ANASINIFINDA TEMEL ALIŞKANLIKLARIN KAZANDIRILMASI: UYKU, BESLENME VE TUVALET Alışkanlıklar, zamana, yönlendirmeye, özellikle de tekrara bağlı lan kazanılmış davranışlardır. Hiçbir alışkanlık bir kere yapılmakla kazanılmaz. Çcuklarımıza iyi ve dğru alışkanlıklar kazandırabilmemiz çk önemlidir, çünkü bir alışkanlık kazandırıldıktan snra düzeltilmesi çk güç labilir. Alışkanlıkların kazanılmasına temel luşturan davranışlar çcuğun dğumu ile başlar, kul öncesi ve ilkkul dönemlerinde belirgin bir biçim alır. Alışkanlıkların kazanılmasındaki ilk temel etkiler, annenin çcuğun beslenme, temizlik ve sevgi gereksinimlerini karşılarken gösterdiği kararlılık, düzen ve duyarlılıktır. Okul öncesi eğitim kurumlarında uygulanan eğitim prgramları ne kadar iyi lursa lsun aile tarafından desteklenmedikçe çcuklarda kalıcı davranış değişiklikleri sağlamak ve kul öncesi eğitimin hedeflerine ulaşmak mümkün lmayabilir. Okul öncesi dönemde çcuğa kazandırılacak temel alışkanlıklar özellikle uyku, yemek, tuvalet ve temizlik alışkanlıklarıdır. UYKU Pek çk anne-baba çcuklarının belirli bir saatte yatmak istememelerinden şikâyetçidir. Bizim turduğumuz kadar turuyr snra da sabahları kaldırmakta güçlük çekiyruz. Ya da Sabahları herkesten önce kalkıp, bizleri rahatsız ediyr. Alışkanlıklar rutin lmalı ve her günkü uyku saatinde benzerlik göstermelidir. Bu knuda katı lmaktansa tutarlı lmak daha önemlidir. Alışkanlıkların kazanılmasında esas lan ve bireyin yaşamındaki disiplin kaynağını luşturan tutarlılık iyi uyku alışkanlığının kazanılmasında da en önemli rlü ynar. Her gece çcuğun ısrarlarına dayanamayarak Hadi bu seferlik... diyerek nun uykuya gitmesini geciktiren bir tutum izleyen anne-babanın düzenli uyku alışkanlığını çcuğa kazandırabilmesi ldukça zrdur. Çünkü çcuk bir kere bzulan kuralı, istediği zaman bzabileceğini öğrenmiş lmaktadır. Bundan dlayı, anne-babanın kararlı tutumunun iyi uyku alışkanlığı kazandırılmasında rlü çk büyüktür. UYKU ALIŞKANLIĞI KAZANDIRMAK İÇİN NELER YAPILABİLİR Uyku düzeni luşturulur:düzgün ve düzenli bir uyku alışkanlığı luşturabilmek için anahtar çcuğu her gün aynı saatte yatağa göndermek ve bir gece uykusu rutini geliştirmektir. Çcuğun erken yatmasını teşvik etmek anne ve babaların görevidir. Çcuk erken yatmamak için türlü bahaneler uydurur ve çatışmalar yaşanır. Bu nedenle uyku saatlerini yavaş yavaş istenen saate çekmek knusunda bir prgram hazırlanabilir. Böylece çcuk ile erken yatma knusundaki çatışmalar çözümlenmiş lur. Bu knuda dikkat edilmesi gereken bir knu da çcuğun yatıp uyumasını isteyip annenin ve babanın çcuğun sevdiği (televizyn izleme gibi) faaliyetlere yatınca da devam etmeleridir. Çcuğu erken yatmaya alıştırmak için ilk zamanlarda anne babanın da erken saatlerde yatması önerilebilir. Uyku rtamı ayarlanır: Uyku alışkanlığı iki adımda gerçekleşir. Bunlardan ilki, çcuğun uyanıklıktan uykuya geçişini klaylaştırmak, ikincisi ise uyuma zamanı nın geldiğinin işaretini vermektir. Bunun için çcuğun yatağa girmeye hazırlanma ve uyumaya ilişkin yarım saatlik rutini öğrenmesi ve buna alışması gerekir.çcuk için ideal uyku rtamı hafif lş ışık (hemen hemen karanlık), sessiz ve rahat edebileceği ısıda bir dadır ve gece uykusuna hazırlık yaparken annenin her hareketinin huzurlu ve sakin lmasına önem vermesi gerekir. 1
Uyumadan bany yaptırılabilir: Ilık bir bany yaptırılarak çcuk rahatlatılabilir. Uyuma saatindeki istekleri azaltılmalıdır: Gece uyandığında: Çcuk gece anne-babayı çağırdığında nunla ilgilenilmesinin sakıncası yktur. Çcuğun yanına giden ebeveynin öncelikle çcuğun gerçekten huzursuz lup lmadığını anlamaya çalışması ve bir huzursuzluğu lmadığından emin lunca sakin ve yumuşak ses tnuyla nunla knuşarak rahatlamasını sağlayıp yeniden kendi kendine uykuya dalmasını sağlaması gerekmektedir. Eğer çcuk gece uyandığı zamanlarda anne-babadan yakın ilgi görmeye alıştıysa, nu yavaş yavaş bu durumdan vazgeçirmeye çalışılmalıdır. Gece uykusu rutini kazandırılmalıdır: Uyku zamanı çcuk için sıcak, huzurlu ve knfrlu bir süreç lmalıdır. Bany yaptırmak, masal kumak, şarkı mırıldanmak gibi aktiviteler, çcuğun sakinleşip uyumasına yardımcı lacaktır. Bütün bu aktiviteleri hep aynı sırayla ve ldukça sakin ve huzurlu hareketlerle uygulayıp çcuğa gece uykusunun huzur ve mutluluk verici lduğunu hissettirmek gerekir. Çcuklar düzeni sever, aktivitelerin hep aynı sırayla yapılması ve arkadan ne geleceğini bilmeleri nları heyecanlandırır ve mutlu eder Günlük aktiviteleri sıralanır:günlük aktivitelerde aynı sıranın ve saatlerin uygulanmasına özen gösterilir. Çcuk bu düzeni benimsediğinde uyku vaktini daha klay kabullenecektir. Kendi kendine uyuma alışkanlığı kazandırılmalıdır: Çcuğun uykuya her gece kendisinin dalmasına özen gösterilmelidir. Eğer uyuyabilmesi için özel bir aktiviteye ihtiyaç duyuyrsa gece her uyanışında aynı aktiviteyi sağlamadan tekrar uykuya dalamayacaktır. Çcuğa kabul edebileceği seçenekler sunulur: Okul öncesi dönemdeki çcuklar yeni keşfettikleri bağımsızlığının limitlerini test etmeye başlarlar ve etraflarındaki dünyayı kendileri kntrl etmek isterler. Gece uykusu için savaşma süresini kısaltmak için çcuğa gece uykusu rutininde seçim yapma şansı verilebilir. Örneğin hangi masalı dinlemek istediği, hangi pijamayı giymek istediğine karar vermesi gibi. Buradaki önemli nkta çcuğa yüzlerce ihtimal vermek yerine ebeveynlerin de uygun bulacağı birkaç seçenek vermektir. Örneğin çcuğa yatmak ister misin? diye srmak yerine, çünkü alınacak cevap büyük ihtimalle hayır lacaktır, şimdi mi yksa beş dakika snra mı yatmak istersin? şeklinde srulabilir. Hala kararı vermiş lacak ancak her iki seçenekte de anne-babanın istediği lacaktır. Çcuğun yeni taleplerini tahmin edip gece uykusu rutinine eklemek Yeni bir hikaye, şarkı, bir bardak su gibi makul ve gerçekçi yeni talepler gece uykusu rutinine eklenebilir. Ancak çcuk sadece bir isteğinin yerine getirileceğini bilmelidir, daha fazlasının değil. Çcuk isteğinin yapıldığını görmeli ancak bunun ebeveyninin limitleri dahilinde lduğunu kavramalıdır. Uyku bir bütün larak değerlendirilmeli, gündüz uykusunun, gece uykusunu etkilediği unutulmamalıdır. Bu nedenle, uyku prblemi lan çcukların, gerekirse gündüz uykularını kısaltmak suretiyle gece uykularına ek yapmak yerinde lur. Çcuğunuzun hayatında, nun uykusunu etkileyecek ve sizin önceden tahmin edebileceğiniz dönemler vardır. Diş çıkarması, hastalık, yeni bir bebeğin dğması, mevsimsel değişiklikler veya rüyalar gibi. Bu etkenler uyku srununa neden labilir. Çcuğun yaşadığı srunun arkasındaki gerçek nedeni keşfetmek, davranışını dğru tanımlamamıza, dlayısıyla na yardım edebilmemize lanak sağlayacaktır. 2
3 YEMEK YEME Beslenme, çcuğun ilk temel gereksinimlerinden biridir. Çcukluk dönemlerindeki düzensiz beslenme alışkanlığı çcuğun hayatının diğer dönemlerinde fiziksel, duygusal ve ssyal gelişimini etkileyebilmektedir. Çcuğa yemek yeme alışkanlıklarını kazandırabilmek için: Sfraya birlikte turulur Özellikle yemek sfrasına turabilmeye başladığı andan itibaren çcukların sfrada ailesiyle birlikte lması gerekmektedir. Yemeğin hazırlanmasından, pişirilip sfraya getirilmesine kadar her aşamasında bulunması özgüveninin de artmasını sağlayan bir etkendir. Yemek masası birlikte kurulur Çcuğun ailesiyle birlikte yemeği hazırlamasının, sfraya turmasının, çcuğun katılımcı bir birey lmasında etkili lduğu kadar, bu davranış kalıbının aynı zamanda çcuğun beslenme alışkanlıkları üzerinde de lumlu etkileri vardır. Sağlıklı beslenme ve sağlıklı beslenme alışkanlığı bir eğitim sürecidir ve erken çcukluk döneminde başlar. Bu dönemde elde edilen alışkanlıklar geleceğe taşınır. Yemek yeme kurallarına ailece uyulur Ailelerin çcuklara sundukları eğitim göstermelik lmamalıdır ve mutlaka kurallara kendilerinin de uyması gerekir. Asitli içeceklerin zararlı lduğunu çcuğuna söyleyen bir ailede çcuk dlabı açtığında birkaç litre klayı karşısında görüyrsa bu çcuğun dğru beslenme alışkanlıkları içinde lmasını beklemek hata lmaktadır. Kendi yemeğini kendisi yesin Çcuk kendi yemeğini kendisi yemek isteyebilir ve ne kadar dağınıklık yaratırsa yaratsın, ne kadar vakit alırsa alsın, nun bu isteğinin teşvik edilmesi önemlidir. Her yemekte çcuğa eliyle yiyebileceği yiyecekler verilmelidir ve kaşığı ya da bir lkma yiyeceği ağzına götürerek yemeği nun başlatmasına izin verilmelidir. Eğer çcuk yemek yemiyrsa Bu srunun altında psikljik ya da rganik bir başka srun labilir. Bu durumun nedenini araştırmak eğer bunun bir sağlık srunu lduğunu düşünüyrsak ve yetersiz beslenmenin varlığından şüpheleniyrsak muhakkak bir uzmana danışmak gerekir. Her çcuğun yeme ihtiyacı farklıdır Çcukluktan erişkinliğe geçinceye kadar büyüme ve gelişme hızı değişkenlik gösterdiği için ihtiyacı lan besin miktarı da buna bağlı larak değişir. 2 5 yaş arasında çcukların ihtiyacı lan besin miktarı da bebeklik zamanlarına göre daha yavaş lur. Yılda 7 8 cm uzar ve 2 2,5 kg alırlar. Gerekli lan enerji de büyüme hızı ve aktivite de yıl içinde değişebilir. Yemek masası mücadele alanı lmasın Okul öncesi dönemde çcuklar yemekten çk, etraflarında neler lup bittiği ile ilgilenirler. Bu nların dğal gelişimlerinin bir parçasıdır. Yemek masasında çk fazla zaman geçirmekten hşlanmazlar. Çcuğu sfrada 5 10 dakikadan fazla tutamazsınız. Aslında tüm bu davranışlar biraz da çcuğun kişiliği ile de ilgilidir. Evde bu anlamda sürekli inatlaşma lursa, beslenmenin daha da azalması görülebilir. Yemeğin mücadeleye dönüşmesi, az yemesinden daha zararlı! Çcuğun yemek knusunda lumlu bir yaklaşım geliştirmesi için, yemek zamanının çcuğun hşuna giden zamanlar lmasının sağlanması çk önemlidir. Çekişmeleri en aza indirmek için, çcuğun bir öğünde bir yiyeceği reddetmesi veya hiç yemek yememesinin üzerinde durmamak gerekir. Bir günde yedikleri değil, bir-iki haftalık süre içerisinde belli bir dengenin sağlanması önemlidir. Yemek zamanının "yemek zamanı" lması da çk önemlidir. Televizyn izleyerek, yun ynayarak dikkatini dağıtmanız çcuğun sağlıklı bir yemek alışkanlığı kazanmasını değil, sadece yemekleri bilinçsizce "yutmasını" sağlayacaktır. Yemek seçme hakkı tanıyın
Çcuklara büyükler gibi davranıp seçme hakkı tanınması gerekir. Dikkat edilmesi gereken tek nkta besinlerin dengesini kurmaktır. Beslenme knusunda önemli lan çcuğun her yiyeceği yemeye zrlanmasından çk, ihtiyacı lan her türlü besini yemesinin sağlanmasıdır. Bu srun annenin aynı besin değerine sahip lan yiyecekler arasından çcuğun sevdiklerini seçmesi ile çatışmalara neden lmadan klayca çözümlenebilir. Örneğin; çcuk süt içmek istemiyrsa nun yerine ayran veya beyaz peynir ya da yğurt verilebilir. Yeni lezzetleri kabul etmesi zaman alabilir Yeni bir yiyecek verildiğinde küçük bir miktar tattırılır ve bir snraki kaşığı vermeden önce tepkisi beklenir. Verilen yiyeceği sevmezse, zrlanmaz. Unutmamak gerekir ki bu yaşlarda tercihler hızla değişir. O gün reddettiği yiyecek bir hafta snra yeniden sunulmalıdır. Çcukların yeni bir lezzeti kabullenmeleri için, yiyeceği en az n kez tatmaları gerekebileceğini unutmamalıdır. Çcuk için ebeveynlerden çk farklı bir menü hazırlaması gerekmez. Elbette bu, çcuğa sevmediği yiyecekleri vermek yada hiçbir zaman ayrı, "bebek mamaları" verilmemesi gerektiği anlamına da gelmez. Ancak genel larak aile ne yiyrsa, nları yemeye alışmasını sağlamak dğru lacaktır. Sadece zaman zaman nun prsiynlarına baharat eklenilmesi veya balık ya da brkli gibi keskin kku ve tadı lan yiyeceklerin ayrılması gerekebilir. Çeşitliliğe alışması için çcuğa yardımcı lunmalı. Çcuk yemek knusunda esnekliği ne kadar çabuk kazanırsa, herkes için kadar iyi lacaktır. Zrlamayın Zrlamak çcuğunuzun yemekten zevk almasını önler ve iştahı daha da azalır. Ailenin görevi dğru yiyecekleri dğru miktarda sunduktan snra biter. Bunun ardından ne yiyeceğine ve ne kadar yiyeceğine çcuk karar vermelidir. Prsiyn miktarını ayarlayın Çcuklar yetişkin prsiynundan farklı beslenir. Küçük prsiynlarla başlanırsa, çcuk kendisine verileni bitirerek başarma duygusu yaşar. Halen aç gözüküyrsa ve yemek istiyrsa, biraz daha yemek vermek her zaman mümkündür Çcukları beslenme saatlerinde sinirli ve tepkili yapan durumlar şunlardır: a)zrlama ve Krkutma: Yeterli miktarda ve zamanında yemediği, etrafı kirlettiği ve çk sık yediği için ya da değişik nedenlerle çcuğa baskı yapmak, krkutmak ve cezalandırmak çcuk üzerinde kötü izler bırakabilir. b)çcuğun her istediğini yapmak: çcuk her istediğini anne-babasına bir şekilde yaptırıyrsa, yemeğini yemek istemediğinde bunu da kabul ettirebileceğini düşünebilir. c)acele ettirmek ya da yalamak: Çcuğa yemeğini yemesi için acele ettirmemeli ya da gereksiz yere yalanmasına engel lunmalıdır. d)kıyaslama ve kıskandırma: Başka çcuklarla kıyaslanması, örneğin az yediği için zayıf lduğu, arkadaşlarının ndan iyi yediğini söylemek, kıskandırmak yanlıştır. e)ödüllendirme: Yemek yemek pazarlık knusu lmamalıdır. Yemeğini yediğinde na bir şeyler almak üzere söz vermek, istediği her şeyi yapmak önce lumlu snuç versede snuçta çcuk istediği gibi davranacak, her yemeğin snunda ödül bekleyecektir. Yemek yeme prblemi lan bir çcuk için anne babasının çcuğun yanında hiçbir sey yemez, çk seçici gibi knuşmalar yapılması yeme alışkanlığına lumsuz etki eder ve daha da zrlaştırır. Çcuğunuza yemediği bir yiyecek ikram ettiklerinde yemez nu demekten kaçınmak gerekir. Çcuk farklı rtamın etkisi yada başka bir birey tarafından aynı yiyecek sunulduğu için tatmak isteyebilir. Belki de bizim yemesi için uzun zamandır uğraştığımız besini bir anda sevecek böylece yeme alışkanlığı kazanacaktır. 4
TUVALET VE TEMİZLİK Tuvalet ve temizlik alışkanlıkları, insan sağlığı açısından sn derece önemlidir. Bu alışkanlıkların lumlu bir biçimde kazanılması da, çcuğun bu ilk temizlik gereksinimlerinin karşılanması sırasında aldığı izlenimlerle ilgilidir. Anakuluna başlama yaşına gelinceye kadar çcukların, tuvalet kntrlü knusunda gün byunca gerekli ve yeterli bir denetim kurabilecek düzeye ulaşmış lmaları beklenir. Bu dönemde bu kntrlü sağlayamayan bir çcuk, giderek yğunlaşan bir ssyal baskı altında kalacaktır. Tuvalet alışkanlığı, belirli bir lgunluk snucu luşur. Yeterli zihinsel ve bedensel gelişim lmadan, bu alışkanlık gerçekleşmez. Çcukların bu beceriye ulaşma hızları değişkendir. Çcuklar bireysel farklılık göstermekle beraber 18. aydan itibaren tuvalet eğitimi almaya hazır hale gelirler. 36 aya gelindiğinde, birçk çcuk tuvalet eğitimi alışkanlığı kazanmış durumdadır. Tuvalet eğitimini kazanmış lsa bile bazı çcuklarda ara sıra gündüz ve gece alt ıslatma görülebilir. Örneğin; 5 yaşındaki küçük bir kız, aileye yeni bir kardeşin gelmesinden snra altını ıslatmaya başlayabilir. Çcuk kendisini savunma gereği duyduğunda, kızgın lduğu veya anne-babası ile ilişkilerinde hayal kırıklığına uğradığı zaman ya da yeni bir kardeşin dğumundan kaynaklanan kıskançlık duyguları nedeni ile ilgiyi kendisine çekmek İsteyebilir. Bazen bu ilgi azarlama biçiminde de lsa, çcuk için önemli lan ilginizi çekebilmesidir. Bu tür değişikliklerin üzerinde fazla durmamak, bunları ceza ile karşılamamak, hatta mümkünse önemsizmiş gibi ele almak daha uygundur. Çünkü yetişkinin bu knudaki aşırı duyarlılığı çcukta suçluluk duygusunun luşmasına neden labilir. Tuvaletini altına kaçıran çcuğa sakin bir şekilde yaklaştığımızda, yeniden temiz labilmek için kendisi bize yardımcı lacaktır. Çcuk 4 yaşına geldiği halde tuvalet eğitimini tamamlamamış ise bu bir sruna işaret edebilir. Bir uzmana danışılması gereklidir. Tuvalet eğitiminin yanı sıra, anne-babalar tarafından çğu zaman bizzat yapılarak öğretilen temizlik uygulamalarının, 2-2,5 yaşından snra çcuğun kendisi tarafından yapılabilmesi için rtam sağlanması gerekmektedir. Örneğin tuvaletten snra ve her yemekten önce ellerin yıkanması bir alışkanlık lmalıdır. Temizliğin, sadece görünür kirlenme lduğunda yapılması yeterli değildir. Örneğin uykudan uyanınca yüzün yıkanması, çamaşırların değiştirilmesi, gündelik temizlik uygulamaları da temizlik için gereklidir. Çcukların yaş dönemi özellikleri takip edilmeli ve kendi kendilerine yapabilecekleri knusunda anne-babaları tarafından cesaretlendirilmelidir. Aşırı baskıcı bir tutum sergilemeden, sakin, sabırlı ama tutarlı bir tutum sergileyerek çcukların bu alışkanlıkları geliştirmelerine destek lunmalı, nlara fırsat sunulmalıdır. Annesi tarafından çk erken yaşta aşırı bir titizlikle ve çeşitli cezalarla temiz kalmaya zrlanan çcuklar, bunu güç de lsa başarsalar bile duygusal larak daha snraki dönemlere taşınabilecek sıkıntılar yaşayabilirler. Gerek alışkanlıkların kazanılma döneminde, gerekse zaman zaman rtaya çıkan durumlarda önemli lan şey, yetişkinin çcuğu gerilime skmaksızın davranmayı başarabilmesidir. Sağlıklı bir aile rtamında, zrlanmadan, temel ihtiyaçların karşılanması için gerekli lan uygun davranışları kazanabilmeyi başaran çcukların, gençlik döneminin srunlarını da daha klay çözümleyebildikleri gözlenmiştir. Kaynakça NAR, E., Anne, Baba ve Öğretmenim Beni Anlayın. İstanbul. OKTAY, A. Yaşamın Sihirli Yılları: Okul Öncesi Dönem, İstanbul. YAVUZER,H., Çcuk Psikljisi,Remzi Kitabevi http://www.atacan.k12.tr http://adelegitimkurumlari.kulaile.cm/ayinmakalesi/1wmlh9ujqps http://atakent3anakulu.bahcesehir.k12.tr/bulten 5