Şubat 2011 de Arap Baharı nın etkileri Oman da da gözükmeye başladı. Göstericiler daha çok politik özgürlük ve genel anlamda ekonomik koşullarının iyileştirilmesi taleplerini dile getirdiler. Oman Ekonomisinin Genel Özellikleri Basic Characteristics of Oman s Economy Harun ÖZTÜRKLER Abstract Oman s economy is based on production and export of energy resources, specifically oil and natural gas. When we exclude energy based industry, few industrial sectors of the economy include non-metallic mineral products, food production, and chemical products. In Oman public sector economic activities are arranged on the basis of five-year development plans and Vision 2020 program. Private sector economic activities arranged and directed through institutional regulations and financial incentives. Therefore, Oman s economy can safely be identified as a mixed economy. On the other hand, World Trade organization accession process and free trade agreement with the United Sates put into implementation in 2009 led to the construction of the basic institutional infrastructure of a market economy and an appropriate macroeconomic environment for private sector s economic activities. In Oman, both commercial and development banks and foreign banks operate in the financial system under the regulation of the central bank. In addition, Oman has a relatively developed stock exchange market in the region. However, this financial system has not been successful enough in channeling national savings into investment necessary to establish an industrial base that would help to create a diversified economy and solve unemployment problem. Refined petroleum and natural gas are the main sources export that constitutes an important part of government income and a significant share of gross domestic product. On the other hand, import consists of mostly machines and industrial equipments, and manufactured goods. Therefore, economic diversification process must aim at changing that dependent economic structure. Keywords: Oman, economy, Vision 2020 program, unemployment, economic diversification 95
Giriş Oman 1960 lı yılların ilk yarısında temel ekonomik faaliyetin tarım ve balıkçılık olduğu bir ekonomik yapıya sahipti. 1960 lı yılların ikinci yarısında petrolün keşfi ile birlikte petrol üretimi ve ihracatı temel ekonomik faaliyet haline geldi. Bir ülkede bir yılda yaratılan bütün nihai malların cari fiyatlarla parasal değeri gayrisafi yurtiçi hâsıla (GSYH) olarak adlandırılmakta ve o ülke ekonomisinin büyüklüğünün temel ölçütü olarak alınmaktadır. Oman da GSYH nın yaklaşık yüzde kırkı ve hükümet gelirlerinin yüzde yetmiş beşi petrol gelirlerinden oluşmaktadır. Oman 1990 lı yılların ikinci yarısında ülkenin doğal gaz kaynaklarının üretimi ve ihracatını geliştirecek projeleri hayata geçirmeye başladı. Öte yandan, ekonominin üretim temelini çeşitlendirebilmek için bir özelleştirme ve işgücü göçü ile işsizlik sorununu çözmek amacıyla da Omanlaştırma programını uygulamaya koydu. Şubat 2011 de Arap Baharı nın etkileri Oman da da gözükmeye başladı. Ülkenin çeşitli bölgelerindeki olaylarda göstericiler daha çok politik özgürlük, daha çok iş, daha yüksek ücret, daha düşük vergi oranları, yolsuzluğun ve kayırmacılığın ortadan kaldırılması ve genel anlamda ekonomik koşullarının iyileştirilmesi taleplerini dile getirdiler. Ancak, Arap Baharı nın yaşandığı diğer ülkelerin aksine Oman da halk Sultan Kabus un yönetiminin ortadan kaldırılmasını hedef almadı. Bu gösterilere karşı Sultan Kabus 50,000 yeni iş yaratılacağını ve seçilmişlerden oluşan Danışma Konseyi nin politik gücünün artırılacağını duyurdu. Oman Vizyon 2020 adı verilen program ile ekonomisinin sanayi, hizmet, turizm, ulaştırma ve finansal faaliyet alanlarını genişleterek petrol bağımlısı bir ülke olmaktan kurtulmayı hedeflemektedir. 1995 yılında uygulamaya konulan program ekonominin çeşitlendirilebilmesi amacına yönelik şu önlemleri içermektedir: 1 1) İnsan kaynaklarının geliştirilmesi, teknolojik gelişmelere ve lokal ve global değişmelere ayak uydurabilmek için işgücünün niteliğinin artırılması; 2) Özel sektörün gelişmesi için uygun makroekonomik ortamın yaratılması; 3) Özel sektör ile kamu sektörünün vizyon, strateji ve politika perspektiflerinden işbirliği yapmalarını sağlayacak mekanizmaların yaratılması; 4) Ekonominin çeşitlendirilmesinin teşvik edilmesi ve 5) Omanlıların yaşam standartlarının yükseltilmesi, eşitsizliğin azaltılması ve ekonomik kalkınmanın meyvelerinin bütün vatandaşlar tarafından paylaşılmasının sağlanması. Bu bağlamda petrol ün GSYH daki payının yüzde onun altına düşürülmesi planlanmamaktadır. Bu çerçevede bu yazının başlıca amacı temel makroekonomik göstergelerden yararlanarak Oman ekonomisinin yapısı ve gelişmişlik düzeyi hakkında kısa bir değerlendirme yapmaktır. Oman Ekonomisinin Temel Yapısal Özellikleri Oman ekonomisinin temel yapısal özelliklerini tartışmadan önce, ekonominin temel gelişmişlik düzeyini ortaya koymak yararlı olacaktır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, bir ekonominin büyüklüğünün temel göstergesi o ekonominin yarattığı GSYH iken, ekonomik gelişmişliğin ve ülke insa- 96
Oman, enerji kaynakları ve özelikle de petrole dayalı bir ekonomik yapıya sahiptir. Diğer sanayi dallarını; mineral ürünler, gıda, kimya ve kimyasal ürünler sanayileri oluşturmaktadır. nın ekonomik refah düzeyinin temel göstergesi kişi başına GSYH dır. Ekonominin zaman içerisindeki gelişme çizgisini ise GSYH nın büyüme hızının gelişiminden izlemek olanaklıdır. Aşağıdaki Tablo 1, 2006 2011 dönemi için sözü edilen bu büyüklüklerin gelişimini yansıtmaktadır. Tablo 1 den de görülebileceği gibi, Oman GSYH sını altı yılda cari dolar fiyatları ile yaklaşık olarak iki kat artırmayı başarmıştır. GSYH daki bu artış büyük ölçüde reel GSYH daki yıllık ortalama yüzde 5,3 artışla ortaya çıkmıştır. Reel GSYH artışının bu denli yüksek olması kişi başına GSYH ya yansımış ve bu dönemde kişi başına GSYH 1,7 kat artmıştır. Mevcut kişi başına gelir düzeyi ile Oman Dünya Bankası gelir grubu sınıflandırılmasında yüksek gelirli ülkeler grubunda yer almaktadır. 2 Bu dönemin büyük bölümünün 2008 yılı global ekonomik krizinin etkisini içerdiği dikkate alındığında, Oman ekonomisinin ulusal gelir ölçütüne göre çok önemli bir performans gösterdiğini ileri sürebiliriz. Ancak 2008 yılı küresel finansal krizinin cari fiyatlarla GSYH da ortaya çıkardığı büyük düşüş, Oman ekonomisinin dış şoklara karşı ne kadar kırılgan olduğunu da yansıtmaktadır. Bunun nedeni enerji sektörünün üretim ve ihracatının GSYH nın yaklaşık yarısını yaratması ve enerji ürünleri fiyatlarının küresel ekonomik gelişmelere oldukça duyarlı olması ve bu nedenle de büyük dalgalanmalar gösterebilmesidir. Öte yandan, kişi başına gelirin ortalama artış oranının GSYH nın ortalama büyüme oranın gerisinde kalmasının nedeni hızlı nüfus artışıdır. Bu dönemde Oman da nüfus ortalama olarak %2,6 gibi yüksek bir hızda büyümüş ve 2006 yılında 2,491bin iken 2011 yılında 2,846 bin olmuştur. Bu düzeydeki bir nüfus artışının kişi başına gelir düzeyi dışında, işsizlik, yoksulluk ve gelir dağılımı gibi diğer birçok ekonomik ve sosyal sonuçları da söz konudur.
Tablo 1: Oman Gayri Safi Yurtiçi Hasılasına İlişkin Büyüklükler 2006 2007 2008 2009 2010 2011 4 16360 25221 http://databank.worldbank.org., Erişim Tarihi: 19.10.2012. Bir ülke ekonomisinin temel yapısal özelliği denilince akla gelen ilk gösterge, o ülke GSYH sının üretiminde ve ülkedeki toplam istihdamın yaratılmasında ana sektörler olarak adlandırdığımız tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin katkılarıdır. Tablo 2, Oman da 2010 yılı için ana sektörlerin GSYH içerisindeki paylarını yansıtmaktadır. Tablo 2 den Oman da tarım sektörünün GSYH katkısının gelişmiş ülkeler düzeyinde olduğunu, ancak enerji sektörünün dâhil edilmesi nedeniyle sanayi sektörünün katkınsın oldukça yüksek gözüktüğünü izliyoruz. Sanayi sektörünün enerji ürünleri dışındaki katkısına bakmak gerekmektedir. Bu konuda elimizde veri olmamasına rağmen, ihracat ve ithalat içerisindeki imalat sanayi ürünlerinin paylarından yola çıkarak bir değerlendirme yapılabiliriz. 2006-2010 dönemi için toplam ihracat içerisinde imalat sanayi ürünlerinin ihracatının payı ortalama olarak %8,6; toplam ithalat içerisinde ise imalat sanayi ürünleri ithalatının payı ortalama olarak %73,4 tür. Bu rakamlar bize, enerji sektörü dışarıda bırakıldığında Oman da sanayi sektörünün GSYH ya katkısının oldukça düşük olduğunu, ülkenin sanayi üretim altyapının zayıf ve büyük ölçüde dışa bağımlı olduğunu göstermektedir. Bu nedenle de ekonominin çeşitlendirilmesi çabalarının öncelikle sanayi alt yapının genişletilmesine yoğunlaştırılması gerekmektedir. Tablo 2: Ana Sektörlerin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İçindeki Payları (%) 2010 49 http://databank.worldbank.org. 19.10.2012. Ana sektörlerin toplam istihdam içerisindeki payı bir ülke ekonomisinin yapısının bir diğer önemli göstergesidir. Ayrıca, ekonominin istihdam yapısı işsizlik ve yoksulluğun derecesi ve çözümü için gerekli politikaların dizayn edilmesinde önemli bir rol oynar. Tablo 3, istihdamın ana sektörlere dağılımını yansıtmaktadır. Tablo 3 yukarıda Oman ın sanayi altyapısı ile ilgili olarak yaptığımız değerlendirmeyi doğrulamaktadır. Sanayi sektörünün istihdama katkısı sanayi üretim kapasitenin iyi bir göstergesi niteliğindedir ve %11,2 lik pay bize sanayi üretim kapasitesinin oldukça düşük olduğunu göstermektedir. Aşağıda da tartışacağımız üzere, Oman da tek sorun ekonominin çeşitlendirilmesi sorunu değildir. İşsizlik önemli bir sorundur. Sanayi sektörü hem yeniden yatırılabilir kaynakların üretilmesi hem de istihdam yaratılmasındaki en önemli sektördür. Bu nedenle de sanayi sektörü öncelikli olarak geliştirilmelidir. Öte yandan hizmet sektörünün istihdam katkısı enerji dışındaki temel ekonomik faaliyetin hizmet ürünleri üretim ve ticaretinin olduğuna işaret etmektedir. Bu istihdam yapısı ekonomideki ortalama verimlilik düzeyini de olumsuz etkilemektedir. Bunun nedeni, hizmet sektörünün göreli olarak işgücü yoğun, ancak düşük teknoloji kullanan bir sektör olmasıdır. Tablo 3: Ana Sektörlerin İstihdam İçindeki Payları (%) Sektörler Sanayi 2010 6.4 11.2 82.4 http://databank.worldbank.org. 19.10.2012. Ekonominin sektörel istihdam yapısı işgücü piyasasının şekillenmesini de etkilemektedir. Tablo 98
4, 2010 yılı için işgücü piyasası ile ilgili temel büyüklükleri yansıtmaktadır. Tablo 4 den, işgücüne katılım oranının, gelişmiş ülkeler ortalamasına yakın oluğunu görüyoruz. Ancak kadın nüfusun, işgücüne katılım oranı oldukça düşüktür. Çeşitlenmiş ve modern bir ekonomi, kadınların da ekonomik faaliyete eşit biçimde katıldığı bir ekonomidir. Bu nedenle kadın istihdamını artıracak önemler alınmalıdır. Öte yandan, Oman da günümüzün temel ekonomik sorunlarından biri, ortalama olarak %15 olarak tahmin edilen işsizlik oranıdır. İşsizlik hem ekonomik hem de sosyal sonuçları olan, özellikle kadınları, gençleri ve yoksulları derinden etkileyen bir sorundur. Oman, işsizlik sorununu yabancı işçilerin yerlerine Omanlıların ikamesi ile çözmeye çalışmaktadır. Ancak bu ikame süreci hem sorunlu hem de sonlu bir süreçtir. İşsizlik sorunun çözümü için yeni istihdam olanaklarının yaratılması zorunludur. Oman da bugün izlenen ekonomi politikasının temelinde özel sektörün geliştirilmesi vardır. Ancak, kısa dönemde istihdam sorunun çözümü için kamu sektörü girişimi zorunludur. 2011 yılı itibariyle işsizlere yönelik önemli sayılacak işsizlik sigortası benzeri yardımlar yapılmaya başlanmıştır. Ancak, bu yardımlar kurumsal ve yaygın bir işsizlik sigortasına dönüştürülmelidir. Aynı zamanda kamu sektörü, işsizlerin istihdam olanaklarını artırabilmek için onlara yönelik eğitim programları düzenlemelidir. Tablo 4: İşgücü Piyasasında İlişkin Temel Büyüklükler 2010 http://databank.worldbank.org Erişim Tarihi: 19.10.2012. Yurtiçi tasarruflar ile yatırımların düzeyi ve dengesi ekonomin kalkınma patikasının, üretim kapasitesi ve yapısının, ekonominin istihdam yaratma potansiyelinin ve cari işlemler açıklarının/fazlasının düzeyini ve gelişimini belirleyen temel makroekonomik değişkenlerdendir. Tablo 5 2008 yılı için Oman da yatırım ve tasarrufların GSYH içerisindeki paylarını yansıtmaktadır. Bugün birçok gelişmekte olan ülke ve bu arada Türkiye için en önemli sorunlardan birisi oldukça düşük düzeydeki ulusal tasarruf oranlarıdır. Buna karşın, Oman oldukça yüksek bir tasarruf oranına sahiptir. Ekonomik kalkınmayı belirleyen tasarruf oranı ile birlikte, tasarruflar kanalıyla yaratılan kaynakların üretken yatırımlara dönüştürülebilmesidir. Oman, işsizlik ve yoksulluk sorunlarını çözebilmek, ekonomisini çeşitlendirebilmek, hatta Vizyon 2020 programının temel hedeflerinden olan özel sektörü geliştirebilmek için ulusal tasarruflarını ulusal yatırımlara dönüştürecek özendirme mekanizmalarını geliştirmeli ve uygun makroekonomik ortamı oluşturmalıdır. Tasarrufların üretken yatırımlara dönüştürülmesinde yatırım yapma becerisine sahip girişimci kapasitesi önemlidir. Yabancı sermaye hem mutlak sermaye getirerek, hem knowhow getirerek hem de girişim kapasitesi getirerek ekonomik kalkınmaya katkıda bulunur. 2011 yılı için Oman da yabancı sermayenin GSYH ya oranı yalnızca %1,1 dir. Bu oranın artırılması ve gelen yabancı sermayenin enerji dışındaki sanayi alt sektörlerine yatırım yapmaları için gerekli önlemler alınmalıdır. Tablo 5: Ulusal Yatırımlar ve Tasarruflara İlişkin Büyüklükler http://databank.worldbank.org Erişim Tarihi: 19.10.2012. Oman ekonomisi, ihracat ve ithalatın GSYH ya oranları cinsinden ölçülen açıklık ölçütüne göre, dışa açık bir ekonomidir. 2006 2009 dönemi 99
için ihracatın GSYH içerisindeki payı ortalama olarak %56,2 ve ithalatın payı %37,8 dir. Cari işlemler dengesinin GSYH ya oranı ise %8,8 dir. Bu durum ulusal tasarruf fazlasının bir yansımasıdır. Yukarıda da belirtildiği gibi, bu fazlalar ulusal bir sanayi alt yapısının oluşturulmasını ve ekonominin çeşitlendirilmesini sağlayacak yatırımlara dönüştürülmelidir. Bu süreç aynı zamanda ihracat içerisindeki imalat sanayi mallarının payının artmasını, ithalat içerisinde ise azalmasını sağlayacaktır. Sanayi alt yapısı oluşturulurken, ileri teknoloji ürünleri üretecek sanayi alt sektörlerinin oluşturulmasına öncelik verilmelidir. Enflasyon bir ekonomide kaynak dağılımının etkinliğini azaltan, sabit gelirlilerin ekonomik refahını olumsuz yönde etkileyen, gelir dağılımını bozan ve yoksulluğu derinleştiren olgulardan birisidir. Oman da 2011 yılı için enflasyon oranı %4,1 dir. Bu enflasyon oranı yüksek sayılmayacak bir düzey olmasına karşın, her düzeyde enflasyon oranının sabit gelirleri ve özellikle yoksulları önemli ölçüde olumsuz etkilediği unutulmalıdır. Enflasyonun bu kesimlerin ekonomik refahları üzerinde yarattığı olumsuz etkileri telafi edecek sosyal yardım mekanizmaları oluşturulmalıdır. Sonuç Oman, enerji kaynakları ve özelikle de petrole dayalı bir ekonomik yapıya sahiptir. Enerji kaynakları temelli sanayi dışarıda bırakıldığındaki birkaç önemli sanayi alt dalını metal olmayan mineral ürünler, gıda, kimya ve kimyasal ürünler sanayileri oluşturmaktadır. Oman kamu sektörü ekonomik faaliyetlerinin beş yıllık kalkınma planları çerçevesinde yürütüldüğü, bu plan ve Vizyon 2020 programı çerçevesinde özel sektörün yasal ve kurumsal düzenlemeler ve finansal teşvikler ile yönlendirildiği ve özendirildiği karma bir ekonomik yapıya sahiptir. Ancak Oman, Dünya Ticaret Örgütü üyeliği süreci ve Amerika Birleşik Devletleri ile imzaladığı ve 2009 yılında yürürlüğe giren serbest ticaret anlaşması ile piyasa ekonomisinin kurumsal alt yapısını oluşturmaya çalışan ve özel sektör için uygun bir makroekonomik ortam yaratmaya çalışan bir ülkedir. Oman da Merkez Bankası para politikasını yöneten kurum iken, hem ticari hem kalkınma bankalarının hem de yabancı bankaların faaliyet gösterdiği bir finansal sisteme sahiptir. Ancak, bu finansal sistemin ulusal tasarrufları ekonominin çeşitlendirilmesini sağlayacak ve işsiz sorununu çözecek bir sanayi alt yapının oluşturulmasına yönelik yatırımlara aktarılmasını sağlayacak bir yapıya kavuşturulması gerekmektedir. Rafine edilmiş petrol ve doğal gaz, ihracatın ve hükümet gelirinin önemli kısmını oluşturmakta ve GSYH nın yaratılmasına en büyük katkıyı sağlamaktadır. İthalat ise büyük ölçüde makine teçhizat başta olmak üzere imalat sanayi ürünlerinden oluşmaktadır. Ekonominin çeşitlendirilmesi süreci bu bağımlı ekonomik yapıyı değiştirecek bir biçimde gerçekleştirilmelidir. O DİPNOTLAR 100