BAĞIMLILIK Dr. Timuçin Oral İTİCÜ 12 Mayıs 2011 Bağımlılık Herhangi bir maddenin tedavi amaçlı olmaksızın, Fizyolojik bir ihtiyaca cevap vermeden giderek artan miktarlarda kullanılmasıdır. Hoşlanma İsteme Kompulsiyon Bağımlılıkta asıl sorun isteme ve hoşlanma değil kompulsif nitelikte olan davranışlardır. Bağımlı artık hoşlanmasa da tüketir Koob, Volkow 2010 Alkol-Madde Bağımlılığı İnternet Bağımlılığı Yeme Bağımlılığı Alışveriş Bağımlılığı Seks Bağımlılığı
Yeme-içme Barınma Annelik Üreme Yeme bağımlılığı Seks bağımlılığı Alışveriş bağımlılığı Madde bağımlılığı İnternet bağımlılığı Fattore ve ark 2010 Bağımlılık Tanısı Aşağıdakilerden üçünün bulunması yeterlidir: Madde kesildiğinde/azaltıldığında yoksunluk Kullanımını denetlemek/bırakmak için boşa çıkan çabalar Sağlamak, kullanmak/bırakmak için çok zaman harcamak Sosyal, mesleki ve kişisel etkinliklerin azalması/bırakılması Tasarlandığından daha uzun ve yüksek miktarda alınması Fiziksel ya da ruhsal sorunların ortaya çıkmasına/ artmasına rağmen madde kullanımını sürdürmek Bağımlılıkta üç ana unsur: 1) Her durum ve koşulda maddenin alınması için engellenemeyen bir arzu ve isteğin bulunması, 2) Devamlı olarak kullanılan dozun arttırılması zorunluluğu (Tolerans). 3) Kullanılan maddeye ve onun etkilerine karşı psikolojik ve fizyolojik ihtiyacın bulunması (Yoksunluk). Bağımlılıkta Ortaya Çıkan İhtiyaçlar Psikolojik ihtiyaçlar : Şiddetli sıkıntı, huzursuzluk ve uykusuzluk. Fizyolojik ihtiyaçlar: Baş ağrısı, bulantı, terleme, kasılmalar, (kol ve bacaklarda, eklemlerde) şiddetli ağrılar, epileptik nöbeti ve kronik zehirlenmeyi andıran bulgular vb. (Kesilme/yoksunluk krizi)
Bağımlılık / Tehlikeli kullanım Tehlikeli kullanım, madde kullanımının kişinin kendine, hayatına ve çevresine zarar vermesidir. Kişi işine gitmez, okula devam etmez, işinde başarısızlıklar ortaya çıkar, ailesini ihmal eder, bedeninde fiziksel bozulmalar olur. Madde kullanımı nedeni ile tartışma, kavga gibi yineleyen kişiler arası ve toplumsal sorunlar, madde taşımak ve bulundurmak ya da madde etkisi ile gelişen davranış bozuklukları dolayısıyla yasal sorunlar yaşanabilinir. Fiziksel bağımlılık Fiziksel bağımlılık; maddenin varlığına karşı duyulan fizyolojik bir istektir. Beden uyuşturucu maddeye karşı bir adaptasyon geliştirir. Madde alınmadığı zaman, ortaya bazı belirtiler çıkar. Çünkü, bedenin bulduğu fizyolojik adaptasyon bozulmuştur. Kendini yeni duruma göre ayarlamak zorundadır. İşte bu dönemde belirtiler gözlenir. Ruhsal bağımlılık Ruhsal bağımlılık, alışkanlık gibi bazı terimler ile de açıklanır. Kişinin duygusal ya da kişilik yapısı gereği, gereksinimlerini tatmin etme, gidermek amacı ile o maddeye düşkünlüğü biçiminde tanımlanabilir. Ruhsal bağımlılıkta madde alındığında doyum, rahatlama ve haz meydana gelir. Günümüzde ruhsal ve fiziksel bağımlılık ayrımı kalkmıştır. Bağımlılık kontrol edilemez! Bağımlıların büyük çoğunluğu kontrol edebileceği inancı ile madde kullanmaya başlamıştır. Hiçbir zaman bağımlı olabileceğini DÜŞÜNMEMİŞTİR. Amaç ara sıra kullanmaktır. Ancak sonuçta kişi bağımlı hale gelir. Çünkü, bağımlılık madde kullanımının kaçınılmaz sonucudur. Kişi bağımlı olduğunun farkına varamaz. Farkına vardığı zaman ise ÇOK GEÇTİR.
Kaç kez madde kullanınca bağımlı olunur? İnsanda madde kullanmaya başladıktan ne kadar sonra bağımlılık gelişeceğine ilişkin yeterli veri yoktur. Bağımlılık gelişme riski kullanılan madde cinsine, maddenin saflığına, kullanan kişinin fiziksel ve ruhsal yapısına göre değişir. Ör. eroin bir kez kullanıldıktan sonra 15-16 saat süre ile istenmeyen ruhsal etkilere neden olur. Katkı maddeleri ile fazla karıştırılmamış kokain, ilk kullanımdan sonra bile bağımlılık yapabilir. Bağımlılık iyileşmez, düzelir! İnsan bir kez bağımlı oldu mu artık bir daha tam olarak bu bağımlılıktan kurtulamaz. Bağımlılık düzelir ancak iyileşmez. Kişi madde kullanmadığı sürece iyidir. Bir sorunu yoktur. Ancak madde kullandığı andan itibaren bağımlılık sorunu derhal canlanır ve her şey yeniden başlar. Ergenlerde Madde Kötüye Kullanımında Risk Faktörleri Heyecan arama Dürtüsellik Davranım bozukluğu Suça yönelik davranışlar Okul başarısızlığı Duygusallık Çökkün duygu durum Kendine karşı güvensizlik Kendini küçük görme Ergenlerde Madde Kötüye Kullanımında Risk Faktörleri Denetlenemeyen olumsuz yaşam olayları ve bunlara ikincil duygu durum bozuklukları Anne-babada alkolizmin varlığı ve buna bağlı olarak anne-babada ilgi ve denetimde yetersizlik Ergende yüksek stres düzeyi ve duygusallık
Ergenlerde Madde Kötüye Kullanımında Risk Faktörleri Genetik faktörler Akran gruplarının baskısı Ailede başka bağımlının model teşkil etmesi Toplumsal değer ve normlar Bireyin yaşamakta olduğu semt Parçalanmış aile yapısı, anne ve babaların evde YOK oluşu bağımlılıkta tetikleyici etken olma açısından büyük önem taşır. Madde kullananlara ilişkin özellikler 1. Madde kullanan çocuklar/gençler aile ilişkilerini azaltır ve evde az vakit geçirirler. 2. Her zamankinden daha fazla para harcamaya başlarlar. 3. Ailenin tanımadığı arkadaşlar edinmeye başlarlar 4. Kendisine olan özeni azalır. 5. Çevresi,arkadaşları eski önemlerini yitirirler. 6. Uykulu ve yorgun gözükebilirler. 7. Yeme düzeni bozulur, kilo kaybedebilirler. 8. Daha sinirli olabilirler. Fiziksel Belirtiler Bitkinlik Dalgınlık Uyuklama Uyku bozukluğu Konuşma güçlüğü Burun akıntısı Terleme Titreme Dengesizlik Fiziksel Belirtiler Gözde kanlanma Göz bebeğinde daralma Yüzde kızarma -solukluk Kabızlık İshal Mide-barsak yakınmaları Yürüme bozukluğu Solunum güçlüğü Ağrılar
Davranışsal Belirtiler Duygu durum değişikliği İlgi, istek kaybı Donukluk Bilişsel bozukluklar Başarıda azalma Bakımsız dış görünüş Gerçek dışı konuşma Konuşma içeriği değişir İçe kapanma Aşırı para harcama Suç işleme eğilimi Sorumsuzluk Çevre değiştirme Evden uzaklaşma Madde Bağımlılığı Bağlamında Ergenlerin Ortak (Duygu,Düşünme,Davranış) Özellikleri Bilişsel süreçlerde (özellikler algı, öğrenme ve soyut düşünmede) yetersizlik Aşırı denetleyici / zayıf süper ego Realiteyi kavramada bozukluk/gerçeği çarpıtma Engellere dayanamama/kırılganlık, incinme eşiği düşüklüğü Sorumsuzluk, yanlış özdeşleşmeler Zeka kalitesinde yetersizlik Amaç ve inanç eksikliği Madde Bağımlılığı Bağlamında Ergenlerin Ortak (Duygu,Düşünme,Davranış) Özellikleri Emosyonların uçlarda yaşanması İçe kapanma, çökkünlük, tepkisizlikden öfkeye, saldırganlığa ve şiddete ani geçişler İrritabilite / çabuk alevlenme, Yetersizlik, çaresizlik, değersizlik duyguları Özbakımında bozulma, ilgi ve istek kaybı Sebatsızlık, kararsızlık, düzensizlik Madde Bağımlılığı Bağlamında Ergenlerin Ortak (Duygu,Düşünme,Davranış) Özellikleri Kişi ve nesnelerle gerçekçi, sürekli ve uyumlu ilişkiler kuramama Otoriteye karşı gelme Aşırı para harcama, çevre değiştirme aileden evden ve okuldan uzaklaşma Gerileme (regresyon) Duyarsızlaşma, yabancılaşma, nesnelleştirme
Madde Kullanan veya Bu Eğilimde Olan Ergene Yardım İlkeleri Bilgilendirme:Hedef kitle maddeyi hiç kullanmayanlardır. Özendirmeden, merak arttırmadan madde kullanmakla ilgili bilgi verilir. Madde kullanımının yaşamı üzerinde etkileri tartışılır. Ergene problemlerinin çözümünde yardım etme: Ergenin kişiliği ve yetersizliği ele alınır. Problem çözme/karar verme becerisi geliştirmede, kişisel sorunları çözmede yardımcı olunur. Madde Kullanan veya Bu Eğilimde Olan Ergene Yardım İlkeleri Direnç Geliştirme: Sosyal baskıya direnme programıdır. Hayır diyebilmeyi, direnme becerilerini arttırmayı amaçlar. Reklamların etkisi üzerinde durulur. Alternatif programlar geliştirme: Boş zaman değerlendirme, eğlence,iş ve beceriler geliştirme programları uygulanır. Yaşıt yönelimli yaklaşım: Yaşıtlar arası ilişki temelinde düzenlenir. Madde Kullanan veya Bu Eğilimde Olan Ergene Yardım İlkeleri Ailenin uyarılması ve toplum tutumunun değişimi: Madde kullanımını hafife alan, bu konuda hoşgörülü toplumsal yaklaşım engellenir. Ergen aktif biçimde devamlı ve büyük miktarda madde ve alkol kullanıyorsa zaman kaybedilmeden bağımlılığını tedavi eden bir hastaneye yatırılmalıdır Eğer ergen sık ve düzenli olmasa da madde kullanıyorsa ve ayrıca değerlendirilmesi veya tedavisi gereken psikopatoloji varsa, mutlaka güven duyacağı bir psikiyatriste gönderilmelidir.
İnternet Bağımlılığı Yalnızca birkaç dakika diyerek, saatler harcıyorsanız, Çevrenizdekilere ekran karşısında geçirdiğiniz zaman hakkında yalan söylüyorsanız, Uzun süre bilgisayar kullanmaktan dolayı fiziksel sorunlardan şikayetçiyseniz (uyuşmalar, göz yorgunluğu, kişisel hijyene dikkat etmeme, bel ağrıları, tendinit gibi.) Sürekli olarak bir sonraki internet oturumunu iple çekiyorsanız, 7 Anonim bir kişiliğe bürünmek size heyecan veriyor, insanlarla İnternet üzerinden konuşmayı yüz yüze konuşmaktan daha kolay buluyorsanız, Gecenin bir saati uyanıp su içmeye kalktığınızda maillerinize bakmaktan kendinizi alamıyorsanız, İnternete girmek için yemek öğünlerinizden, derslerinizden ya da randevularınızdan ödün veriyorsanız, Bilgisayarınızın başında çok fazla zaman geçirdiğiniz için suçluluk duyuyorken bir yandan da büyük bir zevk alıyorsanız ve bu iki duygu arasında gidip geliyorsanız, 7 Tatillerde bile aklınıza internet geliyorsa Bilgisayarınızdan uzak kaldığınız zaman canınız bilgisayar çekiyor ve kendinizi gergin ve boşlukta hissediyorsanız, Nerdeyse tüm hobileriniz artık bilgisayar ile ilintiliyse, Birisi adresinizi sorduğunda aklınıza ilk gelen e-mail adresiniz olmaya başladıysa, İnternette aralıksız 3 saat geçirmeyi normal bir davranış olarak algılıyorsanız,
Aradığınız bilgiyi bulmaya hep "bir adımcık" kaldığını düşünerek devam ediyorsanız, Saatlerce hiç yüz yüze karşılaşmadığınız kişilerle chat yapıyor, bunlardan bazılarının gerçek cinsiyetini bile bilmeyip, sadece nickname lerle yetiniyorsanız, Tatillerde bile aklınıza internet geliyorsa, MSN sayesinde eskiden sık gördüğünüz arkadaşlarınızla yüz yüze temasınız azalmaya başladıysa, Toplantılarda gözünüzü önünüzdeki bilgisayarınızdan alamıyorsanız Kendinize alabileceğiniz en güzel hediyenin 19-inch bir LCD monitör veya rahat bir bilgisayar sandalyesi olduğunu düşünüyorsanız, Bir arkadaşınız size harika bir programdan söz ettiğinde siz onun bir TV programı olduğunu anlayınca hayal kırıklığı yaşıyorsanız, Kendinizi işinize veremiyor, internetle ilgili hayaller kuruyorsanız, Eve gelince ilk işiniz yakınlarınızla ilişki, zorunlu ev işlerini vs yerine bilgisayarı açmak oluyorsa, Gece geç saatlere kadar bilgisayar başında kalıyor, çevreden bu konuda eleştiriler alıyor, defalarca azaltmak, sınırlamak istediği halde bilgisayar ve internete olan ilginiz artarak sürüyorsa, Bağımlısınız demektir! 11 İnternet bağımlılığı terimi ilk kez Goldberg (1995) tarafından kullanılmış ve Young (1996) ile beraber popüler hale gelmiştir. İnternetin patolojik kullanımı Kompulsif internet kullanımı olarak da tanımlanmaktadır 11
Young ın İnternet Bağımlılığı İçin Tanı Ölçütleri (Patolojik Kumar Oynama kriterleri modifiye edilerek hazırlanmıştır. 5 kriterin pozitif olması tanıyı koydurur) 1.İnternet ile ilgili aşırı zihinsel uğraş 2.İnternete bağlı kalma süresinde artışa ihtiyaç duyma 3.Kullanımı azaltmaya yönelik başarısız girişimlerde bulunma 4.İnternet kullanımının azaltılması durumunda yoksunluk belirtileri 5.Başlangıçta olduğundan daha uzun süre internete bağlı kalma 6.Aşırı kullanım yüzünden ilişki, okul/işle ilgili sorunlar yaşama 7.İnternete bağlı kalmak için herkese yalan söyleme 8.Bağlı kalınan sürede duygulanım değişikliğinin olması (umutsuzluk, suçluluk, anksiyete, depresyon gibi) 12 Goldberg in İnternet Bağımlılığı İçin Tanı Ölçütleri 12 aylık bir dönem içinde herhangi bir zaman ortaya çıkan aşağıdakilerin 3 ü veya daha fazlasıyla kendini gösteren, klinik olarak belirgin bir bozulmaya yada sıkıntıya yol açan uygunsuz internet kullanımı a. İstenen keyfin alınabilmesi için belirgin olarak artmış internet kullanım süresi b. Sürekli olarak aynı sürelerde internet kullanımı ile alınan keyifte azalma olması 1. Aşağıdakilerden biriyle tanımlanan tolerans gelişimi a. Psikomotor ajitasyon b. Bunaltı c. İnternette neler olduğu hakkında takıntılı düşünceler d. İnternet hakkında fanteziler ve hayal kurma e. İsteyerek ya da istemeyerek tuşlara basma hareketi yapma f. Bu sıkıntılı durumlardan kurtulmak için internete veya benzeri servislere bağlanma 2. Aşağıda tanımlanan şekilde yoksunluk gelişmesi Ağır ve uzun süreli internet kullanımı sonunda aşağıdakilerden en az 2 sinin günler içinde ortaya çıkması (1 ay içinde ortaya çıkabilir) ve kişilerin bunlardan dolayı iş, soysal ve önemli işlevsel alanlarda sıkıntı yaşaması. 13 Goldberg in İnternet Bağımlılığı İçin Tanı Ölçütleri 3. İnternet kullanımı genellikle planlandığından daha uzun süre alır. 4. İnternet kullanımını bırakmak veya denetim altına almak için sürekli bir istek veya boşa çıkan çabalar vardır. 5. İnternet ile ilgili eylemlere çok uzun süreler ayrılır (kitap almak, yeni web tarayıcıları ve programları denemek, dosyaları düzenlemek vb.) 6. İnternet kullanımı nedeniyle önemli toplumsal mesleki etkinlikler veya boş zamanları değerlendirme etkinlikleri bırakılır veya azaltılır. 7. İnternet kullanımı, yol açtığı sorunlara (uykusuzluk, evlilik problemleri, işe ve randevulara geç kalma vb.) rağmen aşırı olarak devam eder. 14 İNTERNETTEKİ BAĞIMLILIK NESNELERİ Online sex (pornografi) : En sık görülen bağımlılık nesnesidir. Online oyunlar : Başarı benim, başarısızlık nick imin Online kumar : Yaşanan ülkede kumar yasak olsa bile internet üzerinden kolaylıkla kumar oynayabilmektedir. Online borsa Online alışveriş Online sohbet Download (indirme) / biriktirme 17
Dünyada her saniye 128.258 net kullanıcısı pornografi görüntülenmektir. Bir klik ile çok miktarda erişkin videosuna ulaşmak mümkün. Daha hard core porno,daha fazla,daha geniş yelpaze ve daha fazla gizlilik sunuyor. Sıradan pornografiden daha güçlü ve daha bağımlılık yarattığını iddia ediyorlar. 20 Yaygın çok oyunculu online rol plaining oyunları: Bu oyunların dünya çapında 8 milyon oyuncusu var. Hayal edilemiyecek yoğunluk ve yaygınlıkta oynanıyor. msn,facebook, anlık ileti,chat odaları: Online gruplar, birçok insan için kişiler arası ilişkinin ana biçimidir İnsanların özel hayatının ifadesi olan günlükler de blog biçiminde nette bulunmakta ve bütün insanlara kendi dünyasını sunmakta 22 Sosyal destek sağlar Aidiyet hissi ortaya çıkar Sosyal ilişkilerini sürdürme Eğer içinde değilsen dışındasındır Duygusal destek Yeni insanlarla tanışma Gerçek hayatta sosyal desteği olmayan kişi için önemli 26 Fiziksel şikayetler: Gözlerde yanma Boyun kaslarında ağrı ve sertleşme Beden duruşunda bozukluk Elde uyuşukluk Halsizlik Uyku bozuklukları Yeme bozukluğu Kalp hastalığı 37
Sosyal alanda görülen sorunlar: Psikolojik Sosyal Aile Meslek/ okul Finansal Akademik 37 TEDAVİ Önce altta yatan hastalığın tedavisi (Komorbidite!!!) Antidepresan Terapi (Etkilenmiş kişinin hayatını organize etmek ve internette geçirdiği vakti azaltmak) Alkol-Madde bağımlısı kişiler için internet bağımlılığı daha güvenli bir bağımlılık türü olarak düşünülebilir ve bu kişiler bunu alkol ve maddenin yerine koymaya meyillidirler. Bu kişilerde bağımlı davranışı kesmeye yönelik bir strateji izlenmelidir. 49 Bağımlılık tedavisinde hedef tümden uzaklaştırmaktır (Eroinden, esrardan, alkolden vs). İnternet bağımlılığı olanlarda aynı yöntemi kullanmak önünü tıkamak olur. Kişi teknolojiden yararlanırken kullanımını kısıtlayan programlar uygulanmalıdır. Kişinin aşırı kullanımdan dolayı gördüğü zararı farketmesini sağlayacak şekilde yaklaşmak önemlidir. 50 Problemi kabul etmeli Bağımlılığın ardındaki nedenler öğrenilmeli Düşük öz güven ve emosyonel sorunlardan kaçmak için internete giren bağımlılar için online oturumlarını tetikleyen hisler tanımlanmalı Aşırı kullanım paterni tanımlanmalı Tetikleyicileri tanımla İnternete girmeden önceki hisler, Online olduğundaki hisler 51
İnternet kullanımı yasaklaması mümkün değil İnternetin doğru kullanımı önemli bir bilgi ağına erişim ve iletişim olanağı sağlar Zararlı kullanımda önemli işlevsel kayıplar ortaya çıkmakta Bağımlılıktan ve zarar görmekten uzak kalmak ancak denetim sağlanması ve güvenli internet kullanımının öğretilmesiyle mümkün olabilir. 56 Alışveriş Bağımlılığı Normal alışveriş davranışının aşırı bir boyutu ve aşırı satın alma ile karakterli kişisel ve ailesel sorunlara yol açan tekrarlayıcı dürtüsel bir bozukluktur Adlandırmalar Kompulsif satın alma, Kompulsif alışveriş, Satın alma manisi, Kompulsif tüketim, Dürtüsel satın alma, Kontrol edilemeyen satın alma, Satın alma bağımlılığı, Alışverişkoliklik, Neden Bağımlılık? Alışveriş davranışına yönelik aşırı bir isteğin olması Alışverişin ardından gerginlikte hızlı fakat geçici bir düzelmenin olması Uyaranın kısa süre içinde geri dönmesi Alışverişi kontrol etmede başarısız girişimler Bağımlılığa özgül dış uyaranların bulunması
Başlangıç yaşı 20 li yaşların başı, 35-45 yaş arası çok %80-95 i kadın Dağılım? Kadınlar giyim, kozmetik ve mücevher; erkeklerin ise elektronik, otomotiv, büyük ev aletleri tercih ediyor Her sosyoekonomik düzeyde Alınanlar çok pahalı değil, fakat kontrollü harcamanın dışındaki miktarlarda alışveriş Tipik bir epizodda 100 doların üzerinde alışveriş yapılıyor Christenson ve ark. 1994, McElroy ve ark. 1994, Schlosser ve ark. 1994, Miltenberger ve ark. 2003 Psikodinamik Etmenler Erken yaşam olayları, ör. cinsel kötüye kullanım Narsisistik incinme, öfke, korku, utanç ve umutsuzluk gibi olumsuz duygular, boşluk ve yetersizlik hissi gibi çeşitli durumlara karşı bir savunma ve baş etme mekanizması Alışveriş davranışı ile bu duyguların farkındalığından kaçınma ve gizli kalmasını sağlama Winestine 1985, Krueger 1988, Lawrence 1990 Sosyal Etmenler Toplumun alışveriş davranışına bakış açısı Pazar tabanlı bir ekonomi Özenilen yaşamlar Medya Kişilerin ve ailelerin boş vakitlerini alışveriş merkezlerinde geçirmesi Kredi kartı kullanımı, alışverişi kolaylaştıran internet Winestine 1985, Krueger 1988, Lawrence 1990 Alışveriş bağımlılığının dört fazı Bekleme Hazırlık Alışveriş Harcama Koran ve ark. 2006
Alışveriş bağımlısında neler görülür? Alışveriş yapılmadığında sinirli, gergin ve huzursuz olma Başlangıçta satın alma sırasında madde almanın verdiği hazza benzer hoş duygular yaşar, sonra bu haz azalır Hem olumlu hem de olumsuz pekiştireçler alışveriş davranışını artırır Belli bir bütçeye sahip olması gerekli değildir, gerekirse borç alıp alışverişe çıkar Ortalama 8-9 saat alışveriş sürebilir Hasta alışveriş paketlerini gördükçe rahatlar Genelde tek başına alışveriş yapmaya eğilimlidir Alışveriş bağımlısında neler görülür? Açılmamış paketler evde dururken, tekrar alışverişe çıkabilir Başkalarının aldıklarını bulmasından ya da bu olayı ortaya çıkarmalarından korkar alışverişlerde aşırı zaman kaybedilmesi, evde alınan eşyaları koyacak yer kalmaması, büyük borçlar ve ödeyememe, yasal maddi sorunlar, suçluluk duyguları, başlangıç ile hastalık olduğunun anlaşılması arasında en az birkaç yıllık bir süre geçer Alışveriş bağımlısında neler görülür? Kişiler bir sorun olduğunu açıklamaya gönüllüdürler %85 inin hastalığı ile ilişkili borçlarını açıkladığı,%74 ünün alışveriş süresince kontrol dışı davranışını hissettiği bildirilmiş (Schlosser ve ark. 1994) Hastaların %68 i ilişkilerinin olumsuz olarak etkilendiğini bildirmiş (Miltenberger ve ark. 2003) Tekrarlamasını önlemek için mağazalara gitmemeye veya yanında kendisini engelleyebilecek biriyle gitmeye başlar Elinde bulunan kredi kartlarını iade etmek ister Aldıkları ürünleri daha kolay iade edebilecekleri yerlerden alışveriş yapmaya özen gösterir Tedavi Bağımlılığın temel ilkeleri geçerlidir Durumun farkında olmak Karar vermek Eyleme geçmek