toplam 1000 kişi ile görüşüldü. Yaş grupları en çok 26 35 (% 24. 7) ile 16 25 (% 24.6) yaş grubunda, daha sonra 36 45 yaş grubunda bulundu. Medeni durumuna göre en fazla olanlar evli (% 75.5) ve bekarlardı (% 19.7). En çok görülen meslek grupları ev kadınlar (% 36. 3) ve serbest meslek (% 17. 9) sahipleri idi. Daha az oranda memur (%12. 9), öğrenci (%12. 1) ve işçi (%11.2) grupları görüldü. Ekonomik duruma göre çoğunluk orta seviyede, eğitim durumuna göre ise çoğunluk ilk ve ortaöğretim (% 51. 8) mezunları idi. Çoğunluk kentte doğanlar (% 75. 0) ve bulunduğu yerde 20 yıl ya da daha uzun süredir yaşamakta olanlardı (%51. 9). Eğitim durumuna göre okuryazar olmayanların % 83. 7 si kadın; ilk ve ortaöğretim mezunlarının % 58. 0 kadın, yükseköğrenim mezunları ise % 75. 0 i erkekti. Eğitim durumunun cinsiyete göre dağılımı istatiksel olarak anlamlıdır (x² =80.089, p=0.000). Medeni durum, meslek, ekonomik durum, eğitim durumunun cinsiyete göre dağılımı anlamlı bulundu. Yaş, doğum yeri ve bulunduğu yerde yaşama süresinin cinsiyete göre dağılımı arasında ise anlamlı fark bulunmadı (x² =1.869, p=0.760; x².869, p=0.209; x² =1.259, p=0.739) ( Tablo 6, 7). 4.2. Araştırma Grubunda Alkol, Madde Kullanım ve Bozukluklarının Dağılımı Araştırma grubunda son 12 ay içinde alkol kullanım bozukluğu olanların dağılımı % 2. 2 bulundu (n=22) (alkol bağımlılığı % 2. 0 ve alkol kötüye kullanımı % 0.2 birlikte). Madde bağımlılığı ya da kötüye kullanımı saptanmadı (Tablo 8). 18

Cinsiyete göre bakıldığında alkol kullanım bozukluğu olan kadınlar % 0. 2, erkekler % 4. 2 bulundu. Alkol kullanım bozuklukları durumunun cinsiyete göre dağılımı anlamlı bulundu (x²=18.591, p=0.000). Bir yılda 12 standart içkiden fazla alkol içenler % 14. 2 (n=142), psikoaktif madde deneyenler % 0. 8 (n=8), sigara kullananlar % 35. 1(n=345) bulundu. Sigara kullanan kadınlar % 29, erkekler % 40. 9; psikoaktif madde deneyen erkekler % 1. 6 oranında bulundu. Psikoaktif madde deneyenlerin tamamı erkekti. Son bir yılda 12 standart içkiden fazla alkol tüketme, psikoaktif madde deneme ve sigara kullanma durumunun cinsiyete göre dağılımı istatistiksel olarak anlamlı bulundu (x²: 78.827, p=0.000) (x²=8.065, P=0.005) (x²=14.689, p=0.000) (Tablo 9). 4.3. Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu Yaş, cinsiyet, medeni durum, doğum yeri, bulunduğu yerde kaç yıldır yaşadığı, meslek, ekonomik durum, eğitim durumu, dindar olma durumu gibi değişkenlerin alkol kullanım bozukluğuna etkisi araştırıldı. Alkol kullanım bozukluğunun en çok görüldüğü yaş grupları 36 45 yaş grubu (%4.1) ile 2635 yaş grubundakilerdi (% 2.4). Daha sonra 1625 yaş grubundakilerde (% 2.0) ve 4655 yaş grubundakilerde (% 1.1) bulundu, 5665 yaş grubunda ise alkol kullanım bozuklukları görülmedi. Alkol kullanım bozukluğu boşanmış ya da ayrı olanlarda (% 20.6) ve bekarlarda (% 5. 0) yüksek, evli olanlarda (% 0.7) daha düşük oranlarda idi. Yaşa göre alkol kullanım bozukluğunun dağılımı istatiksel olarak anlamlı bulunmadı. Medeni duruma göre ise anlamlı idi (x²=7.016, p=0.135; x²=69.385, p=0.000) (Tablo 10). Doğum yerine göre kentte doğanlarda alkol kullanım bozukluğu en az (% 0. 9) bulundu. Daha sonra sırasıyla kasabada doğanlarda % 16. 3, köyde doğanlarda % 5. 5 oranında alkol kullanım bozukluğu saptandı. Alkol kullanım bozukluğu doğum yerine göre en fazla kent dışında doğmuş olanlarda görüldü. Doğum yerine göre alkol kullanım 19

bozukluğu durumunun dağılımı istatiksel olarak anlamlı bulundu (x²=23.634, p=0.000). Bulunduğu yerde yaşama süresine göre en çok 5 9 yıldır yaşayanlarda (% 5.9) ve 10 14 yıldır yaşayanlarda (% 5.3) alkol kullanım bozuklukları bulundu. 20 yıl ve daha uzun süredir bulunduğu yerde yaşamakta olanlarda ise daha (% 1. 7) azdı. Ancak bulunulan yerde yaşama süresine göre alkol kullanım bozukluğu durumunun dağılımı istatiksel değerlendirmede anlamlı bulunmadı (Tablo 11). Meslek ilişkisine bakıldığında alkol kullanım bozukluğu en az ev kadınlarında (% 0.3), en fazla işsizlerde (% 25. 6) bulundu. Serbest meslek sahiplerinde % 3. 4, sonra sırasıyla memur, öğrenci ve emeklilerde daha az oranlar görüldü. İşçi ve çiftçilerde alkol kullanım bozukluğuna rastlanmadı. Meslek durumuna göre alkol kullanım bozukluğunun dağılımı anlamlı idi (x²=122.592, p=0.000). Ekonomik durumu kötü olanlarda %16. 8, iyi olanlarda % 0. 8, orta olanlarda %0. 1 alkol kullanım bozuklukları saptandı. Ekonomik duruma göre alkol kullanım bozukluğunun dağılımı anlamlı bulundu (p=0.000). Eğitim durumuna göre alkol kullanım bozukluğunun dağılımı istatiksel değerlendirmede anlamlı bulunmadı (Tablo 12). Dindar olma durumuna göre; dindar olmadığını bildirenlerde % 20. 0, zayıf inançlı olduğunu bildirenlerde % 25. 0, orta düzeyde dindar olduğunu bildirenlerde %1. 0 alkol kullanım bozuklukları bulundu. Güçlü dindar olduğunu bildirenlerde alkol kullanım bozukluğuna rastlanmadı. Dindar olma durumuna göre alkol kullanım bozukluğunun dağılımı istatiksel olarak anlamlı bulundu (x=139.236, p=0.000) (Tablo 13). Araştırma grubunda; alkol kullanım bozukluğu ile ekonomik durum, dindar olma, meslek, yaş ve eğitim durumu değişkenleri arasında korelasyon analizi yapıldığında alkol kullanım bozukluğu ile ekonomik durum ve dindar olma arasında negatif yönde, orta kuvvette ve istatiksel olarak anlamlı korelasyon bulundu (Spearmans korelasyon, r= 0.263, p=0.000, r= 0.235, p=0.000). Alkol kullanım bozukluğu ile meslek durumu arasında pozitif yönde, orta kuvvette istatiksel olarak anlamlı korelasyon vardı (Spearmans korelasyon, r= 0.179, p=0.000). Alkol kullanım bozukluğu ile yaş ve 20

eğitim durumu arasında negatif yönde, zayıf ve istatiksel olarak anlamlı olmayan korelasyon saptandı. Korelasyon analizinde alkol kullanım bozukluğu ile ilişkili bulunan ve alkol kullanım bozukluğuna neden olabileceği düşünülen ekonomik durum, dindar olma, meslek, yaş ve eğitim durumu değişkenlerine çok değişkenli regresyon analizi uygulandığında alkol kullanım bozukluğu ile ilişkili bulunan değişkenler ekonomik durum ve dindar olma idi (multipl variant binary logistic regression sırasıyla p=0.0000, p=0.0000) (Tablo 14). 4.4. Araştırma Grubunda Madde Deneme ve Sigara Kullanma Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Alkol kullanım bozukluğu olanların % 13. 6 sı psikoaktif madde denemiş, %95.5 u sigara kullanmaktadır. Psikoaktif madde deneyenlerin % 37. 5 unda, sigara kullananların % 6. 1 inde alkol kullanım bozukluğu bulundu. Alkol kullanım bozukluğu durumu ile psikoaktif madde deneme ve sigara kullanımı arasındaki ilişki istatiksel olarak anlamlı bulundu (p=0.000) (Tablo 15). 4.5. Araştırma Grubunda Ruhsal Durum Özelliklerine Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Bilinen ruhsal hastalığı olanlarda % 36. 4, intihar girişimi olanlarda % 29. 4 ruhsal şikayeti olanlarda % 13. 2 oranında alkol kullanım bozukluğu saptandı. Alkol kullanım bozukluğu olanlarda ruhsal sorunların yüksek olduğu görüldü. İstatiksel ilişki anlamlıdır (x²=112.205, p=0.000; x²=315.386, p=0.000; x²=59.518, p=0.000) (Tablo 16). 4.6. Araştırma Grubunda Önemli Zorlayıcı Yaşam Olaylarına ve Stres Faktörü Olan Sorunlara Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Önemli zorlayıcı yaşam olayları araştırılmış ve anne kaybı olanlarda % 35. 7, baba kaybı olanlarda % 23. 1, kardeş kaybı olanlarda %14. 3, sevilen kaybı olanlarda % 21

33. 3, anne baba ayrılığı ya da boşanması olanlarda % 50. 0, birden çok kaybı olanlarda % 23. 1 alkol kullanım bozukluğu bulundu. Çocuk kaybı ve eş kaybı olanlarda alkol kullanım bozukluğu bildirilmemiştir. Önemli zorlayıcı yaşam olaylarına göre alkol kullanım bozukluğu durumu istatiksel olarak anlamlıdır (x²=195.903, p=0.000) (Tablo 17). Yaşamda stres faktörü olan sorunlara göre cinsel sorunları olanlar % 57. 1, birden çok sorun alanı bildirenler % 34. 3, ilişki sorunları olanlar % 5. 9, aile sorunları olanlar % 2. 1 oranında alkol kullanım bozukluğu bildirildi. İşle ilgili sorunlar ya da sosyal sorunları olanlarda alkol kullanım bozukluğu bulunmadı. Stres faktörü olan sorunlara göre alkol kullanım bozukluğu durumu ilişkisi anlamlı bulundu (x²=384.894, p=0.000) (Tablo 18). 4.7. Araştırma Grubunda Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Babası işsiz olanlarda % 10. 5 gibi yüksek oranda, babası işçi olanlarda % 6. 4, serbest meslekte ise % 1. 2 alkol kullanım bozukluğu bulundu. Babası çiftçi ve memur olanlarda alkol kullanım bozukluklarına rastlanmadı. Baba mesleğine göre alkol kullanım bozukluğu durumu istatiksel olarak anlamlıdır (p=0.000) (Tablo 19). Anne eğitim durumuna göre annesi okuryazar olmayanların % 7. 5 unda, okuryazar olanların % 9. 1 inde, annesi ilk ve ortaöğretim mezunu olanların % 1. 1 inde alkol kullanım bozuklukları bulundu. Alkol kullanım bozuklukları olanların hiçbirinde lise ve üniversite mezunu anne bildirilmedi. Anne eğitim düzeyine göre alkol kullanım bozukluğu durumu istatiksel olarak anlamlıdır (p=0.000). Baba eğitim düzeyine göre istatiksel olarak anlamlılık bulunmadı (Tablo 20). Ailede bilinen bir ruhsal hastalık öyküsü olanlarda % 38. 3, ailede intihar öyküsü olanlarda % 53. 8, ailede intihar girişimi öyküsü olanlarda % 57. 1, ailede suç işleme ya da hapise girme öyküsü olanlarda % 63.2 oranında alkol kullanım bozukluğu bulundu. Ailenin ruhsal durumuna göre alkol kullanım bozukluğu anlamlı bulundu (p=0.000) (Tablo 21). 22

Alkol kullanım bozukluğu olanlarda anne sigara kullanımı % 36. 4 (p=0.004), baba sigara ve alkol kullanımı % 86. 4, (p=0.000), yakın arkadaş sigara kullanımı % 76. 2, alkol kullanımı %71.4, madde kullanımı %9.5 (p=0.000) bulundu. İlişki istatiksel olarak anlamlıdır. Ancak anne alkol ve madde kullanımı, baba ve kardeşin madde kullanımı ve eşin sigara, alkol, madde kullanma durumu ile alkol kullanım bozukluğu arasında ilişki bulunmadı (Tablo 22, 23, 24). 4.8. Araştırma Grubunda Çocukluk Dönemi Özelliklerine Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Alkol kullanım bozukluğu olanların çocukluk döneminde fiziksel şiddet görme % 81. 8, cinsel istismar % 22.7, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu % 45. 5, davranım bozukluğu % 68. 2, aile içi şiddet % 90. 9 bulundu. İstatiksel ilişki anlamlıdır (p=0.000) (Tablo 25). Çocukluk döneminde babanın rolü araştırıldığında, otoriter, cezalandırıcı baba rolü ile karşılaştığını bildirenlerin % 4.2 sinde, anlayışlı, tutarlı baba rolü ile karşılaştığı bildirenlerin ise % 0.2 sinde alkol kullanım bozukluğu bulundu. Pasif baba rolü bildiren olmadı. Çocukluk döneminde babanın rolüne göre alkol kullanım bozukluğu durumu anlamlı bulundu (p= 0.000) (Tablo 26). 23

Tablo 6: Araştırma Grubunun Bazı Sosyodemografik Özellikleri 1 Özellikler Kadın Erkek Toplam Sayı *% Sayı *% Sayı **% X² P Yaş 1625 122 49.2 126 50,8 248 24,6 2635 125 50.2 124 49,8 249 24,7 1.869 0.760 3645 118 53.6 102 46,4 220 22,0 4655 90 48.1 97 51,9 187 19,0 5665 45 46.9 51 53,1 96 9,7 Medeni durum Evli 401 53,3 352 46,7 756 75,5 Dul 13 92,9 1 7,1 14 1,4 29.486 0.000 Boşanmış/Ayrı 12 35,3 22 64,7 33 3,3 Bekar 74 37,2 125 62,8 197 19,7 Meslek Ev H 363 100,0 363 36,3 Işçi 31 27,7 81 72,3 112 11,2 Memur 40 31,0 89 69,0 129 12,9 S Meslek 14 7,8 165 92,2 179 17,9 617.675 0.000 Öğrenci 47 38,8 74 61,2 121 12,1 Çiftçi 1 12,5 7 87,5 8,8 Emekli 44 100,0 44 4,4 Işsiz 3 7.0 40 93,0 43 4,3 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 24

Tablo 7: Araştırma Grubunun Bazı Sosyodemografik Özellikleri 2 Özellikler Kadın Erkek Toplam Sayı *% Sayı *% Sayı **% X² P Ekonomik Durum Kötü 57 47,9 62 52,1 119 11,9 0.942 0.624 Orta 384 50,9 371 49,1 755 75,4 İyi 59 46,8 67 53,2 126 12,6 Eğitim Durumu Okuryazar Değil 36 83,7 7 16,3 43 4,3 Okuryazar 7 70,0 3 30,0 10 1,0 80.089 0.000 İlk ve Orta Öğretim 301 58,0 218 42,0 519 52.0 Lise 114 43,3 149 56,7 263 26,3 Üniversite 41 25,0 123 75,0 164 16,4 Doğum Yeri Köy 54 49,1 56 50,9 110 11,0 Kasaba 66 47.8 72 52.2 138 13,8 5. 869 0.209 Kent 380 50,6 371 49,4 751 75,0 Bulunduğu Yerde Yaşama Süresi 04 Yıl 55 37,2 93 62,8 148 14,8 59 Yıl 52 54,7 43 45,3 95 9,5 14.475 0.006 1014 Yıl 33 48,5 35 51,5 68 6,8 1519 Yıl 77 46,7 88 53,3 165 16,5 20 ve Üzeri Yıl 280 53,8 240 46,2 520 51,9 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 25

Tablo 8: Araştırma Grubunda Alkol ve Madde Kullanım Bozukluklarının Dağılımı Özellikler Sayı % Alkol Bağımlılığı Olanlar 20 2.0 Alkol Kötüye Kullanımı Olanlar 2 0.2 Madde Bağımlılığı Olanlar 0 0 Madde Kötüye Kullanımı 0 0 26

Tablo 9: Araştırma Grubunda Alkol, Madde ve Sigara Kullanım Dağılımı Özellikler Kadın Erkek Toplam Sayı *% Sayı *% Sayı **% Bir Yılda 12 Standart İçkiden Fazla Alkol Tüketenler 22 15.5 120 84.5 142 14.2 Madde Deneyenler 8 100 8 0.8 Sigara Kullananlar 144 41.7 201 58.3 345 35.1 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 27

Tablo 10: Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu 1 Alkol Kullanım Bozuklukları Özellikler Yok Var X² P Sayı * % ** % Sayı * % ** % Yaş 1625 243 98.0 24.8 5 2,0 22.7 2635 243 97.6 24.8 6 2,4 27.3 3645 211 95.9 21.6 9 4,1 40.9 7.016 0.135 4655 185 98.9 18.9 2 1,1 9.1 5665 96 100.0 9.8 Cinsiyet Erkek 479 95.8 49.0 21 4.2 95.5 18.591 0.000 Kadın 499 99.8 51.0 1 0.2 4.5 Medeni Durum Evli 748 99.3 76.5 5 0,7 22.7 Dul 14 100.0 1.4 Boşanmış/ 69.385 0.000 Ayrı 27 79.4 79.4 7 20,6 31.8 Bekar 189 95.0 19.3 10 5,0 45.5 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 28

Tablo 11: Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu 2 Alkol Kullanım Bozuklukları Özellikler Yok Var Sayı * % ** % Sayı * % ** % X² P Doğum Yeri Köy 104 94.5 10.6 6 5,5 27.3 23.634 0.000 Kasaba 129 93.5 13.2 9 16, 40.9 Kent 744 99.1 76.1 7 0,9 31.8 Bulunduğu Yerde Yaşama Süresi 04 Yıl 146 98.6 15.0 2 1,4 9.1 59 Yıl 90 97.7 9.2 5 5,3 22.7 10.164 0.038 1014 Yıl 64 94.1 6.6 4 5,9 18.2 1519 Yıl 163 98.8 16.7 2 1,2 9.1 20 ve Üzeri 511 98.3 52.5 9 1,7 40.9 Yıl *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 29

Tablo 12: Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu 3 Alkol Kullanım Bozuklukları Yok Var Özellikler X² P Sayı *% ** Sayı * % ** % % Meslek Ev H 362 99.7 37.1 1 0.3 4.5 Işçi 112 100.0 11.5 Memur 128 99.2 13.1 1 0.8 4.5 S Meslek 173 99.6 17.7 6 3.4 27.3 122.592 0.000 Öğrenci 120 99.2 12.3 1 0.8 4.5 Çiftçi 8 100.0 0.8 Emekli 42 95.5 4.3 2 4.5 9.1 Işsiz 32 74.4 3.3 11 25.6 50.0 Ekonomik Durum Kötü 99 83.2 10.1 20 16.8 90.9 Orta 754 99.9 77.1 1 0.1 4.5 134.161 0.000 İyi 125 99.2 12.8 1 0.8 4.5 Eğitim Durumu Okuryazar Değil 42 97.7 4.3 1 2,3 4.5 Okuryazar 9 90.0 0.9 1 10,0 4.5 7.118 0.130 İlk ve Ortaöğretim 505 97.3 51.7 14 2,7 63.6 Lise 257 97.7 26.3 6 2,3 27.3 Üniversite 164 100..0 16.8 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 30

Tablo 13: Araştırma Grubunda Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Alkol Kullanım Bozukluğu Durumu 4 Alkol Kullanım Bozuklukları Dindar Yok Var Toplam Olma X² p Durumu *% *% Sayı **% Sayı **% Sayı **% Dindar Değil 8 80.0 2 20.0 10 1.0 0.8 9.1 Zayıf 36 75.0 12 25.0 48 4.8 3.7 54.5 139.236 0.000 Orta 794 99.0 8 1.0 802 80.2 81.2 36.4 Güçlü 138 100.0 138 13.8 14.1 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 31

Tablo 14: Alkol Kullanım Bozukluğu Olanları Etkileyen Durumların Regresyon Analizi Değişken ß OR % 95 GA P Maddi Durum 4.0877 59.6019 13.01272.93 0.0000 Dindar Olma Durumu 3.1066 22.3444 6.1081.81 0.0000 Meslek 0.7513 2.1198 0.686.56 0.1927 Yaş 0.1439 1.1548 0.711.87 0.5621 Eğitim 1.1269 0.3240 0.033.01 0.3219 32

Tablo 15: Araştırma Grubunda Madde Deneme ve Sigara Kullanma Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Alkol Kullanım Bozuklukları Özellikler Yok Var Toplam X² P Sayı *% **% Sayı *% **% Sayı *% **% Madde Deneyenler Yok 973 98.1 19 1.9 992 100.0 46.705 0.000 99.5 86.4 99.2 Var 5 62.5 3 37.5 8 100.0 0.5 13.6 0.8 Sigara Kullananlar Yok 637 99.8 1 0.2 638 100.0 46.121 0.000 66.3 4.5 64.9 Var 324 93.9 21 6.1 345 100.0 33.7 95.5 35.1 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 33

Tablo 16: Araştırma Grubunda Ruhsal Durum Özelliklerine Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Alkol Kullanım Bozuklukları Yok Var Özellikler X² P Sayı *% ** % Sayı * % ** % Ruhsal Şikayet Yok Var 833 100.0 85.2 112.205 0.000 145 86.8 14.8 22 13.2 100.0 Ruhsal Hastalık Yok 942 99.8 96.4 2 0.2 9.1 315.386 0.000 Var 35 63.6 3.6 20 36.4 90.9 İntihar Girişimi Yok 966 98.3 98.8 17 1.7 77.3 59.518 0.000 Var 12 70.6 1.2 5 29.4 22.7 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 34

Tablo 17: Araştırma Grubunda Önemli Zorlayıcı Yaşam Olaylarına Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Alkol Kullanım Bozuklukları Önemli Zorlayıcı Yaşam Olayları Yok Var Toplam Sayı *% Sayı *% Sayı **% **% **% X² P Yok 926 99.2 7 0.8 933 93.3 94.7 31,8 Anne Kaybı 9 64.3 5 35.7 14 1.4 0.9 22,7 Baba Kaybı 10 76.9 3 23.1 13 1.3 1.0 13,6 Kardeş Kaybı 6 85.7 1 14.3 7 0.7 0.6 4,5 Eş Kaybı 5 100.0 5 0.5 195.903 0.000 0.5 Çocuk Kaybı 8 100.0 8 0.8 0.8 Sevilen Kaybı 2 66.7 1 33.3 3 0.3 0.2 4,5 AB Ayrılığı/Boşanması 2 50.0 2 50.0 4 0.4 0.2 9,1 Birden Çok Kayıp 10 76.9 3 23.1 13 1.3 1.0 13,6 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 35

Tablo 18: Araştırma Grubunda Stres Faktörü Olan Sorunlara Göre Alkol Kullanım Bozuklukları Alkol Kullanım Bozuklukları Stres Faktörü Olan Yok Var Toplam Sorunlar Sayı *% **% Sayı *% **% Sayı **% X² P Yok 823 100.0 823 82.3 84.2 İşle İlgili 58 100.0 58 5.8 Sorunlar 5.9 Aile 47 97.9 1 2.1 48 4.8 Sorunları 4.8 4.5 Ilişki 16 94.1 1 5.9 17 1.7 Sorunları 1.6 4.5 384.894 0.000 Sosyal 5 100.0 5 0.5 Sorunlar 0.5 Cinsel 6 42.9 8 57.1 14 1.4 Sorunlar 0.6 36.4 Birden Çok 23 65.7 12 34.3 35 3.5 Sorun Alanı 2.4 54.5 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 36

Tablo 19: Araştırma Grubunda Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları 1 Alkol Kullanım Bozuklukları Baba Mesleği Yok Var Toplam X² P Sayı *% **% Sayı *% **% Sayı **% İşçi 189 93.6 13 6.4 202 20.2 19.3 59.1 Memur 156 100.0 156 15.6 16.0 Serbest Meslek 563 98.8 7 1.2 570 57.0 30.169 0. 000 57.6 31.8 İşsiz 17 89.5 2 10.5 19 1.9 1.7 9.1 Çiftçi 53 100.0 53 5.3 5.4 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 37

Tablo 20: Araştırma Grubunda Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları 2 Alkol Kullanım Bozuklukları Özellikler Yok Var Toplam X² P Sayı *% Sayı *% Sayı **% **% **% Anne Eğitim Durumu Okuryazar Değil 123 92.5 10 7.5 133 100.0 12.6 45.5 13.3 Okuryazar 40 90.9 4 9.1 44 100.0 4.1 18.2 4.4 İlk ve 33.426 0.000 Ortaöğretim 722 98.9 8 1.1 730 100.0 73.8 36.4 73.0 Lise 75 100.0 75 100.0 7.7 7.5 Üniversite 18 100.0 18 100.0 1.8 1.8 Baba Eğitim Durumu Okuryazar Değil 54 96.4 2 3.6 56 100.0 5.5 9.1 5.6 Okuryazar 11 91.7 1 8.3 12 100.0 1.1 4.5 63.9 İlk ve 623 97.5 16 2.5 639 100.0 5.420 0.247 Ortaöğretim 63.7 72.7 19.9 Lise 196 98.5 3 1.5 199 100.0 20.0 13.6 Üniversite 94 100.0 94 9.4 9.6 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 38

Tablo 21: Araştırma Grubunda Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları 3 Alkol Kullanım Bozuklukları Özellikler Yok Var Toplam X² P Sayı *% Sayı *% Sayı **% **% **% Ailesinde Ruhsal Hastalık Yok 949 99.6 4 0.4 953 95.3 298.680 0.000 97.0 18.2 Var 29 61.7 18 38.3 47 4.7 3.0 81.8 Ailesinde İntihar Girişimi Yok 972 98.5 15 1.5 987 98.7 99.4 68.2 163.283 0.000 Var 6 46.2 7 53.8 13 1.3 0.6 31.8 Ailesinde İntihar Yok 975 98.2 18 1.8 993 99.3 99.7 81.8 98.903 0.000 Var 3 42.9 4 57.1 7 0.7 0.3 18.2 Ailesinde Suç/ Hapiste Olan Yok 971 99.0 10 1.0 981 98.1 334.490 0.000 99.3 45.5 Var 7 36.8 12 63.2 19 1.9 0.7 54.5 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 39

Tablo 22: Araştırma Grubunda Aile Öyküsüne Göre Alkol Kullanım Bozuklukları 4 Alkol Kullanım Bozuklukları Özellikler Yok Var Toplam Sayı *% Sayı *% Sayı **% **% **% X² P Annesi Sigara Kullananlar Yok 858 98.4 14 1.6 872 87.2 11.190 0.001 87.7 63.6 Var 120 93.8 8 6.3 128 12.8 12.3 36.4 Annesi Alkol Kullananlar Yok 976 97.8 22 2.2 998 99.8 0.045 0.832 99.8 100.0 Var 2 100.0 2 0.2 0.2 Babası Sigara Kullananlar Yok 665 99.6 3 0.4 668 67.0 28.976 0.000 68.2 13.6 Var 310 94.2 19 5.8 329 33.0 31.8 86.4 Babası Alkol Kullananlar Yok 910 99.7 3 0.3 913 91.6 93.3 13.6 177.115 0.000 Var 65 77.4 19 22.6 84 8.4 6.7 86.4 *% satır yüzdesi **% sütun yüzdesi 40