ORTA ASYA İLE GÜNEY ASYA ARASINDA MODERN İPEK YOLU PROJESİ

ORTA ASYA İLE GÜNEY ASYA ARASINDA MODERN İPEK YOLU PROJESİ Doç. Dr. Fırat Purtaş

Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılında Orta Asya ile Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi afganistan, pakistan ve hindistan ın orta asya trk cuhuriyetleri ile ilişkileri -Rapor- Doç. Dr. Fırat Purtaş Ankara, 2011

İncelee Araştıra Dizisi orta asya ile gney asya arasında odern ipek yolu projesi rapor YAYIN NO: 06 Yazar Doç.Dr. Fırat Purtaş Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: 0312 472 37 73-74 www.sfn.co.tr Purtaş, Fırat Orta Asya ile Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi: Afganistan, Pakistan ve Hindistan'ın Orta Asya Trk Cuhuriyetleri ile İlişkileri / Fırat Purtaş; editör: Murat Yılaz - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, 2011 64 s: 19x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 06) ISBN: 978-9944-237-06-2 1. Afganistan - Uluslararası İlişkiler 2.Pakistan - Uluslararası İlişkiler 3.Hindistan- Uluslararası İlişkiler I. Yılaz, Murat 327.581 327.5491 327.54 Baskı Tarihi: Eyll 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 215 22 06 Faks: 0312 215 22 09 www.yesevi.edu. tr yayinlar@yesevi.edu.tr

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor İçindekiler Kısaltalar...4 Özet...5 Giriş...10 B 1...13 Kuzey- Gney İpek Yolu nun Merkezindeki Ülke Afganistan...14 A) Afganistan ı da İçine Alan Byk Orta Asya...15 B) Şanghay İşirliği Örgt ve Modern İpek Yolu Açılıı...19 C) Afganistan Bgesel Ekonoik İşirliği Konferansı (RECCA)...22 D) Afganistan ı Orta Asya İle Gney Asya Arasında Transit Ülke Yapacak Ulaşı Projeleri...22 E) Afganistan İle Orta Asya Cuhuriyetleri Arasında Canlanan Ekonoik İlişkiler...24 F) Trans Afgan Doğal Gaz Boru Hattı Projesi: TAPI (Trkenistan, Afganistan, Pakistan, Hindistan)...27 3 B 2...29 Pakistan-Orta Asya Trk Cuhuriyetleri İlişkileri...30 A) Pakistan ın Orta Asya Cuhuriyetleri İle Ticari ve Ekonoik Bağlar Kura Çaaları...30 B) Orta Asya yı Sıcak Denizlere Ulaştıran Lian: Gwadar...32 C) Pakistan ın Orta Asya Politikası Açısından Afganistan ın Önei ve Afganistan-Pakistan İlişkileri...33 D) Keşir Sorunu ve Pakistan-Hindistan Rekaetinin Pakistan ın Orta Asya Politikalarına Yansıası...35 B 3...39 Hindistan ın Orta Asya Politikası...40 A) Hindistan ın Orta Asya Politikasının Teel Dinaikleri: Gvenlik ve Enerji...40 B) Hindistan ın Kuzey e Yönelik Aktif Dış Politikasında Sıçraa Tahtası Afganistan..42 C) Hindistan ın Kuzey deki İki Stratejik Ortağı Kazakistan ve Özekistan İle İlişkileri...44 B 4...47 Orta Asya nın Değişen Gney Algısı ve Gney Asya Ülkeleri İle İlişkileri...48 A) Özekistan ın İpek Yolunun Canlandırılasındaki Rol...49 B) Asya da Gvenlik ve İstikrar Çaalarının Öncs Kazakistan ve Gney e Bakışı...52 C) Trkenistan ve Gney e Çıkış Çaaları...54 D) Gneyinden ve Gneyden Tedirgin Kırgızistan...54 Sonuç...57 Kaynaklar...61 Online Kaynaklar...64

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi HARİTALAR HARİTA 1: Afganistan Siyasî Haritası...14 HARİTA 2: Afganistanı Ticaret Köprs Yapan Ulaşı Projeleri...23 HARİTA 3: Afganistan Geçişli Doğalgaz Boru Hattı Projesi...26 HARİTA 4: Gwadar Lianı...32 HARİTA 5: Keşir Bgesi Haritası...36 HARİTA 6: Uyuşturucu Taşıa Yolları...48 HARİTA 7: Fergana vadisi...55 KISALTMALAR 4 AB ABD AGİT BDT BM CAREC ÇHC ECO/EİÖ GUAM İKÖ KGAÖ NATO RECCA SAARC SSCB ŞİÖ TAPİ Avrupa Birliği Aerika Birleşik Devletleri Avrupa Gvenlik ve İşirliği Teşkilatı Bağısız Devletler Topluluğu Birleşiş Milletler Asya Kalkına Bankası Orta Asya Bgesel Ekonoik İşirliği Prograı Çin Halk Cuhuriyeti Ekonoik İşirliği Örgt Grcistan-Ukrayna-Azeraycan-Moldova İsla Konferansı Örgt Kolektif Gvenlik Anlaşası Örgt Kuzey Atlantik Antlaşası Örgt Afganistan için Bgesel Ekonoik İşirliği Konferansı Gney Asya Bgesel İşirliği Birliği Sovyet Sosyalist Cuhuriyetler Birliği Şanghay İşirliği Örgt Trans Afgan Doğal Boru Hattı (Trkenistan, Afganistan, Pakistan, Hindistan)

ORTA ASYA İLE GÜNEY ASYA ARASINDA MODERN İPEK YOLU PROJESİ özet

Özet 6 Orta Asya, Sovyetler Birliği nin dağılasıyla ortaya çıkan ve sahip olduğu enerji kaynakları nedeniyle dnyanın ilgisini çeken jeopolitik önee sahip ir gedir. Gney Asya ise, Keşir Sorunu gii çöz ikansız görlen sınır sorunlarından terörize pek çok gvenlik sorununu nyesinde arındıran ve uluslararası gvenlik açısından öne taşıyan ir gedir. Bu iki ge arasında ticaret köprlerinin kurulası suretiyle İpek Yolu nun yeniden canlandırılarak Asya kıtasında gvenliğin ve istikrarın sağlanası, Orta Asya ve Gney Asya ile ilgili gncel konuların aşında gelektedir. İparatorluklar ezarlığı olarak ilinen, otuz yılı aşkın iç savaşın deva ettiği, dnya uyuşturucu retiinin taaına yakınını karşılayan Afganistan, u projenin Merkezinde yer alaktadır. İçinde arındırdığı zorluklar nedeniyle u hedefin gerçekleştirilesi ilk akışta ikansız gii görlekte ve inandırıcı geleektedir. Ancak he Orta Asya, he de Gney Asya gesindeki sorunlar ve fırsatlar derinleesine analiz edildiğinde, aşka ir alternatifin de oladığı ortaya çıkaktadır. Orta Asya Trk cuhuriyetleri için gneyden algılanan tehdidin ortadan kalkası ya da azalası, Afganistan da istikrarın sağlanası ile doğrudan ilişkilidir. Yz yılı aşkındır kapalı olan sınırlar çöz getireiş, aksine tehdidin oyutunu daha da artırıştır. Diğer taraftan Gney Asya ve Hint Okyanusu, jeopolitik açıdan ta kapalı lkeler statsnde ulunan Orta Asya Trk cuhuriyetleri için dışa açıla ikanı sağlaaktadır. Dış politikalarını çeşitlendirek suretiyle, gede rekaet eden yk gçler arasında denge politikası izleyen Orta Asya Trk Cuhuriyetleri için Gney Asya ile tnleşek, öneli ir dış politika seçeneği sunaktadır. İngiliz sörge yönetiinden iras kalan sınır ihtilafları, fakirlik, etnik gerginlikler gii sorunlarla cadele eden Hindistan ve Pakistan tarafından Orta Asya Trk cuhuriyetleri, aşlangıçta gvenlik ağırlıklı ir yaklaşıla, rakiini çevreleek adına ittifak kurulacak lkeler olarak algılanıştır. Sıfır sonuçlu ir oyun niteliğindeki u yaklaşı taraflara hiçir şey kazandıraış, aksine aralarındaki gerginlikleri daha da artırıştır. 2001 sonrası Afganistan da eydana gelen gelişeler, Hindistan ve Pakistan ın Orta Asya Trk cuhuriyetlerine yönelik dış politikalarında değişie neden oluştur. Aralarındaki sınır sorunlarını çözek için girişiler aşlatan iki lke, 2005 yılında ŞİÖ ye irlikte gözleci ye olarak dahil oldukları gii, TAPİ gii karşılıklı ekonoik ağılılığı artıran projelerde de irlikte yer alışlardır. Orta Asya ile ticaret ağlarının canlandırılası, Gney Asya gesinin en öneli sorunu olan fakirlikle cadele açısından fayda sağlayacağı gii, artan ekonoik ilişkiler sayesinde siyasi sorunların da yuuşaasına ikan verecektir.

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor Orta Asya nın Gney Asya ile irleştirilesi fikrinin iarı ABD li akadeisyenlerdir ve ABD Dışişleri Bakanlığı da u projeyi sahipleniştir. Oaa yönetiinin enisediği AfPak stratejisini ve Hindistan ile ABD arasında gelişen ilişkileri de u çerçevede değerlendirek kndr. Öte yandan ÇHC, Afganistan da yaptığı yatırılarla, Pakistan da inşa ettiği lianlar ve yollarla u projeye hayatiyet kazandıraktadır. Orta Asya Trk cuhuriyetleri arasında Afganistan ile ilişkileri en sorunlu olan ve dış politikasını yk çde gneyden gelecek tehdide karşı denge oluşturacak ittifaklar kura çerçevesinde şekillendiren Özekistan ın da, son dönede Afganistan daki etkinliğinin arttığı gözlelenektedir. Diğer Orta Asya ve Gney Asya lkelerinin akış açıları da değerlendirildiğinde Kuzey Gney gzergâhında İpek Yolu nun yeniden canlandırılası girişileri, artık gesel ir nitelik kazanıştır. Zira u sağlandığı takdirde en fazla fayda sağlayacak olan ge lkeleridir. Orta Asya dan Batı ya yeni ulaşı kanallarının kurulası srecinde aktif rol oynayan ve gerçekleştirdiği projelerle transit lke konuuna gelen Trkiye, Orta Asya ile Gney Asya arasında ticaretin canlandırılasına da öneli destek sağlaaktadır. Afganistan da görev yapan uluslararası gce destek veren ve Afganistan ın yeniden iarında aktif rol oynayan; Afganistan ile Pakistan arasında ilişkilerin noralleştirilesi srecinde Afganistan-Pakistan-Trkiye çl zirvelerine önclk eden; dördnc RECCA toplantısı ve Asya nın Kalinde Dostluk ve İşirliği Zirvesi gii uluslararası toplantılara ev sahipliği yapan; Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarayev in kurduğu CİCA nın döne aşkanlığını stlenen Trkiye nin, u ve enzeri girişileri, u sreci destekleyici niteliktedir. Trkiye nin EİÖ ye etkinlik kazandıraya yönelik İzir de EİÖ Ticaret ve Kalkına Bankası kurulası, Pakistan ile serest ticaret gesi kurulası ve unun tn ye lkeleri kapsayacak şekilde geliştireye yönelik çalışaları, İslaaad-Tahran-İstanul deir yolu hattının rehailitasyonu gii adıları da Byk Orta Asya srecini taalayıcı niteliktedir. Dış politikada koşularla sıfır sorun anlayışını eniseyen, Orta Asya ve Gney Asya nın yanında Orta Doğu, Afrika ve Asya-Pasifik aşta olak zere dnyadaki pek çok alt sistee dahil olaya çalışan, unu yaparken de ge lkelerinin kazançlarını kendi kazancı olarak gören, kazan-kazan ilkesiyle hareket eden Trkiye nin, Orta Asya ve Gney Asya arasındaki etkileşiin gçlendirilesi söz konusu olduğundan da sıfır toplalı oyun yaklaşıı eniseesi dşnleez. 7 ö z e t Anahtar Kelieler; İpek Yolu, Orta Asya, Gney Asya, TAPI, Afganistan

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi The Project Of Modern Sılk Road Between Central Asıa And South Asıa Relations of Afghanistan, Pakistan and India with the Central Asian Turkic Repulics Astract 8 ö z e t Central Asia is a geopolitically iportant region which cae into proinence with the disintegration of the Soviet Union and which attracts the attention of the world ecause of its energy resources. South Asia harors nuerous security proles fro order proles whose solution is alost ipossile (such as the Kashir prole) to international terroris and thus it has iportance in ters of international security. Ensuring security and staility in the Asian continent through estalishing trade ridges etween the two regions and reviving the Silk Road is one of the current proinent issues concerning Central Asia and South Asia. Afghanistan, which is known as the ceetery of epires, which eets alost the entire world narcotic drug production and in which a civil war has een going on for ore than thirty years, sits at the center of this project. Achieving the entioned goal sees ipossile and non-persuasive at first sight ecause of the difficulties it harors. However, analyzing proles and opportunities oth in Central Asia and South Asia proves that there is no other alternative. The reoval or reduction of the threat perceived y the Central Asian Turkic repulics fro their south is directly related to the staility of Afghanistan. The orders which have een kept closed for ore than one century have not rought solution, ut, on the contrary, they have enlarged the size of the threat. In fact, South Asia and the Indian Ocean provide the opportunity of opening to the outside world for the Central Asian Turkic repulics, which are land-locked countries. Integration with South Asia is an iportant foreign policy choice for the Central Asian Turkic repulics, which pursue the policy of alance etween the ig powers copeting in the region with each other y diversifying their foreign policies. Keywords: Silk Road, Central Asia, South Asia, TAPI, Afghanistan.

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor Проект современного Шелкового пути между Центральной и Южной Азией Отношения между Афганистаном, Пакистаном, Индией и тюркскими республиками Центральной Азии Аннотация Центральная Азия это важный геополитический регион, возникший после распада Советского Союза и в связи с богатыми энергетическими источниками привлекший к себе внимание всего мира. Южная Азия же является важным регионом с точки зрения международной безопасности, содержащей в себе множество проблем безопасности начиная с неразрешимых пограничных проблем, таких как проблема Кашмира и вплоть до терроризма. Возрождение Шелкового пути путем создания торговых мостов между этими двумя регионами и обеспечение безопасности и стабильности на Азиатском пространстве является одним из актуальных вопросов, связанных с Центральной и Южной Азией. Афганистан, известный как кладбище империй, где более тридцати лет идет гражданская война и где производится почти весь оборот наркотиков в мире, находится в центре этого проекта. В связи с имеющимися трудностями и проблемами, реализация этой цели на первый взляд кажется невозможной и не вызывает доверия. Однако, при глубоком анализе проблем и возможностей как Центральной Азии, так и Южной Азии, выясняется, что другой альтернативы нет. Ликвидация или уменьшение предполагаемой угрозы с юга для тюркских республик Центральной Азии непосредственно связано с поддержанием стабильности в Афганистане. Закрытые на протяжении более ста лет границы не решили данной проблемы, а наоборот увеличили угрозу. С другой стороны страны Южной Азии и Индийского океана дают возможность для «открытия внешнему миру» тюркских стран Центральной Азии, имевших до этого статус закрытых стран с геополитической точки зрения. Для тюркских республик Центральной Азии, проводящих балансирующую политику между великими державами, конкурирующими в регионе, интеграция с Южной Азией как разнообразие внешней политики предлагает важный внешнеполитический вариант. 9 ö z e t Ключевые слова: Шелковый путь, Центральная Азия, Южная Азия, Афганистан

Giriş 1O Orta Asya, Sovyetler Birliği nin dağılası sonucu ağısızlığını kazanan eş yeni ağısız devletin (Kazakistan, Kırgızistan, Özekistan, Tacikistan ve Trkenistan) ulunduğu gedir. Dört tarafı kara ile çevrili olan ve doğrudan denize çıkışı ulunayan u ge, yz yılı aşkın ir sredir dnyaya kapalı kalıştır. Bgenin kapalılığında, 1880 li yıllardan itiaren Rusya nın nfuz sahasına giren, o zaanki adıyla Trkistan da, Çarlık yönetiinin uyguladığı tecrit politikaları da etkili oluştur. On sekizinci yzyıldan itiaren ir yandan gede eydana gelen nşlk ve iç kavgalar, ir yandan da kuzeyden Rus Çarlığı nın, gneyden de İngiliz İparatorluğu nun yayılacılığı, Orta Asya yı dnya gelişelerinden izole etiştir. Bgenin Rus egeenliğine giresinden sonra, haaddeleri erkeze taşıaya yönelik ulaşı kanalları inşa edileye aşlanış ve Moskova erkezli ir ulaşı alt yapısı ortaya çıkıştır. İngiliz İparatorluğu ise, Hindistan ı deir yolu ağı ile örerken, 1907 yılında Rusya ile yaptığı sörge paylaşıı anlaşasıyla Afganistan, Orta Asya ile Hindistan arasında tapon ge olarak ırakılıştır. 1880-1901 yılları arasında Afganistan ı yöneten ve Trkistan ile Hindistan daki gelişeleri yakından takip eden Eir Adul Rahan, verdiği eirle, Afganlar kendileri yapailecek dzeye ulaşana kadar lkede deiryolu inşasını yasaklaıştır. Trk-İsla edeniyetinin dnya edeniyetine ve insanlığa kazandırdığı çok zengin ir kltrel irasa sahip olan Orta Asya, İpek Yolu nun canlı olduğu Orta Çağ da altın dönelerini yaşaıştır. Coğrafi keşiflerin henz yapıladığı ve deniz ticaretinin yaygın oladığı dönede, Çin den aşlayıp, Orta Asya zerinden atıda Avrupa ya, gneyde ise Hindistan a kadar uzanan İpek Yolu, geye he ticari, he de kltrel zenginlik kazandırıştır. Sadece al ve eşyanın değil, aynı zaanda kltrlerin de taşındığı İpek Yolu zerinde Kaşgar, Buhara, Seerkand ve Merv gii öneli şehirler kuruluştur. 19. Yzyılda 200 kadar kervansarayın ulunduğu kaydedilen Buhara da Özeklerle eraer Çinli, Hindu, Rui, Farsi, Yahudi vs. pek çok farklı illetten insan yerleşik olarak yaşaışlardır. Kaşgarlı Mahud, Biruni, İn-i Sina, Farai, Ali Kuşçu gii aydınlar da, İpek Yolu nun Orta Asya da kurduğu edeniyetin dşnce ve ili eyveleri olarak ortaya çıkışlardır. Çin, Fars, Hindu, İsla edeniyetlerinin kavşağında yer alan Orta Asya lı aydınlar, tn u kaynaklardan eslenerek eserlerini verişlerdir.

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılası, Orta Asya cuhuriyetleri için yeni ir altın çağın aşlangıcı olarak değerlendiriliştir. Özellikle Kazakistan, Trkenistan ve Özekistan ın sahip oldukları zengin doğal kaynaklar, ağısızlığın ve kalkınanın anahtarı olarak görlştr. Ancak çok geçeden fark edilen alt yapı eksiklikleri, ulus devlet ve illî kilik oluştura srecinin eklenildiği kadar kolay oladığını ortaya çıkarıştır. Sovyetler Birliği nin ıraktığı ekonoik iras ve Moskova erkezli ekonoik sistein gerekli kıldığı Rusya ya ağılılık, Orta Asya cuhuriyetlerinin dnyaya yeniden açıla konusunda elini kolunu ağlaıştır. Bu dönede en çok tartışılan konuların aşında İpek Yolu nun yeniden canlandırılası oluştur. Doğu - Batı gzergâhında ve kuzeyden gneye olak zere pek çok yeni İpek Yolu projeleri ortaya çıkıştır. Daha ziyade genin sahip olduğu enerji kaynaklarının dnya piyasalarına ulaştırılasına yönelik u projelerde ABD, AB, Trkiye, İran, Çin Halk Cuhuriyeti, Japonya, Gney Kore, Afganistan, Pakistan, Hindistan kendine rol içen lkeler oluştur. Orta Asya dan atıya yönelik ulaşı projelerinde Bak-Tiflis-Ceyhan petrol oru hattı, Erzuru-Tiflis-Bak doğal gaz oru hattı, Kars-Tiflis-Bak deir yolu hattı gii projelerle Trkiye yk ilerlee sağlarken, AB nin NABUCCO, TRACECA ve TACİS projeleri de srekli gndede oluştur. Orta Asya yı doğuya ulaştıran yeni gzergâhlarda ise ÇHC, önc ir rol oynaıştır. 1996 yılında aşlattığı Şanghay Beşlisi inisiyatifi ile Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile Sovyetler Birliği nden iras kalan sınır sorunlarını çözen ÇHC, Doğu Trkistan ı ekonoik olarak geye entegre ederek Uygur sorununa da çöz reteye çalışıştır. Kazak petroln Çin e ulaştıran Atasu-Dushanzi petrol oru hattı 2006 yılında faaliyete aşlaış, Trken doğal gazını Çin e taşıyan Trkenistan-Özekistan-Kazakistan-Çin doğal gaz oru hattı ise, Aralık 2009 yılında devreye giriştir. 23 Aralık 2009 da Uygur Bgesinde Kazak-Çin Serest ticaret gesi faaliyete geçiştir. Doksanlı yıllardan itiaren hızlanan ekonoik yesiyle Asya Kalkına Bankası nı daha etkin kullanaya aşlayan ÇHC, 1997 yılında CAREC (Orta Asya Bgesel Ekonoik İşirliği) prograını aşlatış ve Asya Kalkına Bankası zerinden de ulaşı projeleri yrtştr. 1 11 g ir i ş Rusya nın Orta Asya daki ekonoik hegeonyasını kıraya yönelik olarak 1990 lı yıllar oyunca daha çok Doğu-Batı gzergâhında yeni ulaşı koridorları açılası konusu gndede oluştur. Orta Asya cuhuriyetleri ile Gney Asya lkeleri arasında ağları yeniden kuracak ulaştıra projeleri ise pek fazla gndee geleiştir. 1 CAREC Prograı 1997 yılında ÇHC, Özekistan, Kazakistan ve Kırgızistan ın katılıı ile Asya Kalkına Bankası nyesinde aşlaıştır. Gnzde Afganistan, Pakistan, Tacikistan, Azeraycan, Moğolistan ve Trkenistan ın da katılııyla topla 10 lke u prograa dahildir. Progra ulaştıra, ticaret ve enerji aşlıkları altında işirliğini hedefleektedir. Bk. http://www.ad.org/carec/ Asya Kalkına Bankası 2004-2009 yılları arasında Orta Asya ve Kafkasya gesinde 3,5 ilyar dolarlık ulaşı alt yapı projesine destek veriştir. Dnya Bankası ise aynı dönede Orta Asya ve Kafkasya da ulaşı projeleri için 5 ilyar doların zerinde kaynak sağlaıştır. Bk. S. Frederick Starr and Andrew C. Kuchins, The Key to Success in Afghanistan: A Modern Silk Road Strategy, Silk Road Paper, May 2010, s.16-17.

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Afganistan da önce iç savaş ve ardından Talian ın iktidara gelesi şeklinde eydana gelen gelişeler, Orta Asya cuhuriyetleri tarafından gneyin tehdit ve gvenlik sorunu olarak algılanasına neden oluştur. 11 Eyll 2001 de eydana gelen terör hadisesinin ardından ABD nin aşlattığı teröre karşı savaş çerçevesinde Afganistan a yerleşesi, Orta Asya nın jeopolitiğini derinden etkileiştir. 2005 yılında ABD, Afganistan ın Merkezinde yer aldığı Byk Orta Asya inisiyatifini aşlatış; Orta Asya ile Gney Asya arasındaki kökl ağların yeniden canlandırılarak ticaret, ulaşı, deokrasi, enerji ve iletişi alanlarında yeni ağların yaratılası hedefini ortaya koyuştur. 12 g ir i ş Artık gncel olan İpek Yolu projelerinden iri de Merkezinde Afganistan ın ulunduğu, Pakistan ve Hindistan ın da dahil olduğu Orta Asya yı Gney Asya ile irleştiren ve Hint Okyanusuna ulaştıran kuzey-gney hattıdır. İlk olarak Trans Afgan Doğal Gaz Boru hattı projesini (TAPİ) akla getiren u yaklaşı, Afganistan da iç savaşın sona erdirilesi, Afganistan ile Pakistan ın, Pakistan ile Hindistan ın arıştırılası gii öneli getirileri olacak odern İpek Yolu Projesi dir. Geniş kapsalı dşnldğnde gesel kalkına ve refahı sağlayacak projenin önndeki en öneli engel ise, çözlenesi hedeflenen sorunların karaşıklığı ve zorluğudur. Bu çalışada, Orta Asya yı gney ile tnleştireyi hedefleyen Yeni İpek Yolu projesi çerçevesinde Hindistan, Pakistan ve Afganistan ın, Orta Asya cuhuriyetleri ile ilişkileri incelenecektir. Son dönede, yiri irinci asrın Asya nın yzyılı olacağına ilişkin değerlendirelere sık rastlanaktadır. Çin Halk Cuhuriyeti ndeki reforların iarı Deng Xiaoping, Hindistan Başakanı Rajiv Gandi ye, unun ancak Çin ile Hindistan ın gçlerini irleştireleri hâlinde gerçekleşeceğini söyleiştir. Orta Asya ile Gney Asya yı irleştirecek Yeni İpek Yolu da ancak Hindistan, Pakistan ve Afganistan ın u konuda ortak irade sergileeleriyle kn olailecektir. Bu çalışa, kuzey gney gzergâhında İpek Yolunun inşasında gelinen noktayı ve hedeflenen aaca ulaşılıp ulaşılaayacağını, Afganistan, Pakistan ve Hindistan ın Orta Asya Trk cuhuriyetleri olan ilişkilerini ortaya koyaya çalışacaktır.

ORTA ASYA İLE GÜNEY ASYA ARASINDA MODERN İPEK YOLU PROJESİ.BÖLÜMI KUZEY- GÜNEY İPEK YOLU NUN MERKEZİNDEKİ ÜLKE AFGANİSTAN Afganistan ı da İçine Alan Byk Orta Asya Şanghay İşirliği Örgt ve Modern İpek Yolu Açılıı Afganistan Bgesel Ekonoik İşirliği Konferansı (RECCA) Afganistan ı Orta Asya İle Gney Asya Arasında Transit Ülke Yapacak Ulaşı Projeleri Afganistan İle Orta Asya Cuhuriyetleri Arasında Canlanan Ekonoik İlişkiler Trans Afgan Doğal Gaz Boru Hattı Projesi: TAPİ (Trkenistan, Afganistan, Pakistan, Hindistan)

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi KUZEY- GÜNEY İPEK YOLU NUN MERKEZİNDEKİ ÜLKE AFGANİSTAN HARİTA 1: Afganistan Siyasî Haritası 14 I. Orta Asya cuhuriyetlerinden ç (Özekistan, Trkenistan ve Tacikistan) ve İran, Pakistan, Çin ile sınırdaş olan Afganistan, Orta Asya ile Gney Asya yı, Batı Çin ile Doğu İran ı iririne ağlayan geçiş noktasında ulunaktadır. Orta Asya dan, Gney Asya ya giden ve gitesi planlanan tn yolların Afganistan dan geçesi gerekektedir. Bu coğrafi gerçeklikten hareketle Talian sonrası Afganistan yönetii ve u yönetii gçlendirerek tek aşına ayakta durailecek gvenilir ir ttefik hâline getirek isteyen ABD, Afganistan a koşu olan Orta Asya cuhuriyetleri, İran, Çin ve Pakistan gii lkeler, Afganistan ı gesel ticaretin erkezî yapa yönnde politikalar aşlatışlardır. Özellikle 2006 yılından itiaren, Afganistan da ve Afganistan a koşu lkelerde ulaşı alt yapısının tesisine ilişkin pek çok farklı proje gndee geliş, adeta ir proje rekaeti aşlaıştır. ABD nin yrrlğe koyduğu Byk Orta Asya girişii, Afganistan ve koşularındaki u hareketlilikte öneli rol oynaıştır. Bu sreç, Avrasya kıtasına gvenlik ve refah getirecek Modern İpek Yolu nda eksik halkanın ina edilesi olarak tanılanaktadır. 2 2 Andrew C. Kuchins, Thoas M. Sanderson, and David A. Gordon, Afghanistan: Building the Missing Link in the Modern Silk Road, The Washington Quarterly, April 2010, s. 33.

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor a) afganistan ı da içine alan yk orta asya Orta Asya, Sovyetler Birliği nin dağılası sonucu ortaya çıkan jeopolitik gelerden iridir. Uluslararası ilişkiler terinolojisi olarak Orta Asya, Sovyetler Birliği nin dağılası ile ağısız olan eş devletin (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Trkenistan ve Özekistan) yer aldığı coğrafyayı tanılaak için kullanılan ir kavradır. Orta Asya nın anlaı, kapsadığı alan, taşıdığı öne gii hususlar, sosyal ililerin çeşitli dallarına göre farklılık göstereilir. Çoğu tarihçi, sosyolog ve antropolog ise Orta Asya diye ir adlandırayı doğru ulaz, unun yerine Trkistan ya da Batı Trkistan kavraını kullanayı tercih ederler. 1993 yılında Kazakistan, Kırgızistan, Özekistan, Trkenistan ve Tacikistan devlet aşkanları, lkelerinin ulunduğu genin ir tn olduğu ve Orta Asya (Central Asia, Sentralnaya Aziya) olarak adlandırılası gerektiğini ildirişlerdir. Ancak ne u resî açıklaa, ne de eş devletin gesel işirliği ve ortaklık konusunda yaptığı girişiler, genin adlandırılası, sınırları ve tnlğ tartışalarını ortadan kaldırıştır. 2005 yılında ortaya atılan ve daha sonra ABD'nin resî politikasına dönşen "Byk Orta Asya Ortaklığı" projesi de u tartışaları yeniden alevlendiriştir. Orta Asya kavraının ne çde doğru olduğu, sınırlarının nerede aşlayıp nerede ittiği, gesel ir tnlkten söz edilip edileeyeceği gii sorular; u sorulara ge lkelerinin ve yk gçlerin yaklaşıları ve verdiği farklı cevaplar, kavrasal çerçeveye ilişkin entelektel ir tartışadan öte, genin geleceğini ilgilendiren hususlardır.3 Örneğin Rusya, Kazakistan ı Orta Asya dan farklı ir kategoride değerlendirir ve geye yönelik politikalarını u şekilde oluşturur. Çin, kendi toprakları içinde ulunan Doğu Trkistan ın Orta Asya ile olan etnik, dinî, kltrel ve ticari ağlarının farkındadır, ge politikasını una göre elirler. Orta Asya cuhuriyetleri kendilerini, iki dev Rusya ve Çin arasında sıkışış hissederler, Aerikan faktörn ise he denge, he de askı unsuru olarak görrler. Bgeye ilişkin u farklı algılaalar ve tanılaalar, aynı zaanda genin geleceğine yön veren unsurlardır. 11 Eyll 2001 sonrası Orta Asya nın jeopolitik önei daha da artıştır. Petrol aşta olak zere gedeki doğal zenginlikleri kontrol etek adına Rusya, ABD ve Çin in rekaeti daha da elirginleşiştir. 11 Eyll sonrası Batı dnyasının geye artan u ilgisini Olcott, Orta Asya için ikinci ir şans olarak nitelendiriştir. 4 Byk Orta Asya kavraını literatre kazandıran ABD nin John Hopkins Üniversitesi ne ağlı Orta Asya ve Kafkasya Araştıraları Merkezî Mdr Frederick Starr oluştur. 15 I. 3 UNESCO nun yrttğ ve kalaalık ir ili heyeti tarafından hazırlanan Orta Asya Medeniyeti Tarihi çalışasında Sayan-Altay Dağları gesi ve Gney Siirya, Batı Çin, Afganistan, Pakistan, Moğolistan, Kuzey Hindistan ile İran ın doğusu Orta Asya edeniyetinin kapsadığı alanın içerisinde değerlendirilekte ve incelenektedir. Bk. http://www.unesco.org/culture/asia/htl_eng/volue6.ht 4 Martha Brill Olcott, Vtoroy Şans Sentralnoy Azii, Moskovskiy Sentr Karnegii Fond Karnegi za Mejdunarodnıy Mir, Moskova-Washington, 2005, s.225.

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Starr, Mart 2005 te yayınladığı A Greater Central Asia Partnership for Afganistan and Its Neighours (Afganistan ve Koşuları için Genişletiliş Orta Asya Ortaklığı) aşlıklı çalışasında, terörle cadele adına Afganistan da sağlanan kazanıların srdrleilesi için Byk Orta Asya da proaktif politikalar yrtlesinin gerekli olduğunu, u kapsada ABD'nin önclğnde yeni ir gesel işirliği yapısı oluşturulasını öneriştir. 5 16 I. Starr ın aşlattığı inisiyatif çok geçeden ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından da destekleniş ve Starr ın görşleri doğrultusunda ABD Dışişleri Bakanlığı nın yapılanasında değişikliğe gidiliştir. Daha önce ABD Dışişleri Bakanlığı nın Avrupa-Asya İşleri Brosu nun sorululuk alanına giren eş Orta Asya cuhuriyeti, uradan Gney Asya İşleri Brosu nun sorululuk alanına aktarılıştır. ABD Dışişleri Bakanı Condolliza Rice, Eki 2005 tarihinde Orta Asya lkelerine gerçekleştirdiği ziyaret sırasında, Orta Asya lkelerinin, Bakanlığın Gney Asya Brosu'nun sorululuk sahasına dahil edildiğini açıklaıştır. Rice, 5 Ocak 2006 tarihinde yaptığı açıklaada ise, Orta Asya ve Gney Asya'nın gloal öncelikler listesinin st sıralarında yer aldığını, Byk Orta Asya'nın kurulası ihtialine Beyaz Saray'ın ciddi olarak yaklaştığını, unun öneli ir hedef olduğunu söyleiştir. 6 1 Nisan 2006 tarihinde Afganistan ın aşkenti Kail de I. Byk Orta Asya da İşirliği Konferansı dzenleniştir. Afganistan Devlet Başkanı Karzai nin ev sahipliği yaptığı konferansta Gney Asya Brosu nun aşına getirilen ABD Dışişleri Bakanı Yardıcısı Richard Boucher ve Kazakistan Dışişleri Bakanı Tokayev de yer alıştır. Kail Konferansı nın aacının Afganistan daki son gelişelerin sağladığı avantajları değerlendirerek, ir asırdır kapalı olan ticaret yollarının yeniden açılası ve kıtasal ticaret sayesinde Avrasya nın u geniş kısında refah ve gvenliğin teini olarak ilan ediliştir. Konferansın esas odak noktasını ise Orta Asya'dan Hint Okyanusu'na, Gney Asya ve ötesine doğru teel ulaşı yollarının açılası yönndeki fikirler oluşturuştur. 7 Byk Orta Asya girişiinin ortaya çıkası, projenin hedefleri ve u hedeflerin aşarı şansı konusunda Afganistan kilit önee sahip ir lkedir. Hatta Afganistan ın geleceği ile projenin geleceğinin iririne eş tutulduğu dahi söyleneilir. Starr unu şu şekilde vurgulaaktadır: Afganistan dön noktasında ulunaktadır. Gvenlik ortaı giderek artakta, kurusal yenilikler srekte, ekonoi gelişekte ve açık siyasi siste he yerel he de ulusal dzeyde giderek kökleşektedir. Afganistan ı teröre karşı uluslararası savaşın ilk yk zaferi olarak ilan etek aartı sayılaz. Fakat u her şeyin ittiği anlaına geleektedir. Şidi zaferin açtığı yeni ufuklarla acilen ilgilenek zaanıdır. 8 5 S. Frederick Starr, A Greater Central Asia Partnership for Afganistan and Its Neighors, Silk Road Papers, March 2005, s.5. 6 Vince Crawley, State Dept. putting regional focus on Afghanistan and its northern neighors http:// usinfo.state.gov/xarchives/display.htl?p=washfile-english&y=2006&=january&x=200601061 45107vyelwarc0.2283594&t=livefeeds/wf-latest.htl (04.06.2006) 7 Nicklas Norling, First Kaul Conference on Partnership, Trade and Developent in Greater Central Asia, Conference Report, Central Asia- Caucasus Institute Silk Road Studies Progra, April 2006, s.5. 8 S. Frederick Starr, A Greater Central Asia Partnership for Afganistan and Its Neighors, Silk Road Papers, March 2005, s.5.

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor Starr, Afganistan ın karşılaştığı iç sorunların çoğunun gesel karakterli olduğunu, dolayısıyla unlara ancak gesel ir yaklaşıla çöz ulunaileceğini savunaktadır. Koşularıyla gesel ve kıtasal ulaşı ve ticaretin yeniden canlandırılasının öneini vurgulayan Starr, Byk Orta Asya Ortaklığı nın asıl hedefinin u olacağını elirtektedir. 9 Gney Asya Brosu aşkanı ABD Dışişleri Bakan Yardıcısı Richard Boucher, 26 Nisan 2006 tarihinde Kongre de yaptığı konuşasında, Afganistan ın dışa açılasının Orta ve Gney Asya arasında ir engel olaktan çıkarak köpr konuuna gelesini sağladığını elirterek unun yeni fırsatlar doğurduğunu söyleiştir. Boucher, Gney ile Orta Asya arasında kökl ağların yeniden canlandırılarak ticaret, ulaşı, deokrasi, enerji ve iletişi alanlarında yeni ağlar yaratılasının hedeflendiğini açıklaıştır. Boucher, Kazakistan ve Trkenistan ın doğal gazı ve Tacikistan ile Kırgızistan ın hidro enerjisi ile Alatı dan Yeni Delhi ye gelişiş ir gesel gç ağı örleileceğini elirtektedir. 10 Genel olarak değerlendirildiğinde Byk Orta Asya Ortaklığı, Afganistan'ın da dâhil olduğu Byk Orta Asya'nın, Gney Asya ile etkileşiini gçlendireye yönelik ABD önclğnde yrtlecek ir işirliği prograı olarak gözkektedir. Orta Asya ile Gney Asya arasında gney-kuzey ulaşı ve enerji hattının kurulası, uzun vadeli plan olarak karşııza çıkaktadır. Ancak Byk Orta Asya Ortaklığı'na ilişkin çok farklı değerlendireler ve eleştiriler evcuttur. Bu girişiin Rusya ve Çin'in Orta Asya'daki etkinliğini kıraya yönelik olarak aşlatıldığı ileri srlektedir. Murat Lauin, Byk Orta Asya Projesinin asıl hedefinin, eş Orta Asya lkesi ile Afganistan arasında jeopolitik tnlk sağlanak suretiyle genişletilen genin, Rusya ile Çin'in etki alanı olaktan çıkarılası olduğunu savunaktadır. Lauin'in ifadesiyle projenin gerçekleşesi duruunda Orta Asya, doğal parçası olduğu Avrasya'dan koparılarak Rusya ve BDT'den uzaklaştırılacak, Çin ile ge arasında ise ir set çekilecektir. 11 17 I. Orta Asya uzanı Irina Zvyagelskaya ise, ge lkeleri arasında ekonoik ve siyasi gelişişlik açısından derin farklılıklar ulunduğuna dikkat çekerek, Orta Asya devletlerinin Afganistan ile aynı seviyede tarı lkesi ve sanayi retiine sahip olayan izole ediliş lkeler olarak eş tutulasının saça olduğunu ifade etektedir. Zvyagelskaya nın ifadesiyle; Talian ın yaptığı yıkı ir tarafa ABD ve ttefiklerinin yaptıkları yardılara ve yeni siyasi sisteinin kurulasında sağlanan aşarılara rağen Afganistan hâlâ yıkıın eşiğinde ir lkedir. Afganistan ın SSCB içerisinde uzun ir odernleşe srecinden geçen Orta Asya nın en fakir lkesinin seviyesine gelesi için dahi yıllarca srecek çaalar gerekektedir.» 12 9 S. Frederick Star, A Partnership for Central Asia, Foreign Affairs, V.84, N.4, Jul/Aug 2005, s.164-178. 10 Joshua Kucera, Washington Seeks To Steer Central Asian States Toward South Asian Allies, Eurasia Insight, 4.28.2006. 11 Murat Lauulin, Boşlaya Sentralnaya Aziya (BSA) - Novıy Mega-Proekt SŞA?, KontinenT, No.22 (158), 16-29 Kası 2005. http:// centrasia.org/newsa.php4?st=1132564860 (11.05.2006) 12 Irina Zvyagelskaya, Klyuçi Ot Şastya İli Boşlaya Sentralnaya Aziya, Rossiya v Gloalnoi Politike, No.4, Haziran-Ağustos 2005. http://www.gloalaffairs.ru/nuers/15/4507.htl (12.10.2005)

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Zvyagelskaya, projeyi gerçekçi ulaakla irlikte, Rusya nın gedeki etkisine öneli ir hasar getireilecek nitelikte değerlendirektedir. Yazar, Rusya ve Çin in, ge lkelerinin egeenliklerinin gçlendirilesi ve terörizle cadele gii aynı hedefler doğrultusunda çalışan ŞİÖ nyesinde irlikte hareket ederek okyanus ötesinden gelen gcn yeni yapı kurasına ihtiyaç ırakayacağını iddia etektedir. 13 Buna karşılık Olcott ise, ABD'nin gneye dönk enerji ticaretine dayanarak Rusya'nın ve Çin'in gedeki varlığının azaltılasında ancak arjinal ir etki sağlayacağını savunaktadır. 14 18 I. T u tartışalar deva ederken, Byk Orta Asya projesinin ana fikrine ge lkeleri ABD den daha fazla sahip çıkış, ABD de eydana gelen iktidar değişikliğinin ardından da ABD nin Afganistan stratejisi değişiştir. 2009 sonlarında Oaa yönetii yeni Afganistan stratejisini açıklaış, 2010 yılında Afganistan daki ABD askerlerinin sayısını 30.000 artıra ve 2011 Teuz undan itiaren de geri çekileye aşlaa kararı alıştır. Oaa yönetii irinci gvenlik önceliğini, Afganistan da istikrarı sağlaak olarak açıklaıştır. Bunu da Talian ın ortadan etkisizleştirilesi ve Afgan gvenlik gçlerinin kuvvetlendirilesi suretiyle yapacaklarını vurgulaıştır. 15 Hintli Bykelçi M. Bhadrakuar, ŞİÖ nn, ABD nin Byk Orta Asya açılıını sahiplendiğini, u sayede de örgtn sınırlarının Hint Okyanusu na ulaştığını ifade etektedir. Bhadrakuar ın değerlendiresine göre Sri Lanka nın da diyalog ortağı statsnde ŞİÖ ye dahil edilesi de aynı aaca yöneliktir. 16 Gerçekten de ŞİÖ yelerinden Çin Halk Cuhuriyeti ve Özekistan, yrrlğe koydukları yeni ulaşı projeleriyle Byk Orta Asya projesini sadece kağıt zerinde tartışılaktan çıkarıp, hayatiyet kazanasında etkili oluşlardır. Gelecekte de ŞİÖ nn, kuzey gney gzergâhında canlandırılaya çalışılan İpek Yolu nun inşasında daha etkin rol oynaası eklenektedir. 13 Zvyagelskaya, a.g.. 14 Joshua Kucera, Washington Seeks To Steer Central Asian States Toward South Asian Allies, Eurasia Insight, 28.4.2006. 15 http://www.whitehouse.gov/issues/defense/afghanistan 16 M K Bhadrakuar, SCO steps out of Central Asia, Asia Ties, 18 Haziran 2011, http://www.aties. co/aties/central_asia/mf18ag01.htl

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor ) şanghay işirliği örgt ve odern ipek yolu açılıı Üç kötlk olarak nitelendirdiği, teröriz, ayrılıkçılık ve aşırılıkla irlikte cadeleyi hedefleyen ve Bgesel Anti-teröriz Merkezi gii yapılar oluşturan ŞİÖ nn srekli gnde addelerinden irini de Afganistan ın istikrarı oluşturaktadır ŞİÖ, kuzey gney hattında İpek Yolu nun canlandırılasında etkisi, katkısı ve çıkarı olacak tn lkelerin ye olduğu uluslararası ir örgttr. Çin Halk Cuhuriyeti ve Rusya nın ön plana çıktığı ŞİÖ de Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özekistan kurucu ye iken Pakistan, Hindistan, İran gözleci yelerdir. Afganistan ise, ŞİÖ ye ye ya da gözleci olaakla irlikte 2005 yılından itiaren deva eden geleneğe göre tn zirvelere konuk olarak davet edilektedir. 15 Haziran 2011 tarihinde Kazakistan ın aşkenti Astana da dzenlenen ŞİÖ nn 10. zirvesinde Afganistan Devlet Başkanı Karzai, örgte gözleci olarak katıla isteğini açıklaıştır. 17 19 I. Üç kötlk olarak nitelendirdiği, teröriz, ayrılıkçılık ve aşırılıkla irlikte cadeleyi hedefleyen ve Bgesel Anti-teröriz Merkezi gii yapılar oluşturan ŞİÖ nn srekli gnde addelerinden irini de, Afganistan ın istikrarı oluşturaktadır. Rusya ve Hindistan hariç ŞİÖ yelerinin taaının Afganistan ile koşu olası, Afganistan ın istikrarı ile ye lkelerin gvenliğini doğrudan ilişkilendirektedir. Astana da dzenlenen Onuncu Zirve de de öne çıkan konuların aşında Afganistan geliştir. Özekistan Devlet Başkanı Keriov, Afganistan ı gelecekte istikrarlı ir şekilde gelişen ve çevre lkelere tehdit oluşturayan ir lke olarak göreceklerini ifade etiştir. 18 ŞİÖ nn, 1996 yılında Şanghay Beşlisi olarak ortaya çıkasından itiaren Aerikan karşıtı ir örgt olduğu değerlendireleri yapılaktadır. Zirvelerden sonra izalanan deklerasyonlara ve örgtn resî elgelerinde sık sık vurgulanan ABD nin, dnyada ve uluslararası siste içerisinde tek aşına egeenlik kura girişilerinin kaul edileez olduğu, çok kutuplu adil ir uluslararası ilişkiler sisteinin kurulasının gerekliliği ifadeleri, u değerlendirelere dayanaktır. 2005 yılında gerçekleştirilen 17 Laura Tusupekova ve Vladiir Kuryatov, Po Puti Bezopasnosti i Sotrudniçestvo, Kazakistansya Pravda, 16.06.2011. 18 Tusupekova ve Kuryatov, a.g..

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Astana zirvesinde örgtn İran ı gözleci ye olarak kaul etesi ve u zirvede ABD den Özekistan daki Hanaad Üss n oşaltası talei, ŞİÖ nn Aerikan karşıtı karakterini daha da gçlendiriştir. ABD nin Orta Asya daki egeenlik kura girişilerine karşı Rusya ve Çin Halk Cuhuriyeti nin ortaklık girişii olarak nitelendirileilecek ŞİÖ nn, Trkiye nin Orta Asya ya girişini engelleyen Trkiye karşıtı ir irlik olduğunu söyleyenler de evcuttur. 19 2O I. Çin li uzan Huaşen, ŞİÖ nn Aerikan karşıtı olduğuna ilişkin değerlendirelere yanıtı şu şekildedir: Uluslararası koşullar ve o zaanki atosfer, ŞİÖ nn Aerikan karşıtı olarak algılanasına yol açıştır. Haluki Örgtn, Şanghay Beşlisi olarak ortaya çıkışından itiaren irleştirici unsur, gesel ve ikili sorunların çöz ve Çin in Orta Asya da giderek artan çıkarları oluşturuştur. Aerikan faktör ise ancak ikincil ir rol oynaıştır. 20 Huaşen e göre, Çin ve Rusya gii iki yk gcn, NATO nun Yugoslavya ya dahalesi sırasında yaşandığı zere uluslararası sorunların BM Gvenlik Konseyi kararı olaksızın gce aşvurularak çözne karşı çıkası; ABD nin 1972 tarihli Nkleer Silahların Önlenesi Anlaşası ndan tek taraflı olarak çekilesine rağen dnyada istikrarın sağlanası taleini dile getiresi; Aerikanın tek taraflı politikalarına karşı çıkarak çok kutupluluğu savunası; Orta Asya da stratejik kontrol sağlaa ikânlarını artırarak ABD nin etkinliğini azaltaya çalışası, ŞİÖ nn Aerikan karşıtı olarak algılanasını gerektirez. 21 ŞİÖ nn ÇHC'ye sağladığı sout kazanılara aktığıızda, örgtn Batı karşıtı olup oladığı tartışalarının yersiz olduğu anlaşılır. ÇHC, Orta Asya cuhuriyetleri arasındaki sınır sorunlarının taaını kendi lehine çözleiştir. Doğu Trkistan da ağısızlık ve insan hakları için cadele eden t gruplar, Orta Asya devletleri tarafından terörist örgt olarak tanınıştır. ŞİÖ nyesinde 2004 yılında Taşkent'te Terörle Mcadele Merkezî kuruluştur. Bu çerçevede ÇHC, ge lkeleri ile terörle ve ayrılıkçılıkla cadele konusunda işirliği yapakta; ortak gvenlik tatikatları dzenleektedir. Ekonoik işirliği çerçevesinde Çin, ge lkelerine ciddi yatırılar yapaktadır. Çin Ulusal Petrol Şirketi (CNPC) Ağustos 2005 te Kazakistan petrollerinin işletilesine ilişkin Kanada petrol şirketi Petrokazakhstan ın hisselerini 4.18 ilyar dolara satın alıştır. Kazakistan dan ÇHC ye uzanan Atasu-Dushanzi petrol oru hattının yapıı Aralık 2005 te taalanış ve ilk petrol Mayıs 2006 da Çin e ulaşıştır. ÇHC, Mayıs 2005 tarihinde eydana gelen Andican olaylarından sonra Keriov rejiini sadece siyasal olarak destekleekle kalayıp, Özekistan a 1,5 ilyar dolar kredi veriş ve 600 ilyon dolarlık enerji anlaşası izalaıştır. ÇHC, daii tarafsızlık stats gerekçesiyle ŞİÖ içerisinde yer alayan Trkenistan 19 Aleksandr İgnatenko, Malako i Myasa:Natsionalniy Pragatiz i İperskiy Roantiz vo Vneşney Politike Turtsii, Rossiya v Gloalno Politike, İyul-Avgust 2010. 20 Çjao Huaşen, Kitay, Sentralnaya Azia i Şanhayskaya Organizatsiya Sotrudnişestva, Moskovskie Sentr Karnegi, Raoçie Materialı, No.5, 2005, s.9-10. 21 Huaşen, a.g.e., s.10.

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor ile de ikili ilişkilerini geliştiriştir. Trkenistan dan doğal gaz alan ÇHC, unu, Özekistan zerinden inşa edilen oru hattı ile Sincan-Uygur Özerk gesine ulaştırıştır. Afganistan a en yk yaancı yatırıı gerçekleştiren lke olan ÇHC, u lkenin zengin akır adenlerinin işletilesi için 3 ilyar dolar kaynak ayırıştır. Başta deografi ve ekonoi olak zere Rusya ile ÇHC arasındaki asietrik ilişki ve hassas dengeler nedeniyle Şanghay İşirliği Örgt'nn siyasal ir loğa dönşesi, uzak ir ihtial olarak gözkektedir. Buna karşılık ÇHC önclğnde ir Orta Asya tnleşesinin hayata geçirilesi ihtiali daha gçldr. ŞİÖ nn ayırt edici özelliklerinden en önelisi Orta Asya da, ÇHC nin de yesi olduğu tek gesel örgt olasıdır. Örgtn ortaya çıkasında, şekillenesinde ve iajında en yk katkıyı sağlayan ÇHC'nin Orta Asya'ya ilişkin tercihleri, ŞİÖ nn geleceğinde elirleyici olacaktır. Öte yandan son dönede özellikle Afganistan konusunda ABD ile ŞİÖ arasında işirliği adıları atılaya aşlanıştır. ŞİÖ nn Mart 2009 da Moskova da Afganistan konusunda dzenlediği uluslararası konferansa, ABD ilk kez uzan gönderiştir. 2010 yılında ise NATO ve Afganistan ın irlikte dzenlediği uyuşturucu ile cadele operasyonuna Rusya dan uzanlar davet ediliştir. 22 ABD nin Gney ve Orta Asya dan sorulu Dışişleri Bakanı Yardıcısı Roert O. Blake, 2011 yılı aşında Çin e gerçekleştirdiği ziyaret sırasında ŞİÖ nn Orta Asya da, Orta Asya cuhuriyetleri, Rusya ve Çin Halk Cuhuriyetleri arasında gvenlik, ekonoik ve kltrel işirliğini geliştireye çalıştığını, örgtn uyuşturucu ve terörizle cadele gii alanlardaki çaalarına destek olak için daha geniş ABD-Çin diyalogunu öngördklerini ifade etiştir. 23 ABD ve koalisyon kuvvetlerinin Afganistan dan çekileye aşladıktan sonra ŞİÖ nn Afganistan için rol ve önei daha da artacaktır. Rus uzan Yuliya Kudryaşova, Talian ın ılılısının olayacağını ve Talian la uzlaşılaayacağını söyleekte, ŞİÖ nn BM şesiyesi altında Afganistan da gvenliğin sağlanası konusunda görev stlenesini önerektedir. 24 Kurdyaşova nın önerisi, 2009 dan itiaren artan BM ile ŞİÖ arasındaki işirliği ile de uyuludur. Öte yandan yıllık tçesi 4 ilyon dolar olan ŞİÖ nn Afganistan sorununun tn taraflarca tartışılasına ortak ir platfor sağlaaktan öte ir rol stlenesi de zor gözkektedir. 25 21 I. 22 Rusya, Afganistan da retilen uyuşturucunun Avrupa ya ulaştırılasında ana yollardan iri haline geliştir ve Rusya da uyuşturucu kullanıı da srekli artaktadır. T dnya da yılda uyuşturucudan en 100 kişiden in kişiden 30-40 ı Ruslar oluşturaktadır. Dolayısıyla dnyadaki en yk uyuşturucu reticisi olan Afganistan, Rusya için ciddi ir tehdit oluşturaktadır. Bknz. Ditri Trenin ve Aleksey Malaşenko, Afganstan: Vzglia S Severa, Moskova, 2010, s.14. http://www.carnegie.ru/ru/pus/ooks. 23 Meena Singh Roy, Dynaics of Expanding the SCO, IDSA Coent, 4 April 2011. 24 Yuliya Kudryaşova, Afganskiy Krizis i Şangayskaya Organizatsiya Sotrudnichestva, www.afganistan. ru, 18.07.2011. 25 Ditri Trenin ve Aleksey Malaşenko, Afganstan: Vzglia S Severa, Moskova, 2010. http://www. carnegie.ru/ru/pus/ooks.

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 22 I. c) afganistan gesel ekonoik işirliği konferansı (recca) Orta Asya ile Gney Asya arasındaki ticari köprlerin yeniden kurulası konusunda ge lkeleri de srekli ir araya gelektedir. Kısa adı RECCA olan Bgesel Ekonoik İşirliği Konferansı nın ilki 2005 de Kail de, ikincisi Kası 2006 da Yeni Delhi de, çncs 13-14 Mayıs 2009 da İslaaad da dzenleniştir. İslaaad konferansına 5 Orta Asya cuhuriyeti ile irlikte 24 devlet ve 18 uluslararası kuruluş katılıştır. RECCA nın teel aacı, Afganistan da ekonoik kalkınayı destekleyerek Orta Asya ile Gney arasında gesel ekonoik entegrasyon sağlaaktır. 26 RECCA nın dördnc toplantısına 2-3 Kası 2010 tarihinde Trkiye ev sahipliği yapıştır. 27 IV. RECCA toplantısına ev sahipliği yapan Dışişleri Bakanı Davutoğlu, Afganistan ın ulunduğu gede oluşacak ir ticari-ekonoik canlananın, Afganistan ın olduğu kadar, Afganistan a koşu ve çevre lkelerin ve nihaî sreçte t Asya nın enfaatine olacağını ifade etiştir. 28 IV. RECCA konferansının gnde addelerini ise, enerji, ulaştıra ve adencilik sektörlerinde altyapının gçlendirilesi, ekonoik kalkınada tarı sektör ile kçk ve orta çekli işletelerin rol, ticaret, alların transit geçişi ve hudutlarda kolaylaştırıcı önleler alınası, ayrıca insan kaynaklarının geliştirilesi aacıyla eğiti ve eslekî eğitiin teşviki oluşturuştur. Bge lkeleri arasında alların, serayenin ve iş gcnn serest dolaşıı ve gede enerji alanında işirliğinin gçlendirilesi, u toplantıların değişeyen hedefidir. 29 d) afganistan ı orta asya ile gney asya arasında transit lke yapacak ulaşı projeleri Afganistan, kau harcaalarının %90 ını yaancı lkelerin yardılarından karşılayan, yolsuzluk ve rokratik zorlukların st dzeyde olduğu, halkının yk kısının açlık seviyesinde yaşaını srdrdğ, uyuşturucu retiinin srekli arttığı, erkezî yönetile Talian gçleri yanında pek çok farklı aşiret gruplarının çatıştığı, istikrar 26 http://kaul.useassy.gov/recca.htl 27 http://www.fa.gov.tr/data/istanul_declaration.pdf 28 http://www.fa.gov.tr/sayin-akaniizin-afganistan-olgesel-ekonoik-isirligi-dorduncukonferansi-_recca-iv_--cercevesinde-duzenlenen-is-foruu_nda-y.tr.fa 29 IV. RECCA İstanul Deklerasyonu için k. http://www.fa.gov.tr/data/istanul_declaration.pdf

Orta Asya İle Gney Asya Arasında Modern İpek Yolu Projesi rapor arayışındaki azgelişiş ir lkedir. Asya nın kali olarak adlandırılan Afganistan ın gvenliği, tn kıtanın gvenliğini ilgilendirektedir. Afganistan ın uzun vadeli gvenliği, ancak lkenin kalkınası ve istihda kaynaklarının artırılası suretiyle kn olacaktır. Bu noktada Afganistan ın kara yolları, deir yolları, oru hatları, elektrik ağlarının geçtiği ir transit lkeye dönştrlerek, ticaret erkezi hâline getirilesi, öneli ir hedef olarak ortaya çıkaktadır. Yzyılın aşına kadar sadece 25 k lik ir deir yolu hattına sahip olan, kendi şehirleri arasında dahi yeterli ulaşı ikânları ulunayan lkede ulaşı alt yapısının gçlendirilesine ilişkin projeler hayatiyet kazanaktadır. ABD li uzanlar Starr ve Kuchins, ortaklaşa olarak hazırladıkları The Key to Success in Afghanistan: A Modern Silk Road Strategy aşlıklı raporda, 18-24 ayda taalanailecek ir kalkına prograı önerilektedir. Gerekli öncelik ve ortak yöneti sağlanırsa 18-24 ayda taalanailecek u proje ile Afgan halkının yaşa seviyesi ykselir, Afgan ordusu gçlenir ve hkete destek artar. Afgan Çevre Yolu ile Kail-Herat otoyolu taalanalı, unların kıta karayolları ile özellikle de Pakistan ın Gwadar lianına ağlantıları sağlanalıdır. TAPI oru hattının inşası, Orta Asya, Afganistan, kuzey Pakistan ve Hindistan ın elektrik ağı ile döşenesi gii adılar, özel sektörn ve yatırıcıların da ortaya çıkasını sağlayacaktır. El Kaide yi ortadan kaldıraya ve Talian ın etkisini azaltaya yönelik ABD nin Afganistan stratejisi, Afgan halkına ve Afganistan ın koşularına herhangi ir katkıda ulunaaktadır. Çok aliyetli u askerî projeler, ekonoiyi gçlendirecek asit ulaştıra yatırılarıyla desteklenelidir. 30 23 I. HARİTA 2: Afganistanı Ticaret Köprs Yapan Ulaşı Projeleri 30 S. Frederick Starr and Andrew C. Kuchins, The Key to Success in Afghanistan: A Modern Silk Road Strategy, Silk Road Paper, May 2010, s.7.

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ABD li uzanların u önerilerini Afganistanlı yetkililer, eklenti ve gereklilik olarak vurgulaaktadırlar. Modern Afganistan Araştıraları Merkezi Mdr Muhaed Davud a göre; evcut ulaşı alt yapısı ile Afganistan ın Orta Asya ile ekonoik ve ticari açıdan tnleşesi çok zor görnektedir. Bu konuda kısa vadede yapılası gerekenler şunlardır: Özekistan ile olan Hayraton Mezar-ı Şerif deir yolu hattı taalanalıdır. 2005-2010 yılları arasında u koridor zerinde ticaret %400 artıştır. Trkenistan koridorunun Afganistan ın Akın şehrine kadar uzatılası gerekektedir. Bu hat zerinden ticaret 2005-2010 yılları arasında %110 artıştır. Tacikistan ile Kolhozaad dan Kunduz a kadar deir yolu inşa edilelidir. Bu hattaki ticarette 2007-2010 arası %200 artıştır. Bu olulu gelişeler, adıların hızlandırılası açısından cesaret vericidir. 31 24 I. Afganistan ın, kendi şehirleri arasında da sağlıklı ulaşı ikanları evcut değildir. Mezar-ı Şerif, Kail, Kandahar ve Herat ı ağlayan 3000 kiloetrelik çevre yolunun inşası deva etektedir. Bu yolun taalanası iç ulaşıı rahatlatacağı gii geler arasındaki kopukluğu da ortadan kaldıracaktır. Afganistan ı İpek Yolu nun kuzey gney gzergâhında transit lke yapacak yol projeleri yanında İran ın Chaahar lianını Afganistan a ağlayan karayolu; Çin Halk Cuhuriyetinin Orta Asya zerinden Afganistan a ağlanası; Çin in Pakistan daki Karakuru otoyolu zerinden Afganistan a ağlanası gii farklı ulaşı projeleri de deva etektedir. e) afganistan ile orta asya cuhuriyetleri arasında canlanan ekonoik ilişkiler Çarlık Rusyası ile İngiliz İparatorluğu nun ıraktığı olusuz irasın rn olan eski Sovyet Cuhuriyetleri ile kapalı sınırlar ve Pakistan ile sınır sorunları, Afganistan ın kuzey ve gney koşuları ile ticari ilişkiler kurasını engelleyen öneli faktörler oldu. 32 Otuz yılı aşkın sredir deva eden iç savaş, lkeyi dnyadan izole etti. Talian yönetiinin dşrlesinin ardından lkede sağlanan görece istikrar, Orta Asya cuhuriyetleri ile Afganistan arasındaki karşılıklı ticaretin de artasını eraerinde getirdi. Afganistan Merkezî İstatistik Kuruu nun rakalarına göre; 2009/2010 döneinde Afganistan ın Orta Asya cuhuriyetleri ile topla ticareti 1 ilyar 244 ilyon dolar olarak gerçekleşiştir. Bu dönede Afganistan ın Çin ve Japonya ile olan ticareti 697 ilyon dolar, Pakistan ve Hindistan dahil Gney Asya lkelerinin toplaı ile 681 ilyon dolar dzeyindeydi. Bu göstergeler, yzyılı aşkın sreden sonra, Orta Asya cuhuriyetlerinin Afganistan ın en yk ticari ortağı hâline geldiğini ortaya koyaktadır. 33 31 Muhaed Davud, Afganskie Transportnie Proekti Stanovitsa Lokootivai Novoy Regionalnoy İntegratsii, www.afganistan.ru, 9.6.2011. 32 Starr and Kuchins, a.g.e., s.10. 33 Nicklas Norling, Afghanistan s Trade With Central Asia Revives, CACI Analyst, 04/27/2011.