TlBBi VE AROMAT1K BiTKiLERiN ilaç VE ALKOLLÜ içki SANAYiLERiNDE KULLANIMI

istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO: 1997.. 39 TlBBi VE AROMAT1K BiTKiLERiN ilaç VE ALKOLLÜ içki SANAYiLERiNDE KULLANIMI Haziriayan: Prof. Dr. Hüsnü Can BAŞER Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve ilaç Araştırma Merkezi (TBAM) istanbul, Ağustos 1997

MEGAAJANS REKLAMClLIK MATBAACILIK FUAR HIZMELERI LTD. ŞTİ. Tel: (0212) 517 80 50 Tel/Fax: (0212) 517 99 16

ÖNSÖZ Zengin bir bitki çeşitliliğine sahip olan; ilaç, gıda, kozmetik partümeri ve ilgili değer kimya sanayilerinin ihtiyaç duyduğu, uluslararası ticarete konu olan çok sayıda tıbbi ve aromatik bitkilerin ithalata gerek olmadan temin edilebileceği ülkemizde, bu kaynakların arz ve talep potansiyelinin, kullanım alanlarının ayrıntılı olarak tespiti; ülkemizin bitkisel zenginliğinin etkin bir şekilde sınai kullanıma yönlendirilmesi, yabani ve kültüre alınmış tıbbi ve aromatik bitkilerin rasyonel bir şekilde değerlendirilerek ülke ekonomisine katkıda bulunmasının temini açısından önem kazanmaktadır. Yukarıda ifade edilen hedeflerimiz, mevcut çalışmanın temellerini oluşturmuş; bu kapsamda tıbbi ve aromatik bitkilerin Dünyada ve Türkiye'de ilaç ve alkollü içki sanayilerinde kullanımı incelenerek Türkiye'de yetişen ve kullanım potansiyeline sahip olan bitkilerin bir envanteri çıkartılmış; standartiara uygun, kaliteli bitkisel hammadde üretiminin önemi vurgulanarak ticari uygulamalar özetlenmiş; bilhassa Avrupa Topluluğu'ndaki pazar durumu incelenerek Türkiye'deki tıbbi ve aromatik bitkilerin temin kaynakları ile bu konuda bilgi alınabilecek kaynaklar değerlendiril miştir. Tıbbi ve aromatik bitkiler açısından önemli bir ekonomik potansiyele sahip olan ülkemizde, bitkisel ilaç hammaddeleri (bitkisel droglar) açısından, yurtdışındaki şirketlerin dünyanın çeşitli yerlerinden topladıkları bitkisel drogları gerekli temizleme, ayırma ve tasnifleme sürecinden geçirdikten sonra standart bir şekilde ticarete arzetmelerine bağlı olarak ithalata gidildiği; gerekli bitkisel işleme sanayinin gelişmemiş olmasına bağlı olarak bu alanda dışarıya bağımlı olan ülkemizde 200 civarında bitkisel drogun olmasına rağmen ancak 70-100 arası drog ihracatının yapıldığı, bunların büyük bir kısmının ise neler olduğunun en çok ticareti yapılanlar dışındaki bitkisel drogların bitkisel ürün istatistiklerinin diğerleri faslında yeralmasına bağlı olarak bilinememesi, bu çalışmada ortaya konulan başlıca sonuçlar olarak yeni araştırmalara da ışık tutacaktır. ilgili çalışmanın üyelerimiz ile başta gıda ve ilaç sanayine yönelik olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlara yararlı olmasını diler, çalışmayı hazırlayan Prof. Dr. K. Hüsnü Can Başer'e teşekkür ederim. Prof. Dr. ismail Özaslan Genel Sekreter

TEŞEKKÜR Raporun hazırlanması sırasında yardımlarını esirgemeyen TEKEL Alkollü içkiler Müesseşesi Genel Müdür Yardımcısı Figen Basmacı'ya, istanbul Likör ve Kaynak Fabrikası Müdür Yardımcısı Tuncay Yıldırım'a, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve ilaç Araştırma Merkezi (TBAM) personelinden Doç. Dr. Neş'e Kırımer'e, Yard. Doç. Dr. Berrin. Bozan'a, Yard. Doç. Dr. Mine Kürkçüoğlu'na, Yard. Doç. Dr. Temel Özek'e ve Araş. Grv. Ecz. Fatih Demirel'ye teşekkür ederim. Prof. Dr. K. Hüsnü Can BAŞER

içindekiler 1 TARiF VE TANIMLAR... 1 1.1 ilaç Yapımında Kullanılan Bitkisel Droglar...... 1 1.2 Bitkisel Drog Preparatları... 2 1.3 Sabit Yağlar... 3 1.4 Uçucu Yağlar... 3 1.5 Oleorezinler... 5 1.6 Organik Tarım Ürünleri.... 5 1.7 ilaçlar... 5 1.7.1 Homeopatik ilaçlar... 6 1.7.2 Bitkisel ilaçlar... 6 1.8 Kalite Spesifikasyonları... 6 1.9 Ambalaj... 9 1.1 O Fumigasyon ve Iş ı n lama... 1 O 2 TlBBi VE AROMATiK BiTKiLERiN TiCARETi... 11 2.1 Dış Ticaret istatistikleri... 11 2.2 Avrupa Birliği... 11 2.3 Gümrük Birliği... 11 2.4 Tarife Dışı Kısıtlamalar... 12 2.5 Ticaret ve Dağıtım Kanalları... 12 2.6 Başlıca Ticaret Merkezleri.... 12 2.7 Ticari Uygulamalar... 13 2. 7.1 Sat ı n Alma Usulleri.... 13 2.7.2 Satın Alma Politikası ve Stoklama... 14 2.7.3 Fiyat.... 14 2.7.4 Fiyat Teklifi ve Ödeme Şekli... 15 2.7.5 Teslimat Şartları... 15 2.8 Bitkisel Drogların Dünya Ticareti.... 16 2.9 AB'nin Bazı Bitkisel Ürün Gruplarını ithalatı... 18 2.9.1 Bitkisel Alkaloitler... 18 2.9.2 Bitkisel Usareler ve Ekstraler... 18 2.9.3 Glikozitler... 18 2.9.4 Baharat ve Çeşni Bitkileri... 18 2.9.5 Uçucu Yağlar ve Rezinoitler... 19

2.1 O Dünya Bitkisel ilaç Pazarı... 19 3 TÜRKiYEDE ilaç imalatlnda KULLANILAN BiTKiLER... 22 3.1 Türkiyenin Bitki se~ Drog Üretimi ve ihracatı... 22 3.1.1 Afyon Alkaloitleri.... ~... 22 3.1.2 Kekik... 23 3.1.3 Adaçayı... ~... 23 3.1.4 Nane... 24. 3. t.5 Gülyağı, Gülsuyu, Gül Konkreti... 24 3.1.6 Kekik Yağı... 25 3.1.7 Defne Yağı... 25 3.1.8 işlenmiş Droglar... :... 25 3.1.9 Gül Dışı Uçucu Yağ Üretimi... 25 4 TÜRKiYEDE ALKOLLÜ içki imalatlnda KULLANILAN BiTKiLER... 26 4.1 TEKEL... 26 4.1.1 Rakı... :... 27 4.1.1.1 Anason meyvası... 28 4.1.2 Cin... 30 4.1.2.1 Ardıç... 30 4.1.2.2 Melekotu... 30 4.1.2.3 Kiş n iş... 30 4.1.2.4 Şerbetçiotu... 31 4.1.3 Vermut.... 31 4.1.4. Likörler... 31 5 TÜRKiYEDE TlBBi VE AROMATiK BiTKi TEMiN KAYNAKLARI... 34 6 TÜRKiYEDE TlBBi VE AROMATiK BiTKiLER KONUSUNDA BiLGi TEMiN KAYNAKLARI... 35 6.1 Bilimsel Bilgi Temin Kaynakları... 35 6.1.1 TBAM... 35 6.1.2 TUBiTAK... 36 6.1.3 Eczacılık Fakülteleri... 36 6.1.4 Ziraat Fakülteleri... :... 36 6.1.5 Fen Fakülteleri.... 36 6.1.6 TSE... 36 6.2 istatistiksel Bilgi Temin Kaynakları... 37 6.2.1 DiE... 37

6.2.2 igeme... :... 37 6.2.3 ihracatçı Birlikleri... 37 6.3 Ticaretle ilgili Bilgi Temin Kaynakları... 37 7 ÖNERiLER... ~... 38 EKLER..."... 11... 3.1!

EKLER DiZiNi Ek 1 Türkiye'de Sağlık Bakanlığında Ruhsatlı Satılan Bitkisel ilaçlar... 39 Ek 2 Türkiye'de ilaçlarda Kullanılan Bitkisel Hammaddeler... 52 A) Müstahzarlarda Kullanılan Bitki Kimyasalları... 52 B) Müstahzarlarda Kullanılan Bitkisel Ekstreler... 55 C) Müstahzarlarda Kullanılan Bitkisel Galenik Preparatlar... 56 D) Müstahzarlarda Kullanılan Bitkisel Uçucu Yağlar (Esanslar).57 E) Müstahzarlarda Kullanılan Bitkisel Etken Madde Grupları... 58 F) Müstahzarlarda Kullanılan Bitkisel Sabit Yağlar... 58 G) Müstahzarlarda Kullanılan Bitkisel Droglar... 58 H) Tıbbi Çaylarda Kullanılan Bitkisel Droglar... 59 Ek 3 Türkiye'de Yetişen ve Türkiye'de ilaçların Terkibinde Bulunan Bitkiler... 61 Ek 4 Avrupa'da ilaç Yapımında Kullanılan ve Türkiye'de Temini Mümkün olan Bitkisel Droglar... 63 Ek 5 Avrupa Farmakopesinde Kayıtlı ve Monografisi Hazırlanmakta Olan Bitkisel Droglar... 65 Ek 6 Bazı Önemli Aromatik Bitkilerin Türkiye'de ihracatı... 74 Ek 7 Türkiye'nin Uçucu Yağlar, Koku ve Tat Maddeleri, Partümeri ve Kozmetik Ürünleri için ihracat/ithalat Değerleri.... 76 Ek B EVGi N Firmasının (Yalova) Doğadan Toplatıp veya Üretip ihraç Ettiği Bitkisel Droglar ve Yıllık Üretim Miktarları... 77 Ek 9 Likörler ve Diğer Bazı Alkollü içkilerin Terkibine Giren Bitkiler... 80 Ek 10 içki Yapımında Kullanılan Bitkiler... 84 Ek 11 Önemli Adresler... 95 Ek 12 Önemli Kaynaklar... 97

TABLOLAR DiZiNi Tablo 1 Talmini Yıllık Üretimi 500 Tonun Üzerinde Olan "' Uçucu Yağlar... 17 Tablo 2 Almanya'da Reçetelere En Sık Yazılan Bitkisile Monopreparatlar ile Yıllık Satış Hacimleri.... 21 Tablo 3 Türkiye'de Damıtık Alkollü içkiler Kapasitesi ve Üretimi (1995)... 27 Tablo 4 Tekelce Son Üç Yılda' Gerçekleştirilen Anason Alımları ve Değerleri... 29 Tablo 5 Türkiye'nin Son Altı Yıllık Anason ihracatı... 29 Tablo 6 TEKEL'ce Üretilen 17 Çeşit Likör ile Bunların Son Üç Yıldaki Üretim Miktarları... 32 Tablo 7 TEKEL'in Yıllık Bitki ihtiyacı (Anason ve üzüm hariç)... 33

KISAL TMALAR DiZiNi AB AENOR AFNOR ANSI ASTA BSI c.i.f. "c.&f." DIN ECU EEC EKO EP ES COP FCC FOB GRAS igeme ISI ıso NF OTC TSE TBAM USP : Avrupa Birliği : ispanya! Standartlar Enstitüsü : Fransız Standartlar Kurumu : Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü : Amerikan Baharat Ticareti Kurumu : ingiliz Standartlar Enstitüsü : Cot, insurance, freight (Mal bedeli, sigorta, navlun} : Cost and freight (Mal bedeli ve navlun} : Alman Standartlar Enstitüsü : Avupa Para Birimi : Avrupa Ekonomik Topluluğu : Ekolojik Açıdan Em niyetli : Avrupa Farmakopesi : Avrupa Bilimsel Fitoterapi Kooperatifi : Gıda Kimyasalları Kodeksi : Free on Board (Gemi Bordasında Teslim} : Generally Regarded as Safe (Gıdada Kullanımına izin Verilen Bitki veya Madde} : ihracatı Geliştirme Etüd Merkezi : Uluslararası Standartlar Enstitüsü : Uluslararası Standartiaştırma Örgütü : ABD Ulusal Formüleri : Over-the Counter (yani reçetesiz} Alınabilen ilaçlar : Türk Standartlar Enstitüsü : Tıbbi ve Aromatik Bitki ve ilaç Araştırma Merkezi :ABD Farmakopesi

1 TARiF VE TANIMLAR Bu raporun konusunu teşkil eden, ilaç sanayiinde kullanılan tıbbi bitkiler ve içki sanayiinde kullanılan aromatik bitkiler tanımı'nın biraz açılması gerekir. Günümüzde sadece ilaç yapımında kullanılan bitkiler bulunmakla birlikte aromatik bitkiler için aynı şeyi söylemek mümkün olmadığından ve pek çok aromatik bitkinin aynı zamanda tıbbi özelliklerinin de olduğu bilindiğinden tıbbi ve aromatik bitkiler deyimi daha sık kullanılmaktadır. Zira Aromatik bitkiler, özellikle, gıda, kozmetik ve partümeri sektörüne hizmet veren koku ve tat sanayileri tarafından kullanılmakla birlikte ilaç sanayinde de kokulandırıcı ve tatlandırıcı olarak ve hatta tıbbi etkilerinden dolayı kullanılmaktadırlar. Alkollü içki sanayinde ise sadece aromatik bitkiler değil, hiç de aromatik olmayan pek çok bitki, mesela acı lezzetlerinden ötürü kullanılmaktadırlar. Bunlar arasında tıbbi bitki kategorisine girenler de (örn., kı na kına, jansiyan) bulunmaktadır. Tüm bu nedenlerle tıbbi ve aromatik bitkiler deyiminin raporumuzda da kullanılması uygun olacaktır. Bu bölümde, raporda adı geçen bazı terimler konusunda açıklamalar ve aydınlatıcı bilgiler yer almaktadır. 1.1. ilaç Yapımında Kullanılan Bitkisel Droglar Tıbbi bitki, ilaç yapımında kullanılan bitkilere verilen genel bir isimdir. Bir bitkinin tümü taze veya kurutulmuş halde ilaç yapımında kullanılabileceği gibi, bitkinin bir veya bir kaç organı veya kısmı da aynı amaçla kullanılabilir. Bunun için bitkinin hangi organının kullanıldığının da belirtilmesi gerekir. Bu nedenle raporda bitkilerin sadece Türkçe isimleri değil, Latince bilimsel isimleri de kullanılacak, ayrıca bitkinin kullanılan kısmı'nın Latince ismi de verilecektir. Bir bitkinin ilaç olarak kullanılan kısmı drog olarak tanımlanır. Bitkisel drog tabiri bitkisel ilaç hammaddesiyle eşdeğerdir. Yani, haşhaş, Papaver somniferum, bir tıbbi bitki, haşhaş kellesi (Fructus Papaveris) veya afyon sakızı (Opium) birer drog'dur. Bitkisel droglar hücreli ürünler (kök, yaprak, kabuk, çiçek, tohum, meyva, vs.) veya hücresiz ürünler (zamk, usare, reçine, balzam, vs.) şeklinde olabilir. Bitkiden toplandıktan sonra kurutmadan başka hiçbir işlem görmemiş olan droglara ham drog adı verilir. Temizleme, ayıklama, boylarına göre ayırma, vs. gibi işlemlerden geçtikten sonra standart hale gelmiş olan bitkisel drog- 2

lar kullanıma hazır hale gelmiş olurlar. Bitkisel drogların standartları farmakope veya kodeks adı verilen kitaplarda her bitkisel drog için birer monograf halinde verilmiştir. Bu monograflarda droğun ve elde edildiği bitkinin veya bitkilerin latince isimleri, droğun tanımı, drog üzerinde yapılması gerekli fiziksel ve kimyasal testler, vs gibi bilgiler yer alır. Bir droğun monografı herhangi bir farmakope veya kodaks'te yer almıyorsa, bir standartının bulunup bulunmadığına bakmak gerekir. ISO, TSE, BSI, AFNOR, AENOR, ASTA, ANSI, ISI, DIN, ESCOP, vs. gibi bir standartı da yoksa, o drog hakkında alıcının tarif edeceği standartiara uyulması gerekir. Bir bitkinin topraküstü kısmı drog olarak kullanılıyorsa herba olarak isilendirilir. Kök (radix), toprakaltı gövdesi (rizom=rhizoma), yaprak (folium, folia), çiçek (flos, flores), tohum (semen), meyva (fructus), kabuk (cortex), kök kabuğu (cortex radicis), zamk (gummi), balzam (balsamum), reçine (resina), usare (succus), vs. gibi droglar en çok rastlananlardır. ingilizce dilinde herbal drugrs, vegetable drugs, plant drugs gibi terimler bitkisel drogları tarif etmek için kullanılar. Bu mayanda herb terimi bir tıbbi veya aromatik bitki ile eş anlamlıdır. Herbal remedies dilimize bitkisel devalar olarak çevrilebilir. Bunlar eczanalerde reçetesiz satılan veya Devai Gıda (Health Food) dükkaniarında bulunan şitalı bitki karışımlarını veya preparatlarını ifade eder. Bitkisel drogların vücutta meydana getirdiği etkilerden bünyelerinde taşıdıkları kimyasal bileşikler sorumludurlar. Droglarda tedavi edici etkiye sahip bileşikler yanında, selüloz, nişasta, pektin ve şeker vs. gibi tedavi gücü olmayan maddeler de bulunmaktadır. Etken maddeler genelde çok az miktarlarda olup, kimyasal yapılarına göre şu şekilde sınıflandırılabilirler: glikozitler, alkaloitler, organik asitler, tanenler, sabit yağlar, uçucu yağlar, terpenoitler, vitaminler, enzimler, antibiyotikler, vs. Drog üzerinde yapılacak ekstraksiyon ve distilasyon işlemleriyle bu etken maddelerce zengin karışımlar elde edilebilir. 1.2 Bitkisel Drog Preparatları Bitkisel droglar doğrudan, bütün veya toz halinde, kullanıldığı gibi, galenik preparatı halinde de kullanılırlar. Geleneksel tababette en yaygın preparat şekli çay'dır. Bu amaçla kullanılan bitkilere tıbbi bitki çayı, şitalı bitki çayı, çay otu (herbal tea) denir. Çay, demlema (enfüzyon) veya haşlama (dekoksiyon) şeklinde yapılabilir. Avrupa Komisyonu, bitkisel davalar, bitkisel droglar (vegetable drugs) ve bitkisel drog preparatlarını (vegetable drug preparations) tanımlamıştır. Buna göre bitkisel drog preparatları kapsamına bitkisel drogdan bir işlem sonucu hazırlanan ticari ürünler gir- 3

mektedir. Bitkisel droğun toz edildikten sonra uygun bir organik çözücü ile gerekirse ısı ve basınç uygulayarak ve çalkalayarak, muamele edilmesi sonucu drogdaki etken maddeler çözücüye geçerler. Bu işleme ekstraksiyon (tüketme) adı verilir. Elde edilen ürün ise bir ekstre'dir. Organik çözücüleri n (örn., alkol, eter, aseton, hekzan, vs.) saf halde veya uygun karışımiarı halinde kullanılması sonucu drogdaki etken maddeler seçimli bir şekilde ayrılabilirler. Apolar bir çözücü (örn., hekzan, benzen, kloroform, metflen klorür gibi) ile hazırlanan ekstraler sıvı halde kullanılamazlar. Bunlardan çözücünün mutlaka uzaklaştırılması gerekir. Çözücünün vakum altında uzaklaştırılması ve geri kazanılması sonucu elde edilen kuru ekstre, standardize edildikten sonra, amaca uygun olarak kullanılabilir. Etil alkol (etanci) gıdalarda kullanımına izin verilen bir alkol olduğundan, alkollü sıvı ekstreler, tentür (tinctura) veya sıvı ekstre (ekstre fluid) adıyla kullanılırlar. Son yıllarda ekstraksiyon amacıyla sıvılaştırılmış gazlar (örn., karbon dioksit) da kullanılmaktadır. Bitkisel droglardan suyla hazırlanan ekstreler uzun süre saklanamıyacağından liyofilize edilerek (freeze-drying) veya püskürtmali kurutucu kullanılarak (spray drying) kurululmaları gerekir. Bitkisel droglar veya ekstreler, sanayide saf etken maddelerin izolasyonu amacıyla da kullanılırlar. Sanayide bu amaçla fraksiyonlu ekstraksiyon, çöktürme, kristallendirme, kromatografi, vs. gibi yöntemler kullanılır. Bazı bitkisel materyallerden elde edilen kimyasal bileşikler tıbbi kimyasalların yarı-sentezinde sentez ön maddesi olarak kullanılırlar. Yani, kendi başına tıbbi amaçla kullanılmayan bir bitkide, böyle bir kullanım potansiyeli varsa ticari ürün haline gelebilir. 1.3 Sabit Yağlar Bitkisel yağlar iki grup halinde incelenirler: sabit yağlar ve uçucu yağlar. Sabit yağlar (oleum), zeytin yağı gibi uçucu özellikte olmayan, kağıt üzerine damlatıldığında kalıcı bir leke bırakan, kimyasal terkibine göre oda sıcaklığında katı, yarı-katı veya sıvı halde bulunabilen, suyla karışmayan ürünlerdir. Yağ asitlerinin gliserinle esterleşmesi sonucu meydana gelmişlerdir. Terkibinde bulunan yağ asitlerinin formülündaki çifte bağ sayısına göre doymuş, ya da doymamış yağlar olarak tanımlanırlar. Çifte bağa sahip olmayan doymuş yağ asitleri taşıyan yağlar katı, çifte bağa sahip doymamış yağ asitleri taşıyan yağlar ise sıvıdır. Genellikle tohumlarda bulunan sait yağlar, soğukta sıkmaveya organik çözücülerle ekstraksiyon yoluyla elde edilirler ve rafinasyon işleminden geçirildikten sonra kullanıma hazır hale gelirler. 4

1.4 Uçucu Yağlar Uçucu yağlar (esanslar, eterik yağlar, uçan yağlar, oleum, aetheroleuni) ise oda sıcaklığında sıvı veya yarı-katı halde bulunabilen, suyla karışmayan, uçucu özelliğe sahip, kokulu, aromatik uçucu madde karışımlarıdır. Uçucu yağlar aromatik olan veya fermentasyon sonucu kokulu hale getirilmiş bitkisel materyalden şu usullerle elde edilebilirler: sıkma, distilasyon, ekstraksiyon. Sıkma, narenciyelerin meyva kabuklarının yağını çıkartmak amacıyla kullanılır. Eskiden soyulmuş kabukların el preslerinde sıkılması sonucu elde edilmekteyken, günümüzde narenciye kabuk esansları, meyva suyu işleyen fabrikalarda yan ürün olarak elde edilmektedir. işlem sırasında kabuktaki yağ hücreleri patlatılmakta, suyla sürüklenen yağ santrifüj yoluyla ayrılmaktadır. Tüm narenciye kabuk yağları bu usulleelde edilirken, sadece misket limonu (lime) yağının distilasyonla elde edilmiş olanı da piyasada bulunmaktadır. Distilasyon (damıtma, imbikleme) en yaygın kullanılan uçucu yağ elde etme yöntemidir. Bu yöntem üç farklı tarzda uygulanmaktadır: su distilasyonu, su ve buhar distilasyonu, buhar distilasyonu. Su distilasyonu'nda, bitki materyali suyla birlikte distilasyon kazanına koyulur ve suyun dıştan veya buhar enjeksiyonuyla içten ısıtılması neticesi kaynamasını takiben oluşan buharların soğutucu yüzeyinde yoğuşması sonucu uçucu yağ ve su birlikte ayırma kabında (Fiorentin kabı) toplanırlar. Yoğunluk farkından ötürü uçucu yağ, ya suyun üzerinde yüzer veya dibe çöker. Kabın uygun tasarımı, uçucu yağın kolayca alınmasını mümkün kılar. Bu usul bilhassa, taze çiçeklerin (örn., gül, nuoli, ylany-ylang) distilasyonunda kullanılmıştır. Su ve buhar distilasyonu, daha çok eski tip veya köy tipi imbiklerde kullanılan bir yöntemdir. Bu usulde, bitkisel materyal, kazan içindeki ızgaranın üzerine boşaltılır. lzgaranın altıdaki haznede bulunan suyun dıştan ısıtılarak kaynatılması sonucu oluşan buhar bitki materyalindeki uçucu yağı sürükler. Soğutucuda yoğuşan su ve uçucu yağın yukarıda anlatıldığı şekilde ayrılmasıyla uçucu yağ elde edilir. Buhar distilasyonu sanayide en yaygın kullanılan distilasyon yöntemidir. Bu yöntemde, bir kazana yüklenen bitkisel materyale alttan buhar enjekte edilir. Sıkıca yüklenmiş materyal arasında yükselen buhar uçucu yağı sürükleyerek beraberinde götürür. Yağın ayrılması yukarıda anlatıldığı şekilde olur. Bazı bitkisel materyallerde uçucu yağı teşkil eden bileşikler şekeriere bağlı halde, yani glikozit halinde bulunurlar. Bu tip materyalden uçucu yağ elde edilmesi için uçucu bileşiklerin serbest hale geçirilmesi gerekir. Bunun 5

için bitkisel materyal parçalandıktan sonra, distilasyon kazanında su ile bir müddet bekletilir. Enzim reaksiyonu ile oluşan fermentasyon sonucu serbest hale geçen uçucu bileşiklerin su distilasyonuna tabi tutulması sonucu uçucu yağ elde edilir. Bu şekilde elde edilen bazı yağlar şunlardır: hardal, acı badem, wintergreen ve tatlı huş (sweet birch) yağları. Uçucu yağlar doğrudan kullanıldıkları gibi, rektifiye edilerek veya terpenleri ya da seskiterpenleri uzaklaştınldıktan sonra (terpeneless veya sesquiterpeneless oils) kullanılabilir. Terpensiz veya seskiterpensiz yağlar oksijenli bileşiklerce zengin hale geçeceklerinden hem kokuları daha cezbedicidir hem de oksidasyonla bozulmaya karşı daha dayanıklıdırlar. Terpen ve seskiterpenlerin uçucu yağlardan uzaklaştırılması için vakum altında distilasyon (fraksiyonlu distilasyon), çözücü ekstraksiyonu, poroplast yöntemi gibi yöntemler kullanılır. Taşıdığı terpen miktarına göre uçucu yağ ticarette aşağıdaki isimler altında bulunabilir: single-fold, two-fold, five-fold, terpensiz, seskiterpensiz, tüm yağ (işlemden geçmemiş yağ) veya rektifiye yağ (temizleme veya standart hale getirme işleminden geçmiş yağ). Aromatik bitkilerden uçucu yağ elde etmenin bir diğer yöntemi ekstraksiyon'dur. Bu yöntem sonucu elde edilen ekstreler doğrudan kullanıldıkları gibi, bazı işlemlerden geçtikten sonra uçucu yağiara benzer özellikte ürünler haline de getirilebilirler. Bugün çok nadir uygulanan ancak bilinmesinde yarar olan bir yöntem anfloraj (enfleurage)'dır. Yakın zamana kadar Fransa'da uygulanmış olan bu yöntem, nadide çiçeklerin kokularının özel hazırlanmış, tamamen kokusuz katı yağlarla ekstre edilmesi esasına dayanır.. Bunun için üzerine yağ sürülmüş cam plakalar arasına yerleştirilen çiçeklerin kokulu maddeleri, onları çözen yağa geçer. Çiçeklerin sürekli tazelenmesiyle doygun hale geçen yağa pomat (pomade) adı verilir ve bu şekilde formülasyonlarda kullanılabilir. Pomat'ın etil alkelle ekstraksiyonu sonucu elde edilen ürünü ekstre (extrait) adı verilir. Bu da olduğu gibi kullanılabilir, ya da alkolün vakum altında uçurulmasıyla absolü (absolute) elde edilir. Absolü'nün özellikleri uçucu yağa çok yakındır. Hoş kokusu ve alkelde çözünürlük özelliğinden ötürü partümeride kullanılır. Taze bitkilerden n-hekzan gibi apolar bir çözücü ile ekstraksiyonu takiben çözücünün vakum altında uzaklaştırılması sonucu elde edilen katı -ürüne konkret (concrete) adı verilir (örn., gül konkreti, yasemin konkreti). Konkret ya olduğu gibi kullanılır, ya da anfloraj yönteminde olduğu gibi, etil alkelle ekstre edilir. Alkolün uzaklaştırılması sonucu elde edilen ürüne, yine, absolü adı verilir. Absolü pahalı bir ürün olduğundan kullanımı daha kısıtlıdır. 6

1.5 Oleorezinler Baharatlar gibi kuru materyalden çözücü ekstraksiyonu sonucu hazırlanan sıvı, yarı katı veya katı ekstreler oleorezin (oleoresin) veya rezinoit (resinoid) adıyla bilinirler. Kullanılan çözücüler etil alkol, metil alkol, izopropil alkol veya hekzan olabilir. Oleorezinler ve rezinoitler gıdalarda kullanıldığından buna uygun bir çözücü tercih edilmelidir. Bazı ağaçların gövde ve dallarından yaralama sonucu sızan uçucu yağ ve reçine karışımiarına da eleerezin denir (örn., Terementi). Sinnamik asit, benzoik asit gibi uçucu organik asitler veya esterlerince zengin oleorezinlere balzam (balsam, balsamum) adı verilir (örn., Sığala yağı, Tolu balzamı, Peru balzam ı). 1.6 Organik Tarım Ürünleri Son yıllarda bilhassa Avrupa ülkelerinde Organik Tarım Ürünlerine artan bir ilgi gözlenmektedir. Organik tarım ürünleri, AB'nin EEC 2092/91 no'lu yönetmeliğine göre faaliyet gösteren teftiş kurumlarınca organik tarım yaptığı onaylanmış kişi ve kuruluşlarca üretilen tarım ürünleridir. Bu ürünlerin üretimi sırasında tamamen doğal üretim yöntemleri uygulanır ve tarım, diğer tarım arazilerinden ve karayollarından uzakta, her türlü çevre kirliliğinden uzak bölgelerde yapılır. Bu şekilde yapılan üretimde kimyasal haşarat ve yabani ot mücadelesi yapılmaz, sadece doğal gübre kullanılır. Organik tarım ürünlerinde, bu yolla üretilip üretilmedikleri sonradan yapılacak analizlerle belirlenemiyeceğinden, sertifikalı teftiş kuruluşları, organik tarım ürünleri üretecek kişi ve kuruluşları, önceden belirleyerek ruhsatlandırırlar. Ancak bu kuruluşlar, organik tarım ürünlerine "EKO" etiketi koyabilirler. Ülkemizde organik tarım ürünleri üreten firmaların isim ve adresleri igeme'den temin edilebilir. 1.7 ilaçlar Drogların vücuda verilebilecek tarzda hazırlanmış şekillerine ilaç adı verilir. ilaçların terkibinde, etken madde yanında, ilaca şekil veren etkisiz sıvı yağlar da bulunur. ilaç hammeddeleri, bitkisel ve sentetik olmak üzere iki ana grupta incelenirler. Bitkisel hammaddeler bitkisel ilaçlarına, homeopatik ilaçların ve allopatik ilaçların (farmasotik ürünlerin) yapımında kullanılırlar. Genel olarak, tıbbi bitkiler adıyla da anılan bitkisel hammaddeler, tıbbi amaçla kullanılan bitki kısımları ile bunların ekstreleri, yağları ve usareleri gibi ürünlerdir. ilaçların en büyük yüzdesini teşkil eden allopatik veya farmasötik 7

ürünler üç kategoride incelenirler. Bunlar, jenerik ilaçlar, müstahzarlar ve reçetesiz ilaçlardır. Genel anlamda bütün ilaçlar jeneriktir. Bir ilacın jenerik ismi, o ilacın hammaddesine Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından verilen bilimsel isimdir. Yani, o ilacın etken maddesinin adıdır. Ancak pratikte, jenerik isim patent süresi bitmiş bir ilaç hammaddesiyle yapılan ilacı tarif için kullanılmaktadır. Müstahzar ilaçlar, bir ilaç üreticisi tarafından patentli olarak üretilen, paketlenen ve satılan jenerik ilaçlardır. imalatçı, bu ürünleri özel bir isim altında satma yetkisini haizdir. Jenerik ve müstahzar ilaçlar sadece hekim reçetesi mukabili alınabilen, yani reçeteli ilaçlar iken reçetesiz (OTC) ilaçlar ise eczanelerden ve dış ülkelerde bulunan ilaç mağazalarından (Drugstore) reçete aranmaksızın alınabilen ilaçlardır. Bir ilacın reçeteli veya reçetesiz satılmasına o ülkedeki sağlık otoritesi karar verir. Ülkemizde bu karar, Sağlık Bakanlığı'nın ilaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğünce ruhsatlandırma aşamasında verilmektedir. Ancak, uygulamada reçeteli ve reçetesiz ilaç ayırımına rastlanmamakta, kırmızı ve yeşil reçeteye tabi uyuşturucu ve psikotrop ilaçlar haricindeki her ilacı eczanelerden reçetesiz olarak temin etmek mümkün olmaktadır. Ülkemizde OTC uygulamasına resmen geçilmemiştir. 1. 7. 1 Homeopatik ilaçlar Homeopatik ilaçlar, etken maddelerin, Hahnemann prensiplerine göre karıştırılıp seyreltilmesi sonucu hazırlanırlar ve seyreltme derecesine göre D,C,L ve M gibi sembollerle tarif edilirler. Bu ilaçlarda seyreltme derecesine göre ilacın etki gücünün arttığı iddia edilir. Ülkemizde dışında oldukça yerleşmiş bir pazara ve saygınlığa sahip olan homeopatik ilaçlarda bitkisel ve mineral kökenli hammaddeler yanında sentetik hammaddeler de kullanılırlar. Türkiyede homeopatik ilaçların üretimi ve pazarlaması yoktur. 1. 7.2 Bitkisel ilaçlar Bitkisel ilaçlar (Fitoterapötikler), bitkisel hammadde içeren ve çay, ekstre kapsül, şurup, vs. formunda olan ilaçlardır. Formüle edilmiş ve dozajı ayarlanmış olup, ilaç formunda bulunduklarından görünüm açısından müstahzar ve jenerik ilaçlardan farksızdırlar. Ancak büyük bir kısmı pek çok ülkede hala reçeteli veya reçetesiz ilaçlar sınıfında yer almazlar, gıda veya gıda tamamlayıcısı (nutritional supplement) sıfatıyla gıda mağazalarında veya devai gıda (health food) dükkaniarında bulunurlar. Ancak, Batı Avrupa ülkelerinde durum hızla değişmektedir. Avrupa Komisyonu bitkisel devalar (herbal remedies), bitkisel droglar 8

(vegetable drugs) ve bitkisel preparatları (vegetable drug preparations)'nı resmen tanımlamıştır. Buna göre, bitkisel devalar terkibinde etken madde olarak yalnızca bitkisel hammaddeler veya bitkisel preparatlar taşıyan ilaçlardır. Bitkisel droglar, ilaç yapımında kullanılan yaprak, kök, tohum, zamk, vs. gibi bitkilerin tıbbi özelliğe sahip kısımlarıdır. Taşıdığı etken madde bilinsin veya bilinmesi n, bir bitkisel drog veya preparatın tamamı tek bir etken madde olarak mütalaa edilir. Bitkisel preparat ise bitkisel drogdan hazırlanan toz, ekstre, tentür, sabit yağ, uçucu yağ, usare, vs. olabilir. Saf bitki kimyasalları veya bunların karışımiarı bitkisel preparat kabul edilmez. Diğer bir deyişle, bitkisel droglar ve bitkisel preparatlar, bitkisel devaların hazırlanmasında kullanılırlar. 1.8 Kalite Spesifikasyonları insan sağlığı için ve gıda katkı maddesi olarak kullanılan tıbbi ve aromatik bitkilerin, ticarete sevkedildiklerinde, belirli kalite standartlarına uymaları beklenir. Bitkisel droglar için kalite standartı farmakope veya kodekslerdeki ilgili monograflarda belirtilir. Farmakope ve kodeksierde her drog için belirtilmiş sınır test (li mit test) değerleri bulunur. Monograflarda belirtilen testierin yapılması sonucu bulunan değerlerin verilen sınırlar içinde olması gerekir. Farmakope ve kodeksierde bulunan özellikler dışında droğun saf, temiz ve mikropsuz olması çok önemlidir. Bilhassa gıdada kullanılacak bitkiler için bitki sağlığı sertifikası (Phytosanitary Certificate) istenmesi standart bir işlem haline gelmiştir. Alıcı yönünden ana kalite faktörleri arasında organoleptik kontroller önemli yer tutar. Bunlar uzmanlar tarafından duyu organlarıyla yapılan kontrollerdir. Yani, genel görünüm, renk, koku, lezzet, temizlik gibi özelliklere bakılır. Ayrıca nem miktarı, kül miktarı, ekstre edilebilen madde miktarı, uçucu yağ miktarı (aromatik bitkilerde), pestisit, aflatoksin, bakteri, böcek, ağır metal, (bazan) radyoaktivite ve etken madde yüzdesinin limitlerin altında olup olmadığı kontrol edilir. Tüm test değerleri sınırlar içinde olsa dahi, depolama veya nakliye sırasında fare veya sıçan hücumuna uğradığı kıl ve/veya dışkı varlığıyla anlaşılan bitkisel droglar standart dışı addedilir ve derhal imha edilir. Bitkisel droglarda belli oranda yabancı madde (foreign matt~r) bulunmasına izin verilir. Bu limit değerler de monograflarda belirtilir. Etken madde miktar tayinleri kromatografik, spektroskopik, titrimetrik, vb. yöntemlerle yapılır. Uçucu yağlar (esanslar) için koku ve tat özellikleri çok önemlidir. Bu nedenle, ilk kontrol koku ve tat uzmanlarınca yapılır. Diğer kalite kriterleri, fiziksel ve kimyasal ölçümler, genel görünüm ve saflık özellikleri ile tağşiş'in 9

(katıştırma) olmamasıdır. Fizikokimyasal testler arasında yoğunluk, dama noktası, optik çevirme, kırılma indisi, ester sayısı, vs. sayılabilir. Yağdaki ana bileşiklerin yüzdelerinin belirlenmesi için gaz kromatografik analiz yapılması şarttır. Zira, ana bileşiklerin ve istenmeyen maddelerin yüzdeleri ürünün kalitesini ve fiyatını belirleyen önemli faktörlerdir. Bitkisel drog, bir farmakope veya kodekste kayıtlı değilse, bir standartının olup olmadığına bakılır. Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) ve ulusal standart kuruluşları (ANSI, BSI, AFNOR, DIN, AENOR, Türkiye'de TSE gibi) ticari ürünler için standartlar alıcı, siparişini, önceden gönderilen örneğin kalitesini beğendiği takdirde yapar ve ancak aynı kalitede ürün sevkedilirse bunu kabul eder. Bunun için alıcı ya sevkiyat öncesi ülkeye gelerek ihraçatçının ürünü hazırlamasına veya sevkiyatına nezaret eder ya da ithalat gümrüğünde yaptığı kontroller üzerine malı kabul veya reddeder. Bitkisel drog üreticileri bazan maksatlı veya bilmeden tağşiş (katıştırma, adulteration)'e sebep olabilirler. Maksatlı tağşiş aşağıda belirtilen usullerle droğun saflığının bozulması ve bundan haksız bir ekonomik fayda Bilmeden yapılan tağşiş sağlanmasına yönelik olarak kötü maksatla yapılır. ise bilgisizliğe dayanan ancak art niyetle yapılmayan katıştırmadır. Buna örnek olarak, istenmeyen bitki kısımlarının kaza ile veya bilmeden katıştırılması verilebilir. Yani, yaprak droğunda sap istenmiyorsa ama bilmeden saplı yaprak sevkedilmişse bu bilgisizleğe dayalı tağşiş olarak addedilebilir. (i) Tıbbi ve aromatik bitkilerde sıkça rastlanan tağşiş (katıştırma)'ler şunlardır: (ii) Kaliteli ürün kalitesiz olanla katıştırılır (Etken madde miktarı düşük çıkar). (iii) Ürün tüketildikten (ekstre edildikten) sonra pazarlanır (örn., yağı alınmış çöp karanfil veya kekik gibi droglar bir miktar yağı alınmamış drog ile birlikte sevkedilir. Bütün haldeki droglarda bunu anlamak mümkündür. Zira, suya atıldığında yağı alınmış karanfil yüzer, iyi kalite drog dibe çöker. Ancak toz droglarda bu durum yağ miktar tayini yapılarak anlaşılabilir). (iv) Ürünün içine ağırlık yapıcı taş, kum, toprak, metal, vs. gibi maddeler koyulur (kül miktar tayini yüksek çıkar). (v) Drog içine başka bitki kısımları, ya da başka bitkilerin benzer kısımları katıştırılır (Yabancı madde miktarı yüksek çıkar, bu durum ise makroskopik ve mikroskopik incelemelerle kolayca anlaşılır). 10