T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BANKACILIK SEKTÖRÜNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE TÜRKİYE ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mukaddes KESEMEN TEZ DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. Bekir GÖVDERE ISPARTA, 2009
ÖZET BANKACILIK SEKTÖRÜNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE TÜRKİYE ÖRNEĞİ Mukaddes KESEMEN Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat bölümü Yüksek Lisans Tezi, 135 Sayfa Mart 2009 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Bekir GÖVDERE Son dönemlerde Dünyada meydana gelen sosyo-ekonomik gelişmelere bağlı olarak doğrudan yabancı yatırımların gerek boyutları gerekse yönü önemli değişikliklere uğramıştır. Önceleri sadece gelişmiş ülkelerin önemli bir pay aldığı doğrudan yabancı yatırımlar, bugün gelişmekte olan ülkelere de yönelmektedir. Çalışma son zamanlarda yapılan DYY ve DYY ların nispeten finans sektöründe yoğunlaşmasının Bankacılık sektörüne etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. Türk bankacılık sektörüne yabancı girişi yeni bir olgu olmamakla beraber yabancı bankaların Türk bankacılık sistemi içindeki payı sınırlı kalmıştır. 1980 öncesinde ithal ikamesine dayanan, yurtiçi mal ve hizmet üretiminin korunduğu bir ortamda yerli bankalar finans sisteminde baskın bir rol oynarken yabancıların girişi düşük düzeyde gerçekleşmiştir. 1980 den sonra finansal sistemde rekabetin ve etkinliğin artması için uygulanan liberalizasyon politikaları çerçevesinde yabancı banka girişi kolaylaştırılmıştır. Bunun sonucu olarak sisteme daha fazla yabancı girişi olmuştur. Ancak, giriş önündeki engellerin azalmasına rağmen Türkiye de uzun süreli yüksek enflasyon ve istikrarsızlıklar sebebiyle yabancı bankaların sistem içindeki payı pek fazla değişmemiştir. Nitekim 1990 lı yıllardan itibaren aktif toplamı içinde yabancı bankaların payı yüzde 5 i geçmemiştir. Ancak, 2004 yılından bu yana sektöre olan yabancı ilgisi neticesinde yabancı bankaların sistem içindeki payı yükselmektedir. Anahtar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), DYY Teorileri, DYY nedenleri, DYY ı Etkileyen faktörler, Bankacılık sektöründe DYY, DYY ın Tarihsel Gelişimi, Türkiye örneği i
ABSTRACT FOREIGN DIRECT INVESTMENTS in BANKING SECTOR and the CASE of TURKEY Mukaddes KESEMEN Suleyman Demirel University, The Master s Thesis at the Department of Economics, 135 Pages, December 2009 Advisor Lecturer: Yrd. Doç. Dr. Bekir GÖVDERE The dimensions and directions of foreign investments have significantly changed depending on the recent socio-economical developments around the world. Previously made mostly in developed countries, foreign direct investments are today also headed towards developing countries. This study aims to examine the effects of recent FDIs and of their relative increase in the finance sector upon the banking sector. Foreign entrance into Turkish banking sector is not a new notion. However, the position of foreign investment banks in Turkish banking system can be defined as limited. Before 1980, in an import substitution based environment preserving the production of domestic assets and service, national banks had a dominant role in the finance system whereas the foreign entrance was at a nominal level. After 1980, within the framework of liberalization policies which were carried out to increase the efficiency and competition, the entrance of foreign investment banks was facilitated. This situation resulted in more foreign entrance to the system. However, despite alleviation of the difficulties related to the foreign entrance, the portion of foreign investment banks in the system hasn t changed much due to the long-term high inflation and instability in Turkey. As a matter of fact, the portion of foreign investment banks hasn t exceeded 5% among the sum of active investments since the nineties. However, due to the growing foreign interest in the sector since 2004, the portion of foreign investment banks in the system has been increasing. Keywords: Foreign Direct Investments (FDI), FDI Theories, Reasons of FDI, the factors affecting FDI, FDI in Banking Sector, Historical Development of FDI, The Case of Turkey ii
İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii İÇİNDEKİLER...iii KISALTMALAR...viii TABLOLAR DİZİNİ... ix GRAFİKLER DİZİNİ... x BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ... 1 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE YABANCI YATIRIMLARI AÇIKLAYAN TEORİLER... 5 2.1. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM TANIMI... 5 2.2. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN NEDENLERİ... 7 2.2.1. Hammadde Kaynakları... 7 2.2.2. Faaliyetlerin Bütünleştirilmesi... 7 2.2.3. Aktarılamayan Bilgiler... 8 2.2.4. Unvanın Korunması... 8 2.2.5. Unvandan Yararlanmak... 8 2.2.6. Sırların Korunması... 8 2.2.7. Ürünün Yaşam Dönemi Hipotezi... 9 2.2.8. İthalatçı Ülkenin Koyduğu Tarife ve Kotalardan Kaçınma... 9 2.2.9. Yurt İçi Kısıtlamalardan Kurtulma... 9 2.2.10. Üretim Esnekliği... 10 2.2.11. Müşterileri İzleme... 10 2.2.12. Yatırımları Uluslararası Çeşitlendirme... 10 2.2.13. Ucuz Yabancı Faktör Kullanımı... 11 2.2.14. Yabancı Teknoloji Kullanılması... 11 2.2.15. Monopol Avantajından Yararlanma... 11 2.3. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER... 12 2.3.1. Ekonomik Faktörler... 12 2.3.1.1. Piyasaların Büyüklüğü... 12 iii
2.3.1.2. Yurtiçi Hasıla Büyümesi... 13 2.3.1.3. Düşük Maliyetli Esnek İş Gücü... 13 2.3.1.4. Vergileme Politikaları... 13 2.3.2. Yatırım Ortamına Ait Faktörler... 13 2.3.3. Politik Faktörler... 14 2.4. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARI AÇIKLAYAN TEORİLER... 14 2.4.1. Heckscher-Ohlin Modeli ve Mundell in Katkısı... 14 2.4.2. Ürün Devreleri Teorisi... 16 2.4.3. OLI Paradigması... 17 2.4.3.1. Mülkiyet Avantajı... 17 2.4.3.2. Konumsal Avantaj... 18 2.4.3.3. İçselleştirme Avantajı... 18 2.4.4. Yeni DYY teorisi... 20 2.4.4.1. Yatay Entegrasyon Yatırımları (YEY)... 20 2.4.4.2. Dikey Entegrasyon Yatırımları (DEY)... 22 2.4.4.3. Bilgi Sermayesi Modeli (BSM)... 24 2.5. YABANCI YATIRIM ENDEKSLERİ... 24 2.5.1. Türkiye nin Yatırım Yeri Endekslerindeki Sıralamaları... 25 2.5.1.1. Ekonomik Bağımsızlık Endeksi... 26 2.5.1.2. Küresel Rekabet Gücü Endeksi... 27 2.5.1.3. İş Ortamı Rekabet Gücü Endeksi... 27 2.5.1.4. İş Yapma Kolaylığı Endeksi... 27 2.5.1.5. Sermayeye Dost Ülke Endeksi... 27 2.5.1.6. Dünya Rekabet Gücü Yıllığı... 28 2.6. TÜRKİYE'NİN TEMEL EKONOMİK SORUNLARI... 28 2.7. VERİMLİLİK VE İSTİHDAMIN BELİRLEYİCİ FAKTÖRLERİ: FİRMA DÜZEYİNDEKİ ANALİZ SONUÇLARI... 31 2.8. FİRMALARIN VERİMLİLİKLERİNİN VE İSTİHDAMLARININ ARTTIRILMASI: TEMEL KONULAR VE ÖNERİLER... 35 2.8.1. Kayıt Dışılığın Azaltılması ve Firmaların Mali Şeffaflığının Arttırılması. 35 iv
2.8.2. İşgücü Piyasasının Esnekliğinin Arttırılması ve İşgücü Becerilerinin Özel Sektör İhtiyaçlarıyla Uyumlaştırılması... 37 2.8.3. Firmaların Teknolojik İlerlemesinin Desteklenmesi... 41 2.8.4. Firmaların Finansmana Erişimlerinin Arttırılması ve Kurumsal Yönetişimin İyileştirilmesi... 45 2.8.5. Firmaların Altyapıya Erişiminin Arttırılması... 48 2.8.6. Firmaların Kuruluş ve Operasyonlarının Önündeki İdari Engellerin Azaltılması... 51 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN TARİHSEL GELİŞİMİ... 53 3.1. DÜNYA DA DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN KISA TARİHİ. 53 3.2. TÜRKİYE DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN TARİHİ... 54 3.2.1. 1980 Öncesi Dönem... 55 3.2.2. 1980 Sonrası Dönem... 58 3.2.3. Dyy Akımlarının 2000 Yılı Sonrası Durumu ve Geleceğe Yönelik Beklentiler... 59 3.2.3.1. 2007 Global Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri... 61 3.2.3.2. Dünyada Uluslararası Doğrudan Yatırımlar (1970-2007)... 61 3.2.3.3. Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Uluslararası Doğrudan Yatırımlardan Aldığı Pay... 62 3.2.3.4. En Fazla UDY Stoku Olan İlk On Ülke ve Türkiye... 64 3.2.3.5. En Fazla UDY Çeken 10 Ülke ve Türkiye 2003-2007... 65 3.2.3.6. Sektörlere Göre UDY Girişleri... 65 3.2.3.7. Türkiye de 2007 ve 2002-2007 Tarihleri İtibariyle En Fazla UDY Yapan Ülkeler... 66 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ VE BANKACILIK SEKTÖRÜNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR... 70 4.1. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ... 70 4.1.1. 1980 Sonrası Türkiye de Bankacılık Sektörü... 70 4.1.2. 2001 Sonrası Türk Bankacılık Sektörü ve Yapısal Gelişmeler... 72 4.2. BANKACILIK SEKTÖRÜ PİYASA YAPISI... 75 v
4.2.1. Banka Şube Yapısındaki Gelişmeler... 75 4.2.1.1. Banka Sayısındaki Gelişmeler... 75 4.2.1.2. Şube Sayısındaki Gelişmeler... 75 4.3. BANKACILIK SEKTÖRÜNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR77 4.3.1. Türkiye de Yabancı Katılımı Ve Boyutları... 82 4.3.1.1. Türkiye deki Yabancı Bankalar... 82 4.3.1.2. Türkiye deki Yabancı Katılımının Boyutları... 84 4.3.2. Yabancı Girişinin Ulusal Sektörlere Etkileri... 86 4.3.2.1. Uluslararası Çalışmalar... 86 4.3.2.2. Türk Bankacılık Sektörü Üzerine Yapılan Çalışmalar... 93 4.4. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE GOÜ LER... 96 4.4.1. Bankacılıkta DYY ın GOÜ e Etkileri... 99 4.4.1.1. Verimlilik Etkisi... 100 4.4.1.2. İstikrar Etkisi... 102 4.5. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM KISITLAMALARI... 104 4.5.1. Diğer Ülkelerde Halen Uygulamada Olan Doğrudan Yabancı Yatırım Kısıtlamaları ve Söz Konusu Bazı Ülkeler... 104 4.5.1.1. Almanya... 104 4.5.1.2. Avustralya... 105 4.5.1.3. Hindistan... 105 4.5.1.4. Japonya... 105 4.5.1.5. Güney Kore... 105 4.5.1.6. Yunanistan... 105 4.5.1.7. Rusya... 105 4.5.1.8. Brezilya... 106 4.6. GENEL DEĞERLENDİRME: YABANCI KATILIMINI ÖZENDİREN UNSURLAR... 106 4.7. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN YAŞAM ALANI VE YABANCILAR... 111 4.8. 2000 SONRASI YABANCI YATIRIMCILARIN BANKACILIK SEKTÖRÜNE İLGİSİ... 114 vi
BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ... 116 vii
KISALTMALAR DYY UDY UDY AB GOÜ GÜ TBB BDDK IMF OECD UNCTAD IMF ÇUŞ ABD AR GE DYS GSYİH BEE NAFTA AET EMA ASEAN BIS KOBİ ICA : Doğrudan Yabancı Yatırımlar : Uluslararası Doğrudan Yatırımlar : Uluslararası Doğrudan Yatırım : Avrupa Birliği : Gelişmekte Olan Ülkeler : Gelişmiş Ülkeler : Türkiye Bankalar Birliği : Bankacılık Düzenleme Ve Denetleme Kurumu : Uluslararası Para Fonu : İktisadi İşbirliği Ve Gelişme Teşkilatı : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı : Uluslar Arası Para Fonu : Çok Uluslu Şirketler : Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma Geliştirme : Doğrudan Yabancı Sermaye : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Bölgesel Ekonomik Entegrasyon : Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması : Avrupa Ekonomik Topluluğu : Avrupa Para Birliği : Güneydoğu Asya Uluslar Birliği : Uluslararası Ödemeler Bankası : Küçük Orta Boy İşletme : Yatırım Ortamı Değerlendirmesi viii
TABLOLAR DİZİNİ Tablo 2.1. Şirketlerin Uluslararasılaşma Stratejileri (Mülkiyet Avantajı Veri İken). 19 Tablo 2.2. Türkiye nin önde gelen yatırım yeri endekslerinin sıralamaları... 26 Tablo 3.1. 2007 Global Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri... 60 Tablo 3.2. Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Uluslararası Doğrudan Yatırımlardan Aldığı Pay... 62 Tablo 3.3. En Fazla UDY Stoku Olan İlk On Ülke ve Türkiye... 63 Tablo 3.4. En Fazla UDY Çeken 10 Ülke ve Türkiye 2003-2007 (milyar dolar)... 64 Tablo 3.5. Sektörlere Göre UDY Girişleri 2007 (Milyon Dolar)... 65 Tablo 3.6. Türkiye de 2007 ve 2002-2007 Tarihleri İtibariyle En Fazla UDY Yapan Ülkeler (Milyon Dolar)... 66 Tablo 4.1. Banka Sayısındaki Gelişmeler... 75 Tablo 4.2. Şube Sayısının Gelişimi ve Yüzde Dağılımı... 76 Tablo 4.3. Türkiye deki Yabancı Bankalar... 82 Tablo 4.4. Türkiye de Faaliyetleri Sona Eren Yabancı Sermayeli Bankalar... 83 Tablo 4.5. Türkiye de Banka, Şube ve Personel Sayısı Açısından Yabancı Bankalar... 84 Tablo 4.6. Türkiye deki Yabancı Bankaların Sektördeki Payı... 85 Tablo 4.7. Yabancı Payının Hisse Oranları Dikkate Alınarak Hesaplanması... 86 Tablo 4.8. GOÜ lere Yönelik Net Özel Sermaye Girişleri (Milyar Dolar)... 99 Tablo 4.9. Sektörlere Göre UDY Girişleri - 2007 (Milyon Dolar)... 115 ix
GRAFİKLER DİZİNİ Grafik 2.1. İş gücü Arz ve Talebi... 30 Grafik 2.2. Giriş ve Çıkış Oranları Yüzdelik değerler, 10 dan fazla çalışanı bulunan Firmalar, 1990 lar... 31 Grafik 2.3. Bir Yeni Girişimciler Grubundan Belirli bir yaşta halen devam eden firmaların oranı, 1990 lar... 32 Grafik 2.4. Ayakta Kalan Firmaların İstihdam Artışı... 32 Grafik 2.5. İş Gücü verimliliğinin yapısı... 33 Grafik 2.6. Kayıt Dışı firmalar için Rekabet avantajı sağlayan etkenler... 36 Grafik 2.7. Dış Denetimden geçmiş mali tablolara sahip firmalar, Ülkelere göre... 37 Grafik 2.8. Eğer işgücü kısıtlamaları olmasaydı düzenli tam-zamanlı işçilerin sayısında olması tahmin edilen değişim, Türkiye ve karşılaştırma yapılan seçili ülkeler (100= Değişiklik yok)... 38 Grafik 2.9. Yeterlilik seviyelerine göre 15 yaşındaki öğrencilerin dağılımı, Türkiye, AB ve OECD... 39 Grafik 2.10. Formel Eğitim Sağlayan firmaların oranları, Türkiye ve karşılaştırma yapılan seçili ülkeler... 40 Grafik 2.11. Yeni bir ürün geliştiren Firmaların Yüzdesi, Uluslar arası karşılaştırma... 42 Grafik 2.12. Yeni Teknoloji getirmek için finansman kaynakları, yüzdelik değerler, Türkiye... 43 Grafik 2.13. Toplam firma sayısına karşılık ISO 9001belgeli firmaların sayısı... 44 Grafik 2.14. Kamu ve Özel Sektör Kredileri, 2005... 46 Grafik 2.15. Kredi kullanan firmaların payı, ülkelere göre... 46 Grafik 2.16. Kesinti yaşanan firmaların oranı ve sene başına elektrik kesintisi sayısı... 49 Grafik 2.17. Bir elektrik jeneratörüne sahip firmalar, uluslar arası karşılaştırma... 49 Grafik 3.1. Dünyada Uluslararası Doğrudan Yatırımlar (1970-2007) (MİLYARDOLAR)... 61 x
BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Günümüz ekonomisinde doğrudan yabancı yatırımlar, gerek yatırımı yapan ülke, gerekse yatırım yapılan ülke açısından büyük önem arz eder hale gelmiştir. Geçmişte, doğrudan yabancı sermaye sadece; tasarruf açığını kapatmak, üretimi artırmak, işsizliğe çözüm getirmek, üretim maliyetlerini düşürmek, ucuz işgücü, taşıma giderlerinden tasarruf sağlamak, vergi avantajlarından faydalanmak, ucuz hammadde kullanmak ve döviz rezervlerini genişletmek gibi nedenlerle cazip bulunurken, günümüzde yabancı sermaye yatırımlarından beklenen faydalar daha da artmıştır. Yabancı sermayeyi çekmek isteyen ülkeler, genellikle yabancı sermaye ödemeler dengesini sağlamak, ülke içinde sağlıklı bir rekabet ortamı oluşturmak, ülkeye yeni teknolojiler kazandırmak, know-how getirmek, gelişmiş ve sermaye ihraç eden ülkelerin politik ve ekonomik desteğini sağlamak, promosyon, dış piyasalara giriş imkanlarını genişletmek ve insan kaynaklarını geliştirmek gibi etkilerinden faydalanmak istemektedirler. Tarihsel sürece bakıldığında, Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırımların esas anlamda 1980 lerden sonra başladığı görülmektedir. 24 Ocak 1980 kararlarından sonra yatırımların önündeki engeller büyük ölçüde ortadan kalmış ve sonrasında sermaye hareketliliği giderek yükselen bir artış göstermiştir. Gelişmenin hızlanması, 80 li yılların ikinci yarısına rastlamaktadır. Yatırımlar, 1987 yılında ilk kez bir yılda 200 milyon dolar rakamını aşarak bir aşama kaydetmiş, daha sonra 1988 ve 89 yıllarında her yıl ikiye katlanarak, 1990 yılı sonunda yılda 1 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. 2000 li yıllara gelindiğinde krizin patlak verip bankacılık sektöründe çöküşün açığa çıkmasıyla önceleri çoğunlukla finans dışındaki sektörler için önemli olan yabancı sermaye olgusu, finans sektörü için de önem arz etmeye başlamıştır. Demirbank'ın İngiliz sermayeli HSBC tarafından satın alınması bu yeni gündemin habercisiydi. Ardından İtalyan UniCredito Koçbank, BNP Paribas TEB, Fortis Dışbank, UniCredito/Koç YKB, Rabobank Şekerbank arasındaki devirlerle ya da 1
devir söylentileriyle Türk bankacılığında yabancı sermaye konusu ekonomik gündemin en üst sırasına yerleşmiştir. Son yıllarda Dış yatırım yapan bankalar kendi iç pazarlarında karşı karşıya kaldıkları rekabetçi baskı, pazar doygunluğu ve azalan getiriler karşısında yeni pazarların arayışına girmişlerdir. Sözü edilen her ekonomik bloğun gelişmiş ülkelerinin bankaları, başlangıçta stratejik pozisyon alma kaygısıyla, karşılıklı olarak birbirlerinin iç pazarlarına girme çabasındalarken gelinen aşamada, içinde bulundukları ekonomik bloğun görece geri bölgelerine doğru büyüme eğilimindedirler. Avrupa Birliği söz konusu olduğunda bu bölge 'Avrupa ekonomik alanıyla' tamamen bütünleşmiş olan ve Avrupa Birliği'ne yeni giren ya da girmeye aday ülkelerdir. Yatırımcı bankalar genellikle gelişmiş ülkelerde kurulmuş büyük firmalardır ve kendi ülkelerinden daha az etkin finansal sektörleri olan ülkelere yönelmektedirler. Bu bankalar özellikle güçlü sermaye yapılarına ve gelişmiş yönetsel becerilere dayanan bir rekabetçi üstünlüğe sahiplerdir. Dolayısıyla dış yatırımı mümkün kılabilecek avantajlara sahip olan söz konusu bankalar özellikle pazar ve stratejik aktif arayışı içinde, etkin olmayan dış pazarlara yönelmeyi tercih etmekte ve kendi boylarındaki rakiplerinin davranışlarını çok yakından izlemektedirler. Çalışma; DYY nedenlerini, DYY etkileyen faktörleri, DYY açıklayan teorileri ve DYY ın Dünya da ve Türkiye de tarihsel gelişim sürecini inceleyerek, DYY lar açısından Türkiye ve Diğer ülkeler arasında çeşitli karşılaştırmalar yaparak DYY ın Türk Bankacılık Sektörüne olan etkilerini dönemsel olarak analiz etmeye çalışmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde Doğrudan Yabancı Yatırımlar incelenmekte DYY tanımlarken OECD ve IMF in yaptığı çalışmalar sonucunda tüm ülkeler için oluşturulan ortak tanıma yer verildikten sonra DYY ın Türkiye de kullanılan tanımına yer verilmiştir. Aynı konu içinde yine bu literatürde kullanılan önemli kavramlardan kısaca söz edilmiştir. hemen ardından esas konuyu anlamamızda bize fazlasıyla yardımcı olacak nedenler ve etkileyen faktörler üzerinde durularak teorilerle konu açıklanmaya çalışılmaktadır. Doğrudan Yabancı Yatırımların nedenleri arasında en önemlileri olarak, Hammadde Kaynakları, Faaliyetlerin 2
Bütünleştirilmesi, Aktarılmayan Bilgiler, Ünvanın korunması, Ünvandan yararlanmak, Sırların korunması, Ürünün yaşam dönemi hipotezi, İthalatçı ülkenin koyduğu tarife ve kotalardan kaçınma, Yurt içi kısıtlamalardan kurtulma, Üretim Esnekliği, Müşterileri İzleme gibi başlıklara kısaca yer verilmiştir. Doğrudan Yabancı Yatırımları Etkileyen faktörler konusuna değinirken bu faktörler ekonomik, politik ve yatırım ortamına ait faktörler olmak üzere 3 ana gruba ayrılarak incelenmiştir. Yabancı Yatırımları açıklayan teoriler Heckscher-Ohlin Modeli Ve Mundell in Katkısı, Ürün devreleri teorisi ve oli paradigması olarak üç başlık altında incelenmiştir. Son olarak Yabancı Yatırım endeksleri incelenerek Türkiye sıralaması yapılmıştır. Doğrudan Yabancı Yatırımların Tarihsel gelişiminin incelendiği üçüncü bölümde ise DYY, Dünya ve Türkiye açısından iki ana başlık altında dönemsel olarak değerlendirilmektedir. Bu bölümde Dünyada Yabancı Yatırımların geçmişten günümüze durumuna kısaca değinilerek, Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırımların tarihi 1980 öncesi ve 1980 sonrası olarak iki gruba ayrılarak incelenmiştir. Son olarak 2000 li yıllar açısından DYY, DYY Akımlarının Günümüzdeki Durumu Ve Geleceğe Yönelik Beklentiler başlığı altında incelenmiştir. Bu bölümde Türkiye DYY konusunda pek çok açıdan diğer ülkelerle karşılaştırılmış yıllar itibariyle değerlendirmelerde yer almıştır. Çalışmanın dördüncü bölümünde ise, bu bölüme kadar değinilen teorik bilgiler ışığında, konunun çıkış noktasını oluşturan, Türk bankacılık sektöründe doğrudan Yabancı Yatırımların yaşam alanı ve en önemlisi DYY ın bankacılık sektörü içindeki durumunu ve bu sektöre son yıllarda yaptığı etkileri Türkiye ve diğer bazı ülkeler açısından değerlendirilmiştir. Konu 1980 sonrası dönem baz alınarak incelenmiştir. Bölümün başında Türk Bankacılık Sektöründe 2001 sonrası gözlenen yapısal gelişmelere değinilerek konunun özünü oluşturan Bankacılık Sektöründe Doğrudan yabancı yatırımlar bölümüne geçilmiştir. Bu bölümde Türkiye de faaliyet gösteren yabancı bankalar, bu bankaların Türkiye ye girme sebepleri, Türkiye ye olan etkileri ve bütün bunları kapsayan Türkiye de yabancı katılımın boyutlarının önemine değinilmiş, bu konuda yapılan çeşitli ampirik çalışmalara yer verilmiştir. 3
Çalışma beşinci bölümdeki sonuç kısmı ile son bulmaktadır. Çalışmada, adı geçen bölümlerle, DYY akımlarının belirleyicilerini, bunların Türk bankacılık sektörüne olan etkilerini ve DYY ın bu sektördeki durumuna ilişkin genel dönemsel bilgilerin sunulması amaçlanmaktadır. 4
İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE YABANCI YATIRIMLARI AÇIKLAYAN TEORİLER 2.1. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM TANIMI Doğrudan Yabancı Sermaye, Bir şirketin üretimini ana merkezinin bulunduğu ülke sınırları dışına yaymak üzere yabancı ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut tesisleri satın alması bir dolaysız yabancı sermaye Yatırımı dır. DYY tanımı farklı ülkelerde farklı olarak yapılmaktadır. Bu durum İstatistiklerin tutulmasında zorluklara, tutarsızlıklara ve ülke karşılaştırmalarında yanlışlıklara sebep olmaktadır. Bu sebepten dolayı DYY kavramının tüm ülkelerde aynı olacak şekilde tanımlanması gerekliliği doğmuştur. Dünyada özellikle OECD ve IMF nin yaptığı çalışmalar sayesinde artık DYY için ortak bir tanıma varılmıştır. Bu tanım ilk olarak 1993 te IMF tarafından yayınlanmıştır ve bu tarihten itibaren de bu tanım kullanılmaktadır. Buna göre DYY, bir ekonomide yerleşik bir işletmenin (birey girişimi, anonim veya adi kamu veya özel girişim) başka bir ülkede uzun süreli bir ilişki kurmak amacıyla yaptığı yatırımdır. 1 Uzun süreli ilişki, doğrudan yabancı yatırımcı ile doğrudan yatırım işletmesi arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığını ve işletmenin yönetiminde doğrudan yatırımcının yeterli derecede etkisini ifade eder. İşletmenin yönetiminde yeterli derecede etkinin ölçütü ise %10 veya daha fazla hissenin mülkiyeti veya buna eş değerde oy hakkının elde bulundurulmasıdır. Doğrudan yatırım, iki taraf arasındaki ilk sermaye akımına ek olarak iki taraf ve anonim veya adi yavru işletmeler arasındaki tüm ardıl sermaye transferlerini içerir. Türkiye de ise Doğrudan Yabancı Yatırım, yabancı yatırımcı tarafından yurt dışından getirilen; Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasınca alım satımı yapılan konvertibl para şeklinde nakit sermaye, Şirket menkul kıymetleri (devlet tahvilleri hariç), 1 OECD, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Third Edition, 1996, <http://www.oecd.org/dataoecd/10/16/2090148.pdf>, (10.06.2006) ve IMF, 1993. 5
Makine ve Teçhizat, Sınai ve Fikri mülkiyet hakları, Yurt içinden sağlanan; yeniden yatırımda kullanılan kar, hasılat, para alacağı veya mali değeri olan yatırımla ilgili diğer haklar, Doğal kaynakların aranması ve çıkarılmasına ilişkin haklar gibi iktisadi kıymetler aracılığıyla; a- Yeni şirket kurmayı veya şube açmayı, b- Menkul kıymet borsaları dışında hisse edinimi veya menkul kıymet borsalarından en az % 10 hisse oranı yada aynı oranda oy hakkı sağlayan edinimler yoluyla mevcut bir şirkete ortak olmayı ifade eder. DYY nin tanımının yanı sıra yine bu literatürde kullanılan önemli kavramlar kısaca şu şekildedir: Doğrudan Yatırımcı (Direct Investor): Bu terim yabancı doğrudan yatırımcı veya yatırımcıların ikamet ettikleri ülke veya ülkelerin dışındaki bir ülkede faaliyette olan doğrudan yatırım işletmesine sahip birey, anonim veya adi kamu veya özel işletme, hükümet, bir grup ilişkili birey veya bir grup ilişkili anonim ve/veya adi şirket anlamında kullanılır. 2 ülkedir. ülkedir. Ev Sahibi Ülke (Host Country): Yabancı yatırımın geldiği veya yapıldığı Menşe Ülke (Home Country): Yabancı yatırımı yapan veya çıkışın olduğu Doğrudan Yatırım İşletmesi (Direct Investment Enterprise): Bu terim, yabancı yatırımcının anonim şirketin %10 veya daha fazla hissesine veya oy hakkına veya adi şirketin eşdeğer mülkiyetine sahip olduğunda bu işletmeler için kullanılır. 2 IMF ve OECD, Foreign Direct Investment Statistics: How Countries Measure FDI, 2001, Washington, DC, 2003, <http://www.imf.org/external/pubs/ft/fdis/2003/fdistat.pdf>, (10.06.2006), s. 152 3. 6
2.2. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN NEDENLERİ Ticaret Teorisi, Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi ne dayanır. On dokuzuncu asrın ikinci yarılarında David Ricardo nun geliştirdiği Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisine göre her ülke, göreceli olarak hangi malları daha ucuza üretiyorsa o malların üretiminde uzmanlaşmalıdır. 3 Buna göre bir ülke ucuza ürettiği malları ihraç, pahalıya ürettiği malları ise ithal etmelidir. DYP lerin nedenlerini açıklayan hipotezlerin başlıcaları şunlardır: 2.2.1. Hammadde Kaynakları Hammadde kaynakları (availability of raw materials) yeryüzüne dengeli biçimde dağılmış değildir. Ham maddelerin işletilmesine yönelik yatırımlar, madenlerde olduğu gibi bu kaynakların bulunduğu yerlere kurulur. Geleneksel dış yatırımların edenleri bununla ilgilidir. Geçen asırda ve bu asrın başlarında ana ülke sanayilerinin ihtiyacı olan ham maddelerin sağlanması için Batılı şirketlerin yatırımları bu kaynakların bulunduğu az gelişmiş ülkelere yapılmıştır. Ancak yine de şu sorun ortada duruyor. Ham madde kaynakları neden yerel firmalar tarafından değil de yabancı şirketler tarafından işletilmiştir? Bunun cevabı yabancı firmaların sahip oldukları büyük sermaye, ileri teknoloji ve yöneticilik bilgisi gibi özelliklerle ilgilidir. 4 2.2.2. Faaliyetlerin Bütünleştirilmesi Faaliyetlerin bütünleştirilmesi (integrating operations) ilk aşamadan nihai ürün aşamasına kadar tüm faaliyetleri veya aynı aşamadaki üretim faaliyetlerini tek bir yönetim altında toplamanın yararlı olduğu durumlarda üretimde bütünleşmeye gidilir. Bu gibi durumlarda Kindleberger in işaret ettiği üzere, girdi sağlamanın güvenceye alınması veya belirli aşamaları farklı ülkelerde gerçekleştirmenin maliyet avantajı yaratması gibi nedenlerden dolayı üretim farklı ülkelere yaygınlaştırılır. 5 3 David RICARDO, The Principles of Political Economy and Taxation, Prometheus Books, 1996, p. 48. 4 Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası Finans, Güzem Yayınları, İstanbul, 2001, s. 45. 5 KINDLEBERGER C.P., American Business Abroad, Yale University Pres, 1969 p. 68. 7
2.2.3. Aktarılamayan Bilgiler Aktarılamayan bilgiler (non tarnsferable knowledge); firmalar üretimle ilgili sahip oldukları teknik bilgileri daima, patent veya lisans anlaşmaları biçiminde diğerlerine satabilirler. Fakat firmanın geliştirdiği bir üretim süreci veya ürün patentini kendi elinde bulundurmasını gerektiren bazı durumlar olabilir. Öyle bilgiler vardır ki bunlar uzun yılların deneyiminin bir sonucu olup satılması uygun değildir. 2.2.4. Unvanın Korunması Bazı firmalar, iş hayatında çok olumlu bir isim yapmış olabilirler. Hatta ünleri ülke sınırlarının dışına taşar. Lisans anlaşması yapıp ürünün imal hakkını yabancı üreticilere verdiklerinde, aynı kalitenin tutturulabileceğinden emin olmayabilirler. Dolayısıyla ürün kalitesine ve ünlerine zarar gelmemesi için malları yurt dışında da kendileri üretmeyi tercih edebilirler (protecting reputations). Örneğin bazı lokantalar zincirinde (Mc Donald s, Whimpy s, vs.) bu düşüncelerin özellikle etkili olduğu söylenebilir. 2.2.5. Unvandan Yararlanmak Burada amaç, yukarıdaki durumda olduğu gibi, ünvanı korumak değil, bundan yarar sağlamaktır (exploiting reputations). Örneğin Bankacılık sektöründe isim yapmış olmak çok önemlidir. Bir bankanın Uluslararası üne sahip olması, tasarruf sahiplerinde güven doğurarak mevduatı artırıcı etki yapar. Nitekim büyük bankaların hızla Uluslararası nitelik kazanma sürecine girmelerinde bu faktörün önemli bir rolü olmuştur. 2.2.6. Sırların Korunması Üretime ilişkin bilgilerde gizliliğin (protecting secrecy) önemli olduğu durumlarda dolaysız dış yatırım lisansa tercih edilir. Çünkü lisans sahibi, bu bilgilerin dışarıya sızmasında patent sahibi kadar özen göstermeyebilir. 8
2.2.7. Ürünün Yaşam Dönemi Hipotezi Firmaların iç ekonomideki gelişmenin sınırına ulaşmalarıyla, bu piyasada daha fazla kar olanakları kalmaz. Kar artışının sürdürülebilmesi için, daha az girilmiş bulunan ve belki de rekabetin daha sınırlı olduğu yabancı piyasalarda üretim yapılması gerekebilir (product life-cycle hypothesis). Demek oluyor ki Raymond Vernon tarafından ortaya atılan bu görüşe dış yatırım yurt içine uzun süredir yerleşmiş olmanın ve iyi iş yapmanın bir neticesidir. 6 Bu görüşe göre Amerikan firmalarının dış piyasalarda egemen olmaları da ürün devrelerinin ileri aşamalarında bulunmalarıyla ilgilidir. 2.2.8. İthalatçı Ülkenin Koyduğu Tarife ve Kotalardan Kaçınma İhracatçı firma dış alıcı ülkenin uygulamaya koyduğu tarife ve kotalar karşısında, o piyasayı kaybetme tehlikesi ile karışlaşır. Bu durumda, tarife ve kotaların etkisinden kurtulup o piyasayı elde tutmanın en etkili yolu, söz konusu piyasada üretime başlamaktır. Amerikan yatırımlarının 1960 lı yıllarda Batı Avrupa ya akışı bu nedenle ilgilidir. Avrupa Ekonomik Topluluğu kurulup, dışta kalan ülkelere (ABD dahil) ortak gümrük tarifesi uygulanmaya başlanınca, Amerikan şirketlerinin bölgeye ihracatı bundan çok olumsuz biçimde etkilenmişti. Bunun üzerine söz konusu şirketler yatırımlarını kitleler halinde Topluluk ülkelerine yapmaya başladılar. 2.2.9. Yurt İçi Kısıtlamalardan Kurtulma Bankaların ve bazı imalat sanayi alt sektörlerinin Uluslararası alana yayılmalarında önemli bir etkendir. ABD de ve diğer sanayileşmiş ülkelerde bankacılık yasalarının getirmiş olduğu düzenlemeler, bunlardan kurtulmak için bankaları yurt dışında şubeler açmaya yöneltmiştir. Bunun gibi, ülkedeki çevre koruma standartların getirdiği kısıtlamalardan kurtulmak (avoiding regulations) isteyen imalat sanayi firmaları, üretim için düşük çevre standartlı ülkeleri seçmişlerdir. Bunlar arasında çevreyi kirletici ve kamu sağlığına zararlı endüstriler 6 VERNON R., International Investment and International Trade in Product Life Cycle Quarterly Journal of Economics, May 1966, ss. 190-207. 9
özellikle belirtilebilir. Türkiye de Çitesan a bağlı çimento fabrikalarının Fransız firmalarınca satın alınması buna bir örnektir. 2.2.10. Üretim Esnekliği Satın alma gücü paritesi teorisinde hatırlanacağı gibi, ülkeler arasındaki enflasyon oranları ile bu ülkelerin döviz kurlarındaki göreceli değişmeler arasında, uzun vadede doğru yönlü bir ilişki olmalıdır. Bunu sağlayan arbitraj mekanizmasıdır. Ama bazen satın alma gücünden sapmalar olabilmektedir. Bu gibi durumlarda parası reel değer kaybına uğramış ülkelerde üretimde bulunmak maliyetleri düşürücü bir etkendir. O bakımdan reel değer kaybının doğurduğu fırsatlardan yararlanmak için üretim yeri değiştirilebilir (product flexibility). Ancak bu nedene dayalı dış yatırımlar bazı koşullar gerektirir. Örneğin yabancı paradaki reel değer kayıpları uzun süreli olmalı, teknoloji ülkeler arasında kolayca aktarılabilecek nitelik taşımalı, hükümetler ve işçi sendikaları bu yer değiştirmeyi güçleştirici bir davranış içinde olmamalıdırlar. Bilgisayar parçaları, TV cihazları, elektrikli araçlar vb. bu tür mallara örnek gösterilebilir. 2.2.11. Müşterileri İzleme Bazı endüstrilerdeki firmaların, müşterilerini izlemeleri (symbiotic relationships) gerekli olabilir. Müşterileri yurt dışına yatırım yapınca onlarda o yörelerde şube veya ofis açarlar. Bankalar, danışmanlık ve menkul kıymet aracı şirketleri bir ölçüde bu niteliktedir. 2.2.12. Yatırımları Uluslararası Çeşitlendirme Dış yatırımlar, hissedarlar açısından dolaylı olarak portfolyo çeşitlenmesi sağlar. Üretimin tek bir piyasa ile sınırlı bulunması durumunda, nakit akımları göreceli bir istikrarsızlık gösterir. Firma ürün çeşitlendirmesi (diversify internationally) ile bunu bir ölçüde dengelemeye çalışabilir. Fakat, aynı ülkedeki tüm ürünlerin satış koşullarının benzer yönde etkilenmesi normaldir. Yani çeşitlendirme ile sistematik risk giderilemez. Oysa firma, üretimini Uluslararası düzeyde çeşitlendirerek bu riski bir ölçüde azaltabilir. Çünkü tüm ülke ekonomileri aynı yönde dalgalanmazlar. 10